Химиялық және биологиялық лаңкестіктен қорғану шаралары

лаң кестік шабуылдардың жү зеге асуы кезінде, химиялық жә не биологиялық заттардың кең таралғ ан тү рлері болып табылады:

Химиялық заттар:

Токсикалық гербицидтер мен инсектицидтер,

Авариялық химиялық қ ауіпті заттар,

Улаушы заттар,

Психогенді жә не наркотикалық заттар;

Биологиялық агенттер:

Сібір ойығ ы, кү лшешек, туляремия жә не т.б. сияқ ты қ ауіпті инфекциялық қ оздырғ ыштар,

Ө сімдік жә не жануар тектестердің табиғ и улары жә не токсиндері.

Химиялық жә не биологиялық агенттерді қ ылмыстық қ олдану жү зеге асады:

Тұ рмыстық заттарды қ олданумен (сө мкелер, дорбалар, тү йішектер, жә шіктер, ойыншық тар, т.б.), адамдардың кө п жиналғ ан орындарында.

Су қ оймаларымен (улау) жұ қ тыру, сумен қ амтамасыздандыру жү йелерін химиялық қ ауіпті улармен ластау (улаушы заттар, цианидтер жә не т.б.)

Тағ ам ө німдер партиясын химиялық заттармен ластау (биологиялық агенттермен)

Инфекциялық аурулардың тасымалдаушыларын қ олданумен (жә ндіктер, кеміргіштер жә не жануарлар).

Химиялық заттардың қ олданылуы деректерін орнатлғ ан немесе анық талғ ан кезде келесідей ә рекетке кө шу қ ажет: дү рбелең ге салынбау, қ ауіпті аймақ тан кетіп қ алу қ ажет;

Кө шеде болғ анда, қ ол заттарын, тыныс лау ағ заларын қ орғ ау, зақ ымдану аумағ ынан тез шығ у немес химиялық заттардың пайда болуынан шығ у, ал мү мкіндігінше – баспаналарғ а қ арай қ ашу;

Ү йде болғ анда, матамен жақ сылап тық сырып жабу, дә кемен немесе жамылғ ымен, рау, жуынды содалық шайндамен немсе сумен шаю, есік пен терезелерді жуу, жылтатын қ ұ рылғ ыларды ө шіру жә не кондифионерлерді ө шіру, ТЖМ сө йлеген сө здерін тың дау жә не олардың нұ сқ амасы бойынша ә рекет ету.

Қ оғ амдық орында болғ ан кезе (жұ мыста, театрда, дү кенде, стандионда жә не т.б.) ә кімшіліктің қ атысты ө зін ұ стау тә ртібін тың да отырып қ на ә рекеттесу;

Эпидемиялық қ ауіп немсе биологиялық агенттің пайда болуы кезінде:

Қ арым-қ атынастарды барлық адамдармен максималды тү рде қ ысқ арту;

Қ оғ амдық орындарғ а қ атынауды доғ ару;

Мү мкіндігінше ү йден шық пауғ а тырысу;

Кө шеге шығ у, ашық алаң қ йларда тек жек қ орғ аныс кезінде ғ ана жұ мыс жасау;

Аурудың алғ ашқ ы белгілерінде дә рігерге қ аралу;

Тағ ам мен суды тек Мемсанэпидқ адағ алау қ ызметі тексергеннен кейін пайдалану;

Барлық эпидемиологияғ а қ арсы ә с-шараларды қ аатң тү рде орындау.

Негізгі ә дебиет:

Қ осымша ә дебиет:

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Дін экстремизм?

2. Тұ нжырау (зомбтау)?

3. Терроризмге тә н сипаттар?

4. Егер сізді кепілге алғ ан жағ дайда не істеу қ ажет?

Дә ріс. Медико-биологиялық қ ауіптіліктер. Салауатты ө мір салты. XXI ғ асырдың қ ауіпті аурулары: нашақ орлық, темекі тарту, маскү немдік, ЖЖБЖА, ВИЧ/СПИД, туберкулез жә не т.б. Қ ауіпсіздік шаралары.

Денсаулық жә не ө мір жағ дайы. Ә р адам ө з денсаулығ ын қ оршағ ан ортадан кө рмеу керек, ө йткені денсаулығ ын сақ тауғ а ә р адам тікелей міндетті. Кейде мынадай жағ дайлар да кездеседі: адам дұ рыс ө мір салтын сақ тамағ аннан, зиянды ә деттермен, гиподинамиямен, мө лшерден тыс тамақ танумен 20-30 жасынан-ақ ө зін апаттық жағ дайғ а жеткізеді жә не тек сол кезде ғ ана медицина жайлы ойланады.

Медицина қ аншалық ты жақ сы дамыса да, ол ә рбір адамды барлық аурудан айық тыра алмайды. Адам – денсаулық пен кү ресуді қ ажет ететін, яғ ни ө з денсаулығ ының жасаушысы. Жас кезінен салауатты ө мір салтын ұ стану керек, дене шынық тырумен жә не спортпен айналысуы керек, жеке гигиена шарттарын орындауғ а, ақ ылды жолмен денсаулық гармониясын ұ зартуғ а қ ол жеткізу керек.

Денсаулық – бұ л адамның ең бекке жарамдылығ ын жә не жекеліктің гармониялық дамуын қ амтамасыз ететін, бірінші жә не маң ызды қ ажеттілігі. Ол қ оршағ ан ортаны танудың, адам бақ ытының маң ызды алғ ы шарты болып табылады. Белсенді ұ зақ ө мір сү ру – адами фактордың маң ызды бө лшегі.

Салауатты ө мір салты – бұ л этика принциптеріне, рациональды ұ йымдастырылғ ан, белсенді, ең бектік, шынық тыратын ө мір салты, сондай-ақ, кә рілік жасқ а дейін ә дептілікті, психикалық жә не физикалық денсаулық ты сақ тау ү шін, қ оршағ ан ортаның жағ ымсыз ә серлерінен қ орғ айды. Бү кіл ә лемдік денсаулық сақ тау ұ йымының анық тауына қ арағ анда " денсаулық ол тек қ ана аурулар мен физикалық деректердің жоқ тығ ы ғ ана емес, ол физикалық, жан дү ниелік жә не ә леуметтік жағ дайы".

Негізінен денсаулық тың ү ш тү рі жайлы айтуғ а болады: физикалық денсаулық жайлы, психикалық жә не ә леуметтік. Физикалық денсаулық – бұ л ағ заның мү шелері мен жү йелерінің жақ сы функциялануымен анық талатын ағ заның анық жағ дайы. Егер барлық органдар мен жү йелер жақ сы жұ мыс істейтін болса, онда адамның бү кіл ағ засы (ө зін-ө зі реттеу жү йесі) дұ рыс функцияланады жә не дамиды.

-Психикалық денсаулық мидың жағ дайына тә уелді, ол ойлаудың дең гейі мен сапасын, кө зқ араспен естің дамуын, эмоционалды тұ рақ тылық дең гейімен сипатталады.

-Ә депті (нравственное) денсаулық адамның ә леуметтік ө мірінің негізі болып табылатын, белгілі бір адамдардың қ оғ амындағ ы моральды принциптерімен анық талады. Адамның ә депті денсаулығ ының керемет сипаттамасы болып, бә рінен бұ рын, ең бекке деген жауапкершілігі, мә дениеттілігі, жақ сы ө мір салтына қ арсы келетін ә деттерді ұ натпауы болып табылады. Физикалық жә не психикалық сау адам мораль нормаларын сақ тамайтын болса, ә депті қ ұ быжық болуы мү мкін. Сондық тан ә леуметтік денсаулық адам денсаулығ ының жоғ ары дең гейі болып саналады. Ә депті сау адам нағ ыз азамат қ ылатын жалпы адамдық сипаттамаларғ а ие. Сау жә не жан дү ниесі дамығ ан адам бақ ытты - ол ө зін жақ сы сезінеді, жұ мысынан рахат алады, ө зін-ө зі дамытуғ а ұ мтылады, жанының жастығ ына жә не ішкі сұ лулық қ а жетеді.

Адамдық тұ лғ аның жалпылығ ы, ең алдымен, ө зіндік байланыста жә не организмнің психикалық жә не физикалық кү штерінің ө зіндік байланысында кө рінеді. Организмнің психофизикалық кү штерінің гармониясы денсаулық резервін жоғ арылатады, біздің ө міріміздің ә ртү рлі аудандарында шығ армашылық ойын білдіруге жағ дай жасайды. Белсенді жә не сау адам жастығ ын ұ зақ сақ тайды, жанына жалқ аулық қ а жол бермей, ақ ылды ә рекетпен ұ штастырады. Академик Н.М.Амосов организмнің резервтерінің дең гейін білдіретін " денсаулық саны" деп аталатын жаң а медициналық терминді енгізуді ұ сынуда.

Айталық, адамда қ арапайым жағ дайда ө кпе арқ ылы минутына 5-9 литр ауа ө теді. Кейбір жоғ ары жаттық тырылғ ан спортсмендер 10-11 минут ішінде ө здерінің ө кпесі арқ ылы 15 литр ауа ө ткізе алады, бұ л нормадан 30 есе асу болып табылады. Міне осыны ағ заның резерві дейміз.

Жү ректі алайық. Оның қ уатын анық тайық. Жү ректің минуттық мө лшерлері бар: бір минуттағ ы қ ан кө лемі литрмен есептеледі. Ол қ арапайым кезде минутына 4 литр береді деп есептейік, ал ең энергиялық физикалық жұ мыс жасағ анда-20 литр. Сонда, резерв 5(20: 4)-ке тең.

Тура осылай бү йректің, бауырдың жасырын резервтері бар. Олар ә ртү рлі жү ктемелік жағ дайларда анық талады. Денсаулық бұ л ағ задағ ы резервтер саны, бұ л ағ заның функциясы кезінде сапа шектерін сақ тауының максималды жағ дайы болып табылады.

Ағ заның функционалды резервтер жү йесін кіші жү йелерге бө луге болады:

1. Биохимиялық резервтер(айырбастау реакциялары)

2. Физиологиялық резервтер(торлар, органдар, органдар жү йесі дең гейінде)

3. Психикалық резервтер

Мысалы ретінде, торлар дең гейіндегі жү гіртпе-спринтер физиологиялық резервін алайық. Жү гіруде 10 секундта 100 метр керемет кө рсеткіш. Оны тек аздағ ан адамдар ғ ана кө рсете алады. Ал осы кө рсеткішті айтарлық тай жақ сартуғ а болады ма? Есептеулерге қ арағ анда, болады, бірақ бірнеше ондағ ан минуттан кө пке емес. Мұ нда мү мкіндіктер шегі жү йке бойынша белгілі бір жылдамдық қ а жә не минималды уақ ытқ а тә уелді, ол бұ лшық еттердің жиналуына жә не демалуына байланысты.

Салауатты ө мір салты ө зіне келесі негізгі элементтерді қ осады: ең бек жә не демалыстың рациональды режимі, зиянды ә деттерден арылу, ың ғ айлы қ озғ алыс режимі, жеке гигиена, рациональды тамақ тану жә не т.б.

Жемісті ең бек-салауатты ө мір салтының маң ызды элементі. Адамның денсаулығ ына биологиялық жә не ә леуметтік факторлар ә сер етеді, олардың негізгісі ең бек болып табылады.

Ең бек жә не демалыстың рациональды режимі-салауатты ө мір салтының керекті элементі болып табылады. Дұ рыс жә не қ атаң ұ сталғ ан режимде нақ ты жә не керекті ағ заның функционалдау ритмі пайда болады, ол жұ мыс жә не демалысқ а ың ғ айлы (оптимальный) жағ дай жасайды жә не де денсаулық ты жақ сартуғ а, жұ мысқ а қ абілеттілігін арттыруғ а жә не ең бек жағ дайын жоғ арылатуғ а мү мкіндік береді.

Салауатты ө мір салтын ұ станудың келесі сатысы қ ауіпті ә деттерден арылу (темекі тарту, маскү немдік, нашақ орлық). Бұ л денсаулық ты қ ұ ртушылар кө птеген аурулардың себебі болып табылады, ө мір жасын бірден азайтады, ең бекке жарамдылығ ын азайтады, ө скелең ұ рпақ тың денсаулығ ына жә не келешек балалардың денсаулығ ына кері ә серін тигізеді.

Кө птеген адамдар ө з денсаулық тарын жақ сартуды адамның негізгі қ ауіпті ә деттерінің бірі болып саналатын, темекі тартудан бас тартудан бастайды. Дә рігерлердің пайымдауынша, жү ректің, буындардың, ө кпенің ең ауыр аурулары темекі тартумен тікелей байланысты. Темекі тарту тек денсаулық ты нашарлатып қ ана қ оймай кү шті де жояды. Совет мамандары анық тағ андай, бір ғ ана темекі тартқ аннан 5-9 минуттан кейін бұ лшық еттегі кү ш 15%-ғ а азаяды екен, спортшылар бұ дан хабардар болғ андық тан темекі тартпайды. Сондай-ақ темекі тарту ақ ыл-ойды да жү йеге тү сірмейді. Керісінше, эксперименттің кө рсетуіне қ арағ анда, текстті нақ ты орындап шығ у, оқ у материалдарын қ абылдау темекі тарту ә серінен тө мендейді екен. Темекі тартушы адам тү тіндегі барлық зиянды заттарды ө зі қ абылдамайды, зиянды заттардың жартысына жуығ ы жанындағ ы адамдарғ а қ алады. Отбасының ешбір мү шесі темекі тартпайтын отбасыларғ а қ арағ анда, темекі тартатын отбасыларда балалар респираторлы аурулармен ауруы жиі кездесіп жататыны кездейсоқ емес. Темекі тарту кө бінесе ауыз қ уысының ісігі, бронхтың жә не ө кпе ауруының пайда болуына себепші болып келеді. Тұ рақ ты жә не ұ зақ уақ ыт темекі тарту уақ ытынан бұ рын қ артаюғ а алып келеді. Кислародпен теріні қ оректенудің бұ зылуы, кіші буындардың спазмы темекі тартушының сыртқ ы келбетін ө згертеді (кө здің ағ ының, терінің сарғ аюы), ал тыныс алу жолдарының сө лді қ абатындағ ы ө згерістер оның дауысына ә сер етеді (қ атаң дығ ы жоғ алады, тембр азаяды, хрип пайда болады).

Белгілі бір ө мір кезең інде никотиннің ә сері ө те қ ауіпті- жастық шақ, жасы ұ лғ айғ ан шақ, бұ л кездерде аз ғ ана ә серінің ө зі жү йке жү йесін бұ зады. Жү кті ә йелдерге никотин ө те қ ауіпті, себебі ол денсаулығ ы нашар, салмағ ы аз балалардың дү ниеге келуіне алып келеді, жә не емізулі сә биі бар аналарғ а қ ауіпті, себебі ө мірінің алғ ашқ ы жылдарында балалардың аурушаң дығ ын жә не ө лімін кө бейтеді.

Келесі оң ай емес тапсырма-маскү немдік пен нашақ орлық тан арылу. Маскү немдік адамның барлық жү йелері мен органдарына кері ә сер ететіндігі белгілі. Ішімдікті систематикалық пайдалану негізінде: пайдаланылғ ан ішімдіктің кө леміне бақ ылау жү йесін жоғ алту; орталық жә не перифериялық жү йке жү йесінің жұ мысының бұ зылуы (психоздар, невриттер жә не т.б.) жә не ішкі органдардың функциясының бұ зылуына аурудың кешенді белгілері пайда болады.

Ішімдікті эпизотикалық ішкеннің ө зінде, психиканың ө згеруі, мас кү йінде ө з-ө зіне қ ол жұ мсаудың жиілеуіне алып келеді.

Маскү немдік бү йрекке ө те қ ауіпті ә сер етеді: егер ұ зақ жү йелі тү рде ішімдік ішетін болса бү йректің ішімдікті циррозы болады. Маскү немдік – асқ азан асты бездерінің ауруының бірден бір себебі болып табылады (панкреатит, қ ант диабеті). Маскү немнің денсаулығ ы, спиртті сусындарды пайдалану маскү немдік ауруына шалдық қ ан адам ортасына да, сондай-ақ бү кіл қ оғ амғ а да кері ә серін тигізеді. Маскү немдік, ө зге ауруларғ а қ арағ анда кері ә леуметтік ә рекеттердің толық кешенін жасайды, ол денсаулық сақ таудың шегінен ә лдеқ айда асып кетеді. Маскү немдік негізінде адамның бетінің нашарлауы, халық тың денсаулығ ының да жалпы кө рсеткіштерінің нашарлауы спиртті сусындармен байланысты. Маскү немдік жә не соғ ан байланысты аурулар ө лім себебі ретінде жү рек ауруларының жә не рактың себебі бола алмайды.

Салауатты ө мірдің келесі қ ұ раушысы рациональды тамақ тану болып табылады. Бұ л жайлы ә ң гіме қ озғ алғ анда, бұ зылуы денсаулық қ а қ ауіпті болатын екі негізгі заң ды естен шығ армау керек.

Бірінші заң -алғ ан жә не шығ атын энергияның тең дігі. Егер ағ задан шығ атын энергиядан алғ ан энергиясы кө п болып, яғ ни адамның жақ сы ө суі ү шін, жұ мыс істеу ү шін жә не ө зін жақ сы сезіну ү шін ішетін асынан кө п болса, онда біз семіреміз. Қ азіргі таң да балалармен қ оса есептегенде, ә рбір ү шінші адам артық салмақ қ а ие. Ал себебі біреу-ақ, артық тамақ тану, ол соң ында атеросклерозғ а, жү рек ауруына, гипертонияғ а, қ ант диабетіне, кө птеген басқ а ауруларғ а алып келеді.

Екінші заң ы-қ оректік заттарда рационның химиялық қ ұ рамы ағ заның физиологиялық қ ажеттіліктеріне сай келуі. Тамақ тану ә ртү рлі болуы керек жә не ол ақ уыздың, майдың, кө мірқ ышқ ылдың, дә румендердің, минералды заттардың қ ажеттілігін қ амтамасыз ете алуы керек. Бұ л заттардың кө бісі алмастыруғ а келмейді, себебі олар ағ зада пайда болмайды, тек тамақ арқ ылы ғ ана ағ зағ а тү седі. Олардың біреуінің болсын жоқ болуы, мысалғ а, С дә руменін алайық, онда ауруғ а тіпті ө лімге алып келуі мү мкін. В дә румендерін нан ө німдерінен аламыз, А дә руменін жә не майлы дә румендердің қ орек кө зі сү т ө німдері, балық майы, бауыр болып саналады.

Баланстан ауытқ уғ а алып келетін немесе артық калория беретін дә мді азық тү ліктен қ арағ анда, пайдалы ө німдерді қ олдану дұ рыс екендігін біздің барлығ ымыз біле бермейміз. Ә рбір тамақ танудың рациональды заң ынан ауытқ у денсаулық тың нашарлауына алып келеді. Адамның ағ засы энергияны тек активті физикалық периодта (жұ мыс істегенде, спортпен айналысқ анда) ғ ана емес, дем алу уақ ытында да (ұ йық тағ анда, жай жатқ ан уақ ытта), ағ заның физикалық функцияларын орындау ү шін энергия қ олданылады – дененің тұ рақ ты температурасын сақ тау ү шін керек. Орта жастағ ы сау адамда дененің орта салмағ ында сағ атына дененің ә рбір килограмм массасына 7 килокалория бө лінеді.

Кез-келген анық тамақ тану жү йесінде бірінші міндет мынадай болуы керек:

- Тамақ ты тек қ арны ашқ анда ішу керек

- Ауырғ ан кезде, ақ ыл ойы жә не физикалық ө зін жайсыз сезіну кезінде, лихорадка кезінде жә не дененің температурасы жоғ арылағ ан кезде тамақ танудан бас тарту.

-Ұ йық тар алдында, сондай-ақ қ иын жұ мыс істегеннен соң тамақ танудан бас тарту.

Тамақ ты қ орыту ү шін бос уақ ыттың болуы ө те маң ызды. Тамақ танып болғ аннан соң физикалық жаттығ улар жасау тамақ тың қ орытылуына кө мектеседі деген ой қ ате болып табылады. Тамақ тану ә ртү рлі азық -тү ліктен тұ руы керек, олар белоктың қ орек кө зі, майлардың жә не кө мірсулардың, дә румендер мен минералды заттардан тұ руы керек. Тек сонда ғ ана заттардың азық тық қ атынасын жә не алмастыруғ а келмейтін қ оректену факторларын біркелкі ұ стауғ а болады, заттарды қ орыту мен сің іруді ғ ана емес, ұ яшық дең гейінде тері мен ұ яшық тың транспортировкасын жасайды. Рациональды тамақ тану бойдың дұ рыс ө суін жә не организмнің дұ рыс жұ мысын қ амтамасыз етеді, ол денсаулық ты сақ тауғ а, жұ мыс қ абілетінің жоғ ары болуына жә не ұ зақ ө мір сү руге кө мектеседі. Асқ ынбалы аурулармен ауыратын адамдар диета ұ стауы қ ажет.

Денсаулық қ а қ оршағ ан ортаның да маң ызы аз емес. Адамның табиғ аттық процесстерге араласуы барлық уақ ытта қ алағ ан оң кө рсеткіш бере бермейді. Табиғ аттық компоненттердің біреуі болсын бұ зылатын болса, табиғ аттық -территориялы компоненттердің қ ұ рылымының қ айта жасалуына алып келеді. Гидросфераның, атмосфераның жә не бү кіл ә лемдік мұ хиттардың жоғ арғ ы бетінің бұ зылуы, ө з кезегінде, адам денсаулығ ына, озон қ абатының эффекті ісіктерге кері ә сер береді, ал атмосфераның бұ зылуы тыныс алу жолдарын, судың ластануы -тамақ қ орытуғ а, адам денсаулығ ының жалпы жағ дайын бірден нашарлатады, ө мір ұ зақ тығ ын азайтады. Дегенмен, табиғ аттан алынғ ан денсаулық ата-анадан 5%-ғ а ғ ана тә уелді, ал 50%-ы қ оршағ ан ортаның жағ дайына тә уелді.

Осымен қ оса, мұ рагерлікпен берілетін денсаулық тың объективті факторын есепке алу керек. Бұ л ұ рпақ тарында бірдей белгілер жә не дамудың ерекшеліктері қ айталанатын, жаң а ерекшеліктер даму программасына ие атадан балағ а берілетін материалдық жасуша қ ұ рылымдары барлық ағ заларғ а тә н.

Биологиялық ритмдер де біздің денсаулығ ымызғ а ә серін тигізеді. Тірі ағ зада болатын процесстердің ерекшеліктерінің маң ыздысы олардың ритмдік мінез-қ ұ лқ ы.

Қ азіргі таң да тірі ағ зада болатын ү ш жү зден кө п процесстер тә уліктік ритмге тә уелді екені белгілі болғ ан.

Оптимальды қ озғ алыс режимі-салауатты ө мір салтының маң ызды шарты. Оның негізін физикалық жаттығ улармен жә не спортпен айналысу, денсаулық ты жақ сартудың эффективті жаттығ улары жә не жастардың физикалық мү мкіндігін арттыру, денсаулық ты қ орғ ау жә не қ озғ алыс дең гейін жақ сарту, жасқ а байланысты ө згерудің қ ажетсіз тұ старын жою қ ұ райды. Сондай-ақ физикалық мә дениет пен спорт тә ртіптің маң ызды бө лімі болып табылады. Лифтті пайдаланбай, баспалдақ пен жү рген пайдалы. Американдық дә рігерлердің пайымдауынша ә рбір баспалдақ адамның ө мірін 4 секундқ а ұ зартады. 70 баспалдақ 28 калорияны жояды.

Адамның физикалық дамуын сипаттайтын негізгі сапалар кү ш, тездік, майысқ ақ жә не тө зімділік болып келеді. Осы сапалардың ә рбірінің жү зеге асуы денсаулық тың жақ саруына кө мектеседі, бірақ та бірлік ө лшемде емес. Қ ысқ а дистанцияларды жү гіріп шынығ у нә тижесінде, ө те жылдам болуғ а болады. Гимнастикалық жә не акробатикалық жаттығ улар жасау арқ ылы майысқ ақ болу қ иын емес. Дегенмен мұ ның барлығ ында ауру ә серлеріне толығ ымен тұ рақ тылық жасай алмаймыз.

Аурудан айығ у жә не профилактикасы ү шін ең алдымен ең қ ымбат сапа -ө сіп келе жатқ ан ағ зағ а кө птеген ауруларғ а қ арсы тұ ра алатындай салауатты ө мір салтының ө зге компоненттерімен сә йкестендіру жаттық тыру жә не жү зеге асыру керек.

Мысал ретінде бу бө лмесі жә не қ арлы ванналары бар ағ аш баняларды айтуғ а болады. Бірақ та қ азіргі таң да адамдар ө здері де, балалары да шынығ у жаттығ уларын жасамайды. Сонымен қ оса, кө птеген ата-аналар баланы ауыртып алмас ү шін оның ө мірінің алғ ашқ ы кү ндерінен-ақ дұ рыс емес қ орғ ану жолдарымен айналысады: оны орап тастайды, терезені жауып тастайды жә не т.б. Мұ ндай " қ орғ ау" жолдары ө згеріп отыратын ортаның температурасына жақ сы адаптация ү шін жағ дай жасамайды. Керісінше, суық тау ауруларына, оның денсаулығ ының нашарлауына алып келеді. Сондық тан эффективті шынық тыру ә дістерін іздеу жә не жасап шығ ару маң ызды қ иыншылық болып тұ р. Грамодты тә жірибе жә не ғ ылыми зерттеулерде анық талғ андай шынық тырудың пайдасы кө п.

Шынық тырудың ә ртү рлі ә дістері кең інен таралғ ан – ауа ванналарынан суық сумен жуынуғ а дейін. Бұ л процедуралардың пайдалы екендігі сө зсіз. Бағ зы заманнан белгілі болғ андай, жалаң аяқ жү ру керемет шынық тыратын нә рсе. Қ ысқ ы жү зу шынық тырудың жоғ арғ ы формасы. Оғ ан жету ү шін адам шынық тырудың барлық баспалдағ ынан ө туі керек.

Шынық тырудың эффективтілігі арнайы температуралық ә рекеттер мен процедуралар қ олданғ анда ө седі. Дұ рыс қ олданудың негізгі принциптерін барлығ ы білуге міндетті: индивидуальды ерекшеліктерді білу, денсаулық жағ дайы жә не процедураларғ а эмоциональды реакциялар.

Тағ ы да бір шынық тыратын нә рсе физикалық жаттығ улармен айналысқ аннан кейін қ абылданатын душ болуы міндетті. Душ физикалық термобіркелкілікті жү зеге асыра отырып тері аппаратының жү йке қ ан тамырларын жә не тері асты ұ яшық тарды жаттық тырады, орталық жү йке жү йесінің механизмін реттейді. Тә жірибелердің кө рсетуіне қ арағ анда душ ү лкен адамдар ү шін де, балалар ү шін де жоғ ары шынық тыратын жә не сауық тыратын қ ызмет атқ арады. Ол шаршағ андық ты баса отырып жә не жұ мысқ а қ абілеттігін арттыра отырып, жү йке жү йесін ретке келтіруге де жақ сы ә сер етеді.

Шынық тыру – кү шті сауық тыратын зат. Ол кө птеген аурулардан сақ тануғ а мү мкіндік береді, ө мірді ұ зақ жылдарғ а ұ зартады, жоғ ары жұ мыс жасау қ абілетін сақ тайды. Шынық тыру ағ зағ а жалпы жақ сы ә сер етеді, жү йке жү йесінің тонусын жоғ арылатады, қ ан айналым жү йесін жақ сартады, зат алмасуды қ амтамасыз етеді.

Адам гармониясына жетудің жалғ ыз жолы бар – физикалық жаттығ уларды систематикалық тү рде орындау. Сонымен қ оса, рациональды тү рде ең бек жә не демалыс режиміне енетін денешынық тырумен тұ рақ ты тү рде айналысу тек денсаулық ты жақ сартып қ ана қ оймай ө ндірістік ә сердің де эффективтілігін арттыратыны тә жірибелерден анық талғ ан. Дегенмен кү нделікті ө мірде жә не жұ мыс уақ ытындағ ы барлық қ озғ алыс ә рекеттері физикалық жаттығ уларғ а жатпайды. Оларғ а ә ртү рлі ағ зағ а жә не жү йелерге, физикалық сапасын арттыру, дене бітімінің дефектерін коррекциялау ү шін арнайы жаттығ улар болуы мү мкін. Егер жаттығ уларда арнайы шарттар орындалатын болса, физикалық жаттығ улар оң ә серін береді. Денсаулық ты ү немі бақ ылап отыру керек – ол физикалық жаттығ уларды жасау арқ ылы ө зіне зиян келтірмес ү шін қ ажет. Егер жү рек қ ан тамыр жү йесінде ө згерістер болса, кү ш тү сіретін жаттығ улар жү рек жұ мысын нашарлатуы мү мкін.

Тыныс алу ағ залары ауруғ а шалдық са жалпы дамытатын гимнастикамен ғ ана айналысу керек. Жү рек соғ ысы қ атты болса, бас айналса, бас аурулары жә не т.б болса физикалық жаттығ улар жасауғ а болмайды.

Аурудан айық қ ан соң да бірден жаттығ у жасауғ а болмайды. Ағ заның функциялары қ айта қ алпына келуі ү шін, белгілі бір период ұ стану керек-сонда ғ ана денешынық тыру пайда алып келеді.

Физикалық жаттығ улар жасағ анда адам ағ засы берілген кедергіге жауап беретін реакциялар кө рсетеді. Барлық ағ залар мен жү йелердің ә рекеті белсендіріледі, соның арқ асында энергетикалық ресурстар пайда болады, жү йке жү йесі процесстерінің қ озғ алғ ыштығ ы артады, бұ лшық ет жә не сү йек байланыстыратын жү йелер кү шейтіледі. Осындай жолмен айналысушылардың физикалық дайындығ ы жақ сарады, соның арқ асында физикалық жаттығ улардың ішінде бұ рын орындау мү мкін емес деп саналатын жаттығ улар аса қ иындық сыз жасалады. Сізде ү немі ө зін жақ сы сезіну, бірнә рсемен айналысуғ а ынта, кө терің кі кө ң іл-кү й жә не тыныш ұ йқ ы болады. Физикалық жаттығ улармен дұ рыс жә не тұ рақ ты айналысу шынық қ андық ты жылдан жылғ а жақ сартады, ал сіз ұ зақ уақ ыт бойы жақ сы формада боласыз.

Физиологиялық функцияның ө згеруі сыртқ ы ортаның факторларына жә не жыл мезгілдеріне, азық -тү ліктегі дә румендер мен минералды тұ здардың ә серінен болады. Осы факторлардың барлығ ы адамның ө з-ө зін сезінуіне не стимулдайтын, не нашарлататын ә сер етеді. Ә рине адамғ а табиғ ат қ ұ былыстарына жә не оның тербеліс ритміне ү йренуі керек. Психофизикалық жаттығ улар жә не ағ заны шынық тыру адамғ а ауа райының ө згеруіне тә уелділікті азайтады, табиғ атпен гармоникалық бірігуге кө мектеседі.

Мидың орташа функциялануы ү шін тек қ ана кислородпен тамақ тану қ ажет емес, жә не сезім мү шелерінен ақ парат қ ажет. Табиғ аттың ә семдігінен адам тынышталады. Тең естірілген, ол айналасына ү лкейтілген терезеден қ арағ андай қ арайды. Реніштер, асығ у, жындану біздің ө мірімізде кө п кездесетін жағ дайлар, табиғ аттың керемет тыныштығ ымен жә не оның шегі жоқ кең істіктерінде болады.

Ғ имараттың ішіндегі ластанғ ан ауаны жойып таза ауамен қ амтамасыз етудің қ ажет екендігін естен шығ армау керек.

Спорттық медицинада физикалық жаттығ улар мен спорттың гигиенасының негізгі міндеттері кө птеген жылдардың тә жірибесі негізінде жасалғ ан. Бұ л физикалық мә дениет пен спорт сабағ ында болатын, жұ мыс қ абілетін, тө зімділікті, спроттық жетістіктердің ө суін арттыратын гигиеналық іс-шараларды орындау, қ оршағ ан ортаны зерттеу жә не сауық тыру болып табылады. Жоғ арыда айтылап ө ткендей, физикалық жаттығ улар барлық организмге емес, белгілі бір мү шеге немесе жү йеге ә сер етеді. Дегенмен ә ртү рлі жү йелердің функциясы бірдей дең гейде болмайды. Ә сіресе бұ лшық ет жү йесінде ө згерістер кө п байқ алады. Олар бұ лшық еттердің кө лемі артқ анда, алмасу процесстері жоғ арылағ анда, тыныс алу аппартаның функциясынан кө рінеді. Тыныс алу жү йелері мен жү рек қ ан тамыр жү йелері тығ ыз байланысқ ан. Физикалық жаттығ улармен айналысу зат алмасуды жақ сартады, кү ш кө бейеді, жү йке процесстерінің белсенділігі жә не бірқ алыптылығ ы орнайды. Осығ ан байланысты физикалық жаттығ улардың гигиеналық маң ызы артады, егер олар ашық ауада ө ткізілсе. Бұ л жағ дайда олардың ортақ сауық тыру эффектісі артады, ә сіресе жаттығ улар тө менгі ауа температурасында жү ргізілсе, олар шынық тыруғ а ә сер етеді. Осы жағ дайда физикалық дамудың мына кө рсеткіштері кө кірек клеткасының экскурсиясы, ө кпелердің ө мірдік сиымдылығ ы ө седі. Жаттығ уды суық жағ дайда ө ткізу барысында жылуды реттеу функциясы жетілдіріледі, суық тау мү мкіндігі тө мендейді. Суық ауаның денсаулық қ а жағ ымды ә серімен бірге, жаттығ улардың тиімділігі артады, бұ л физикалық жаттығ улардың ү лкен интенсивтілігі мен тығ ыздығ ымен тү сіндіріледі. Физикалық салмақ жас ерекшелігі мен метеорологиялық факторлар ескеріліп нормалануы тиіс.

Физикалық жаттығ улардың гигиенасы туралы айтқ анда, таң ертең гілік гимнастика мен дене шынық тыру сә тін еске алмауғ а болмайды. Таң ертең гілік гимнастиканың мақ саты ағ заның ұ йқ ыдан сергектікке ө туін жылдамдатады, алдағ ы жұ мысқ а жұ мылдыру, жалпы сауық тыру ә рекетін жасау болып табылады. Гимнастикалық жаттығ улар жақ сы желденетін бө лмеде, терезені немесе форточканы ашып қ ойып жасалады, мү мкін болса ашық ауада жасалуы керек. Жаттығ уды ауа ваннасымен ү йлестірген дұ рыс. Гимнастика аяқ талғ ан соң денені ысқ ылап сү рту немесе салқ ын су қ ұ йынғ ан дұ рыс. Дене шынық тыру сә ттерін мектепте жә не ө ндірісте жасайды, олар белсенді демалыстың негізгі формарының бірі болып табылады.

Салауатты ө мір салтының маң ызды элементі – жеке бас гигиенасы. Ол рациональды тә уліктік режим, денені кү ту, киім жә не аяқ киім гигиенасынан тұ рады. Кү н режимі де ерекше маң ызғ а ие. Оны дұ рыс жә не қ атаң сақ тағ анда ағ за функцияларының айқ ын ритмі қ алыптасады. Ал бұ л, ө з кезегінде, жұ мыс істеу мен қ алыпқ а келуге қ олайлы жағ дай туғ ызады.

Ө мір сү ру ең бек пен тұ рмыс жағ дайларының ә ркелкілігі, индивидқ а ерекшеліктері олардың барлығ ына бірдей тә уліктік режим нұ сқ асын ұ сынуғ а мү мкіндік бермейді. Дегенмен, оның негізгі қ ағ идаларын барлығ ы ұ стануы тиіс, ә р тү рлі шығ армашылық тү рлерімен қ атаң айқ ындалғ ан уақ ытта айналысу, жұ мыс пен демалысты дұ рыс кезектестіру, жү йелі тамақ тану. Ұ йқ ығ а ерекше кө ң іл бө лу керек – ол демалыстың негізгі жә не ешнә рсемен алмастыруғ а келмейтін тү рі. Ү немі ұ йқ ының қ анбауы жү йке жү йесін ә лсіретеді, ағ заның қ орғ ану кү штерін ә лсіретеді, жұ мысқ а қ абілеттілікті тө мендетеді, кө ң іл-кү йді нашарлатады. Ауруларды зерттеу қ орытындысы бойынша, аурулардың едә уір кө п бө лігінің себептері режимнің бұ зылуы болып табылатыны анық талды. Тамақ ты ә ртү рлі кезде ретсіз қ абылдау асқ азан-ішек ауруларына ә келіп соғ атыны сө зсіз. Ә ртү рлі уақ ытта ұ йқ ығ а жату-ұ йқ ысыздық пен жү йке шаршауына, жұ мыс пен демалысты жоспарлы ү йлестірудің бұ зылуы жұ мысқ а қ абілеттілікті тө мендетеді.

Режим тек денсаулық ү шін емес, тә рбиелік маң ызы да зор. Оны қ атаң сақ тау тә ртіптілік, тиянақ тылық, ұ йымдасқ андық, мақ сатқ а жетудегі табандылық сияқ ты сапаларды тә рбиелейді. Режим адамғ а ө з уақ ытының ә р сағ атын, ә р минутын тиімді пайдаланып, ө мірінің жан-жақ тылығ ы мен мазмұ ндылығ ын кең ейтуге мү мкіндік береді. Ә р адам ө мірінің нақ ты жағ дайларын ескере отырып режим жасап алуына болады. Келесі кү н тә ртібін сақ тау маң ызды. Кү нделікті ұ йқ ыдан бір уақ ытта тұ ру, таң ертең гілік жаттығ улармен жү йелі айналысу, белгіленген уақ ытта тамақ ішу, ұ йық тау, кү нде бір уақ ытта ұ йқ ығ а жату! Кө птеген аурулардың осы жолмен алдын алуғ а болады.

Бү гінгі кү ні, іс жү зінде қ андай да бір техникалық процесс елінде ө мір сү ретін ә рбір адамның атқ аратын жұ мысы мен міндеттері ө те кө п. Тіпті оның ө з жеке істеріне де уақ ыты жетпей жатады. Нә тижесінде ұ сақ техникалық мә селелердің арқ асында одан негізгі шындық пен мақ саттарын ұ мытып, шатасады. Ө зінің денсаулығ ын ұ мытады. Ол тү нде ұ йық тамайды, саяхатқ а шық пайды, таң ертең жү гірмейді, машинағ а мініп жү реді (ауасының қ ұ рамы қ ауіпті кө шелермен), жаяу жү рмейді, кітап ұ стап отырып тамақ ішеді.

Ал одан " Денсаулық деген не? " деп сұ расаң...Ол сізге ешнә рсе деп жауап бермейді. Олар бұ л сұ рақ жө нінде ұ мытып кетеді. Ал бұ л сұ рақ ты қ ойғ ан сізді кардио немесе онкодиспансер сияқ ты бір жерде есіне тү сіреді. Бірақ, бә рі кеш болады... Ол сізге жоғ арыда айтылғ андай, ақ ыл айта бастайды. Бірақ, сұ рақ бар: оғ ан енді материалдық қ ұ ндылық тар қ ажет пе? Мү мкін қ ажет емес... Мінеки, ө зіміздің ө мірлік міндеттеріміз мен мақ саттарымызды ой елегінен ө ткізіп, ө з денсаулығ ымызды нығ айтуғ а уақ ыт бө лейік.

Инфекциялық аурулар ағ зағ а микробтың – ауру қ оздырғ ышының енуі нә тижесінде пайда болады.

Инфекциялық аурулардың сипаттамалары:

- инкубациялық кезең

- бастапқ ы кезең

- сауығ у кезең і

Қ оздырғ ыштың берілу механизміне қ арай инфекциялық ауруларды классификациялау:

- фекальды – оральды

- ауа-тамшы арқ ылы

- қ ан-тамшы арқ ылы

Безгек (холера) - ө ткір инфекция (ООИ). Белгілері қ ұ су, диарея, су алмасуының бұ зылуы, аш ішектің зақ ымдануы. Алдын алу шаралары-бастапқ ы кезең інде анық тау, оқ шаулау, карантин. Инфекцияның қ айнар кө зі-адам. Қ оздырғ ышы – безгек вибрионы.

Оба (чума) - ө ткір инфекция. Инфекцияның қ айнар кө зі-кеміргіштер. Тасымалдаушы – бү рге. Адамның қ абылдағ ыштығ ы жоғ ары. Белгілері –жоғ ары температура, сандырақ тау, кө зіне ә р нә рсе елестеу. Терідегі формасында микробты енгізу орнында тө мпешік пайда болады, сирек ашылады, 40-90% ө лімге алып келеді. Алдын алу шаралары – ауруды оқ шаулау, карантин, абсервациялау.

Кә дімгі шешек – ООИ. Инфекцияның қ айнар кө зі – ауру адам. Белгілері – теріде бө ртпелер пайда болады, олар ірің ге толады, бір-біріне қ осылып, ірің ді жара пайда болады. Жоғ ары температура, ө лім жағ дайлары кө п. Алдын алу шаралары-ауруларды анық тау, оқ шаулау, абсервациялау, карантин.

Ә леуметтік жағ дайғ а байланысты аурулар РК ИПП.

Бруцеллез-инфекциялық ауру. Инфекцияның қ айнар кө зі-ауылшаруашылық жануарлары. Қ оздырғ ыш тері жә не сілекей арқ ылы еніп, 1-3 аптадан кейін аурулардың бойында тітіркенгіштік пен шаршағ ыштық тық дамиды. Ауру буындардың жү йке жү йесінің қ атты ауруынан кө рініс беретін созылмалы формағ а ұ ласады. Адам жануардың еті мен сү тін тұ тыну жә не жануарды кү тіп-баптау нә тижесінде жұ қ тырады.

Туберкулез-кең таралғ ан ә леуметтік маң ызы бар ауру. Инфекцияның қ айнар кө зі-ауру адам. Қ оздырғ ыш кө бінесе ө кпе арқ ылы жұ ғ ады, онда флюорография арқ ылы анық талатын туберкулез ошағ ы қ алыптасады. Кү ресу шаралары – вакцина жасау, тамақ ішу, демалыс режимін сақ тау, т.б.

Педикулез – битшең дік адамның бит жұ қ тыруы. Биттер-қ ансорғ ыш жә ндіктер, адам мен сү тқ оректілердің зиянкестері бү кіл ө мірі қ ожайынының ү стінде ө теді. Биттердің 150-ден астам тү рлері белгілі.

Адамғ а зиян келтіретіндері кө йлек, бас жә не маң дай биті.

Даму кезең дерінің ажыратылуы жұ мыртқ а (сірке), дернә сіл, жабысқ ақ (нимфа), ересек ұ рпақ (имаго). Биттер бө ртпелі сү зек қ оздырғ ышын, битшең дік сү зегінің қ оздырғ ышын тасымалдаушы болып табылады. Битшең дік - ә р тү рлі ә леуметтік жә не табиғ и ә леуметтік немесе табиғ и апаттармен бірге жү реді. Бай шашының битшең дігі жағ дайында қ атты қ ышу пайда болады, қ асу барысында баста ірің ді орындар (жаралар) пайда болады.

Кө йлек немесе киім бит жұ мыртқ аларын негізінен іш киім қ ыртысына салады жә не тамақ тану ү шін теріге ө теді, кө бінесе терісін зақ ымдайды (қ олтық, шат, арқ а, т.б.). Бұ л жерлерде қ ышу пайда болады, қ асу ірің ді орындар мен сыздауық қ а ұ ласуы мү мкін.

Битшең діктің алдын алу халық тық материалдың жә не мә дени ө мірінің дең гейін кө теру арқ ылы, санитарлық білімдерін, монша-кір жуу қ ызметін жақ сарту арқ ылы қ ол жеткізіледі.

Қ ышыма (қ отыр) - терінің жұ қ палы инфекциялық ауруы, қ ышыма қ ұ ртын (клещ) тудырады. Қ ұ рт ақ шыл-сарғ ыш тү сті, формасы тасбақ а тә різдес. Қ ұ рттың ұ рғ ашысы терінің мү йізді бө лігіне еніп, жұ мыртқ а салады. Жұ мыртқ алардан дернә сілдер пайда болып, ересек формағ а ө теді. Ауру адамның киімі, ойыншық тары, іш киімі арқ ылы жұ ғ ады.

Белгілері - терінің қ ышуы, ә сіресе тү нде. Теріде қ ышыма жолдары анық талады. Шынтақ буынының бү гілетін жерінде, бел мен жамбас, кеуде мен іштің терісінде қ осымша бө ртпелері пайда болады. Алдын алу шаралары – ауруларды анық тау, емдеу, жеке бас гигиенасының ережелерін сақ тау. Ағ ымдағ ы жә не шешуші дезинфекция жү ргізу.

ИППП-ғ а келесі аурулар жатады:

Гонорея -гонококк қ оздырғ ышы. Жыныстық жолмен жұ ғ ады. Белгілері -2-15 тә уліктен кейін жайсыздық, зә р шығ аруда қ ышу, ашу, ірің ді бө ліністер пайда болады. Ә рі қ арай кіші (таз) (шат немесе сегізкө з) ауруғ а шалдығ ады. Ер адамдардың жұ мыртқ алары ауруғ а шалдығ ады.

Сифилис-микробтан пайда болады. Жыныстық жолмен, анадан балағ а, қ ан қ ұ ю барысында, сирек тұ рмыстық жағ дайда беріледі. Қ оздырғ ыш енген жерде жара пайда болады (қ атты тү йін), дененің жұ мсақ жерлеріне таралады.

Трихомониаз – трихомонода (қ арапайым) тудырады. Жыныстық жолмен беріледі. Қ оздырғ ышы сыртқ ы ортада ө мір сү руге қ абілетсіз болғ андық тан, басқ аша жолмен жұ ғ уы мү мкін емес. Белгілері-кө п мө лшердегі кө бікті немесе ірің ді бө ліністер, жыныс мү шелерінің қ атты ауыруы.

СПИД - қ оздырғ ышы вирус. Қ ан арқ ылы немесе жыныстық жолмен беріледі. Қ оздырғ ыш иммундық жү йеге ә сер етіп, иммунитетті бұ зады. Адам инфекция жұ қ тыру арқ ылы қ аза болады.

Негізгі ә дебиет:

Қ осымша ә дебиет:

Бақ ылау сұ рақ тары:

1.Салауатты ө мір салты?

2.Денсаулық тың тү рлері?

3.Инфекциялық аурулардың сипаттамасы?

4.Жыныстық жолмен берілетін инфекциялар?