Коммуникативтік мағынаны вербалды тәсіл арқылы анықтаудың амалдары

Вербалды коммуникация дыбыстық тілге тә н ә рбір форманың сө йлеу кезіндегі ақ парттық қ ызметін, коммуникативтік мағ ынаның интерпретациясын анық тайды. Вербалды коммуникацияның қ атысым теориясындағ ы қ ызметі сө йлем арқ ылы анық талады. Сө йлем дербес ақ парат туралы тү сінік беру, қ арым-қ атынастық мағ ынаны ашу ү шін жұ мсалады.

Ә рбір сө йлемнің қ ұ рамындағ ы тілдік таң ба берілген хабардың мазмұ нын айқ ындайды. Мысалы, Уһ, ә йтеуір, Мадридтің шетіне шеттік-ау! (Б.Н.) деген сө йлемнің ақ параттық мазұ ны шаршау, ұ зақ жол, Испания, кө п адам, қ уану, шү кіршілік, кө здеген мақ саттың бағ ыты, мекені, іс-ә рекеттің жартылай орындалуы, ә лі де жол жү ру, сө йлеушінің де, тың даушының да оқ иғ а болғ ан жерде екендігі жө нінде мә лімет береді. Бұ л ақ парат абсолюттік универсалий ұ ғ ымын айқ ындайтын тілдік қ ұ былыстар тізбегі болып табылады. Ақ иқ атты тілдік формалар арқ ылы бейнелеу логикалық жә не лингвистикалық бірліктердің қ арым-қ атынасынан туындайды. Тіл ойды бейнелеу қ ызметін атқ арса, ой мазмұ нының санада бекітілуі тілдік формалардың қ ызметі арқ ылы орындалады. Мә селен, жоғ арыдағ ы сө йлемде Уһ кө ң іл-кү й одағ айы шаршауды, ә йтеуір қ ыстырма сө зі сө йлеушінің шү кіршілік жасап отырғ анын, ау демеулік шылауы мен леп белгісі кө ң іл-кү йді ортақ тастырып, қ уануды, қ ала атауы оқ иғ аның қ ай мемелекетте, қ ай жерде болып жатқ анын, кө мекші есім (шеті) кө здеген жерге толық жетпегенін, ә лі де жол жү ру керек екенінен, жіктік жалғ аудың кө пше тү рі (-к) оқ иғ ағ а қ атысқ ан адамдардың кө п екенін, оның І жақ арқ ылы (біз жеттік) байланысуы сө йлеушінің де, тың даушының да сол жерде екенін, етісктік пен жедел ө ткен шақ жұ рнағ ы мақ саттың орындалуын анық тайды. Ә рбір тілдік таң баның функционалды-прагматикалық қ ызметі бар. Олар сө йлеу мақ сатымен, адамның санасымен жә не оның тү сіну заң дылық тарымен байланысты болып, ойды білдірудің қ ұ рамды бө ліктеріне жатады. Сонымен, вербалды коммуникация берілетін хабардың таң балық формағ а тү сіп ақ параттық кодтың релеванттық қ атынасын даралап жіктей отырып, қ атысымдық бірліктерге тә н коммуникативтік мазмұ нды анық тайды.

10. Коммуникативті мағ ынаны бейвербалды тә сіл арқ ылы анық таудың жолдары

Бейвербалды коммуникация мен қ атысымдық бірліктердің арақ атынасы Адамдардың ым, қ имыл-ә рекет тілі, ү нсіз тү сінісу қ абілеті белгілі бір кинетикалық амалдар арқ ылы орындалып, жалпыадамзаттық жә не жеке халық тық сипатқ а ие болады. Адамдардың бір-бірімен ө зара ұ ғ ынысу, хабар алмасу мү мкіндіктерін жү зеге асыратын мимикалардың танымдық ә рекеттері бар. Осығ ан орай, бейвербалды коммуникация мен тактикалық коммуникацияның ө зіндік ерекшеліктері айқ ындалады. Бейвербалды коммуникация коммуникативтік актіні жалғ астыра отырып, адамдардың ө зара тү сінісуін жә не қ арым-қ атынас процесін жең ілдету қ ызметін атқ арады. Бейвербалды амалдар қ атарына:

· ым, ишара, бейнелеуші (иллюстрациялаушы) кинемалар,

· мимикалық кинемалардың жатады.

Ым тілдік таң балар сияқ ты лексико н тү зейді. Қ ол бұ лғ ау − шақ ыру, қ оштасу, жұ дырық тү ю − қ орқ ыту, қ ол кө теру − сә лемдесу т.б ретінде жұ мсалып, таң балық ақ параттың кинетикалық белгісі ретінде қ ызмет атқ арады. Ишара сө йлеуші қ олданып отырғ ан қ атысымдық бірліктерге қ осымша мә н беріп, қ арым-қ атынастың ө ту жағ дайы мен коммуникантторлардың арасындағ ы байланысты реттейді.

Ишара ресми жә не бейресми тү рде орындалады. Ресми ишаралар конативтік (сыпайылық таныту) қ ызмет атқ арады. Бұ л қ ұ былыс негізінен, ресми жиындар мен басқ осуларда орындалады. Оғ ан орындық қ а қ арай қ ол созып ілтипат кө рсету, алдынан шығ ып қ арсы алу, қ ос қ олдап сә лем беру т.б жатады. Бейресми ишаралар эмотивтік (тың даушының кө ң ілін аулау) қ ызмет атқ арады. Олар негізінен туыстық, жолдастық, достық, қ арым-қ атынасқ а тү сушілер арасындағ ы маң дайдан, қ олдан, беттен сү йіп амандасу, арқ адан қ ағ у т.б сияқ ты бейвербалды амалдар арқ ылы орындалады.

Баяншы вербалды амалды қ олдана отырып, ойының бір бө лшегін бейнелеуші кинема арқ ылы жеткізуі мү мкін. Мысалы, Ү лкендігі мынадай торт алу керек дегенде мынадай сө зінің мә ні бейнелеуіш кинема арқ ылы анық талады.
Бейвербалды коммуникацияда кө з, қ ас, қ абақ, ерін, тіл, тіс, мұ рын т.б арқ ылы жасалғ ан қ арым-қ атынастың ерекшеліктері анық талады. Олар адамның ойынан, кө ң ілінен хабар беретін қ имыл-ә рекеттер ретінде адамдардың бірін-бірі психофизиологиялық тұ рғ ыдан қ абылдауын білдіреді. Қ.Жұ бановтың «аузын шылп еткізу, аузын бырылдатулар дыбыс пен ымды қ осып ұ стағ ан синкретизм тү рі» [6, 41] деген тұ жырымына сә йкес бейвербалды амалдардың бұ л тү рін синкретті мимика деп атаймыз. Келбет мимикасы сө йлеу кезіндегі кө з, қ ас, қ абақ, еріннің қ арым-қ атынастық қ ызметін анық тайды. Келбет мимикасы айтылғ ан ойғ а қ осымша мағ ына ү стейді. Сө йлеп тұ рып тың даушының қ алай қ абылдап отырғ анын оның кө зі арқ ылы білуге болатыны т.б келбет мимкасына тә н қ ұ былыстарғ а жатады. Сонымен, бейвербалды коммуникация сө йлеу стереотиптерінің қ ұ рамында міндетті тү рде жұ мсалып, тілдік бірліктердің қ ұ рлымдық компоненттері сияқ ты қ андай да бір композициялық тә ртіппен ү йлесім табады. Сө йлеуші мен қ абылдаушының ә леуметтік мә ртебесіне, ұ лтына, жасына, мінезіне, жынысына байланысты ө зіндік қ олданылу ерекшеліктері болады. Негізінен тілдік қ атынастың ауызша тү рінде кең інен қ олданысқ а тү седі.