Раздзел 5.

МЕСЦА І РОЛЯ ПРЫРОДАЗНАЎСТВА Ў ГРАМАДСТВЕ

Тэма 15. Сацыяльнае вымярэнне сучаснага прыродазнаўства. Прыродазнаўства і маральнасць

З’ява скажонага грамадскага ўспрымання вынікаў навуковай дзейнасці. Феномен антынавукі ў сучаснай культуры. Папулярызацыя навукі і навуковая асвета. Паняцце тэхнанавукі. Прыродазнаўства і тэхналогіі.

Гуманітарная экспертыза прыродазнаўчых праектаў. Этычныя параметры сучаснага прыродазнаўства, пераадоленне “каштоўнаснай нейтральнасці” навуковых ведаў.

ЛІТАРАТУРА

Асноўная

1. В.А. Канке. – 2-е изд., испр. – М.: Логос, 2004. – 368 с.

2. Касперович Канке, В.А. Концепции современного естествознания: учебник для вузов /, Г.И. Концепции современного естествознания: учеб. пособие / Г.И. Касперович. – Мн.: Академия управления при Президенте Республики Беларусь, 2004. – 405 с.

3. Концепции современного естествознания: учебник для вузов / под общ. ред. проф. С.А. Лебедева. – М.: Академический проспект, 2007. – 417 с.

4. Лихин, А.Ф. Концепции современного естествознания: учебник / А.Ф. Лихин. – М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2008. – 264 с.

5. Найдыш, В.М. Концепции современного естествознания / В.М. Найдыш. – В.М. Найдыш. – 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Альфа-М, 2009. – 704 с.

6. Степин, В.С. Философия науки: учеб. пособие для вузов / В.С. Степин, В.Г. Горохов, М.А. Розов. – М.: Фирма Гардарика, 1996. – 400 с.

7. Стражев В. И. К тайнам Вселенной: учеб.–метод. пособие / В.И. Стражев. – Минск: РИВШ, 2006. – 160 с.

8. Толкачев, Е. А. Современная концепция естествознания: общественное понимание: учеб.-метод. пособие / Е.А. Толкачев, В.И. Дынич. – Мн.: РИВШ, 2006. – 144 с.

9. Павлова О. С. Развитие биологических концепций: учеб.-метод. пособие / О.С. Павлова. – Мн.: РИВШ, 2006. – 71 с.

10. Мычко, Д.И. Химия и возможности устойчивого развития в эпоху глобализации: учеб.-метод. пособие / Д.И. Мычко. – Мн.: РИВШ, 2006. – 28 с.

11. Кадацкий В. Б. К вопросу о взаимоотношении общества и природы (междисциплинарный синтез): учеб.-метод. пособие / В.Б. Кадацкий. – Мн.: РИВШ, 2006. – 36 с.

Дадатковая

1. Бор, Н. Избранные научные труды: в 2 т. / Н. Бор. – М.: Наука, 1970-1971. – Т. 1. – 583с. Т. 2. – 675 с.

2. Вернадский, В.И. Философские мысли натуралиста / В.И. Вернадский. – М.: Наука, 1988. – 237 с.

3. Гейзенберг, В. Физика и философия. Часть и целое / В. Гейзенберг. – Пер. с нем. – М.: Наука, 1989. – 400 с.

4. Грин, Б. Элегантная Вселенная: суперструны, скрытые размерности и поиски окончательной теории / Б. Грин. – Пер. с англ. – М.: УРСС, 2004. – 286 с.

5. Дарвин, Ч. Происхождение видов путем естественного отбора, или сохранение благоприятных рас в борьбе за жизнь / Ч. Дарвин. – С.- Петербург: Наука, С.-Петербургское отд., 1991. – 539 с.

6. Иоффе, А.Ф. О физике и физиках: статьи, выступления, письма / А.Ф. Иоффе. – Л.: Наука, 1985. – 544 с.

7. Кун, Т. Структура научных революций / Т. Кун. – С вводной статьей и дополнениями 1969 г. – М.: Прогресс, 1977. – 300 с.

8. Лукьянец В. Г. Интеграционные тенденции в развитии естественнонаучных и гуманитарных наук: учеб.-метод. пособие / В.Г. Лукьянец. – Мн.: РИВШ, 2006. –70 с.

9. Моисеев, Н.Н. Человек и ноосфера / Н.Н. Моисеев. – М.: Мол. гвардия, 1990. – 351 с.

10. Панченко, А.И. Философия, физика, микромир / А.И. Панченко. – Отв. ред. Н.Н. Моисеев; АН СССР. – М.: Наука, 1988. – 191 с.

11. Пригожин, И. Порядок из хаоса: Новый диалог человека с природой / И. Пригожин, И. Стенгерс. – Пер. с англ. – М.: УРСС, 2003. – 310 с.

12. Процька, Т. Даследчык таямніцаў святла: Аляксандр Садоўскі / Т. Процька. – Мн.: Навука і тэхніка, 1994. – 63 с.

13. Пуанкаре, А. О науке: сборник / А. Пуанкаре. – Пер. с франц. – 2-е изд., стер. – М.: Наука, 1983. – 560 с.

14. Степин, В.С. Становление научной теории: Содержат. аспекты строения и генезиса теорет. знаний физики / В.С. Степин. – Мн.: Изд-во БГУ, 1976. – 319 с.

15. Уилер, Дж. Гравитация, нейтрино, Вселенная / Дж. Уилер. – Пер. с англ. – М.: Изд-во иностр. лит., 1962. – 403 с.

16. Фридман, А.А. Мир как пространство и время / А.А. Фридман. – 2-е изд. – М.: Наука, 1965. – 112 с.

17. Хокинг, С. От Большого Взрыва до черных дыр: Краткая история времени / С. Хокинг. – Пер. с англ. – М.: Мир, 1990. – 166 с.

18. Эйнштейн, А. Физика и реальность: сборник статей / А. Эйнштейн. – М.: Наука, 1965. – 359 с.

19. Эйнштейн, А. Эволюция физики. Развитие идей от первоначальных понятий до теории относительности и квантов / А. Эйнштейн, Л. Инфельд. Пер. с англ – 4-е изд. – М.: Мол. гвардия, 1966. – 267 с.

20. Эфроимсон, В.П. Генетика этики и эстетики / В.П. Эфроимсон. – М.: Тайдекс Ко, 2004. – 304 с.

21. Aspect, А. Demain, la physique / A. Aspect, R. Balian, S. Balibar et aut. – Paris: Odile Jacob, 2004. – 377 p.

22. Jacqard, A. Matiè re et la vie / A. Jacqard. – Toulouse: É ditions Milan, 1995. ­– 63 p.

23. Parrochia, D. Les grandes ré volutions scientifiques du XX siè cle / D. Parrochia. – Paris: Presses Universitaires de France, 1997. – 434 p.

24. Pelt, J.-M. De l’Univers à l’Ê tre / J.-M. Pelt. – Paris: Fayard, 1996. – 126 p.

ТЭМАТЫЧНЫ ПЛАН

(для студэнтаў завочнай формы навучання)

ПЛАНЫ СЕМІНАРСКІХ ЗАНЯТКАЎ

СЕМІНАР №1

ТЭКСТАВЫ СЕМІНАР ПА КНІЖЦЫ Т. КУНА “СТРУКТУРА НАВУКОВЫХ РЭВАЛЮЦЫЙ”

1. Як інтэрпрэтуе Т. Кун паняцце навуковай парадыгмы і як ацэньвае яе ролю ў развіцці навукі­?

2. Як ацэньваецца Т. Кунам роля пазанавуковых фактараў разгортвання навуковых даследаванняў?

3. Як суадносяцца, на думку Т. Куна, эмпірычны і тэарэтычны ўзроўні навуковага пазнання?

4. Як раскрываецца ў працы Т. Куна сутнасць і неабходнасць навуковых рэвалюцый?

5. Як ацэньвае Т. Кун прынцып адпаведнасці і як інтэрпрэтуе суадносіны рэлятывісцкай і класічнай дынамікі?

ЛІТАРАТУРА

(асноўная)

Кун, Т. Структура научных революций / Т. Кун. – С вводной статьей и дополнениями 1969 г. – М.: Прогресс, 1977. – С. 7-17, 128-151.

(дадатковая)

Канке В.А. Концепции современного естествознания: Учебник для вузов / В.А. Канке. – 2-е изд., испр. – М.: Логоc, 2004. – С. 330 – 333.

Cohen, I. B. Revolution in Science / I. B. Cohen. – Cambridge, Massachusetts, London: Harvard University Press, 1985. – P. IX-XII.

СЕМІНАР №2.

ІДЭЯ ТРАНСФАРМАЦЫІ БІЯСФЕРЫ Ў НААСФЕРУ І ГЛАБАЛЬНЫ ЭВАЛЮЦЫЯНІЗМ

1. Вучэнне аб біясферы і яе эвалюцыі.

2. Чалавек і біясфера: праблема каэвалюцыі. Канцэпцыя глабальнага эвалюцыянізму.

3. Канцэпцыя наасферы і ідэі ўстойлівага развіцця чалавека ў трэцім тысячагоддзі.

ЛІТАРАТУРА

(тэксты)

Вернадский В.И. Философские мысли натуралиста / В.И. Вернадский. – М.: Наука, 1988. – С. 20 – 33.

Моисеев Н.Н. Универсальный эволюционизм (Позиция и следствия) / Н. Н. Моисеев. – Вопросы философии. – 1991. – №3. – С. 3 – 28.

(матэрыялы падручнікаў)

Концепции современного естествознания: учебник для вузов / под общ. ред. проф. С.А. Лебедева. – М.: Академический проспект, 2007. – С. 325-330.

Лихин, А.Ф. Концепции современного естествознания: учебник / А.Ф. Лихин. – М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2008. – С.174 – 191.

СЕМІНАР №3.

ЧАЛАВЕК І ЯГО МЕСЦА Ў АДЗІНЫМ САЦЫЯПРЫРОДНЫМ КОМПЛЕКСЕ

1. Чалавек як прадмет прыродазнаўчага пазнання

2. Праблема антрапагенезу.

3. Дасягненні і праблемы сучаснай нейрафізіялогіі.

4. Псіхафізіялагічная праблема ў сучаснай навуцы.

ЛІТАРАТУРА

Касперович, Г.И. Концепции современного естествознания: учеб. пособие / Г.И. Касперович. – Мн.: Академия управления при Президенте Республики Беларусь, 2004. – С. 239-252.

Лихин, А.Ф. Концепции современного естествознания: учебник / А.Ф. Лихин. – М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2008. – С. 247-249.

Parrochia D. Les grandes ré volutions scientifiques du XX siè cle. Paris, 1997. – P.422 – 425.

СЕМІНАР

(для студэнтаў завочнай формы навучання)

ІДЭЯ ТРАНСФАРМАЦЫІ БІЯСФЕРЫ Ў НААСФЕРУ І ГЛАБАЛЬНЫ ЭВАЛЮЦЫЯНІЗМ

4. Вучэнне аб біясферы і яе эвалюцыі.

5. Чалавек і біясфера: праблема каэвалюцыі. Канцэпцыя глабальнага эвалюцыянізму.

6. Канцэпцыя наасферы і ідэі ўстойлівага развіцця чалавека ў трэцім тысячагоддзі.

ЛІТАРАТУРА

(тэксты)

Вернадский В.И. Философские мысли натуралиста / В.И. Вернадский. – М.: Наука, 1988. – С. 20 – 33.

Моисеев Н.Н. Универсальный эволюционизм (Позиция и следствия) / Н. Н. Моисеев. – Вопросы философии. – 1991. – №3. – С. 3 – 28.

(матэрыялы падручнікаў)

Концепции современного естествознания: учебник для вузов / под общ. ред. проф. С.А. Лебедева. – М.: Академический проспект, 2007. – С. 325-330.

Лихин, А.Ф. Концепции современного естествознания: учебник / А.Ф. Лихин. – М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2008. – С.174 – 191

ЗАДАННІ ДЛЯ САМАСТОЙНАЙ ПРАЦЫ

1. Прачытайце і прааналізуйце параграф 3 працы М. Хайдэгера “Быццё і час” (любое выданне). Адкажыце на наступныя пытанні:

а) Якія дачыненні, на думку М. Хайдэгера, маюць месца паміж анталогіяй і навукай?

b) Якія змены на ўзроўні навукі выступаюць, паводле М. Хайдэгера, як сапраўдныя, як змены ва ўласным сэнсе слова?

с) Як ацэньвае філосаф тэорыю адноснасці і яе значэнне ў рамках сучаснай яму фізікі?

2. Прачытайце і прааналізуйце параграф 11 працы М. Хайдэгера “Быццё і час” (любое выданне). Адкажыце на наступныя пытанні:

а) Які характар мае, на думку М. Хайдэгера, уплыў анталогіі на пазітыўныя навукі? Ці згодныя Вы з адпаведнымі палажэннямі філосафа?

b) Як у тэксце выяўляецца думка аб адноснай самастойнасці пазітыўных навук у дачыненні да філасофіі?

с) Сфармулюйце свае думкі наконт узаемадачыненняў філасофіі і навукі.

3. Прачытайце наступны тэкст:

Эмансіпацыя навукі, што адбылася ў выніку вялікай навуковай рэвалюцыі напачатку Новага часу, самым станоўчым чынам паўплывала і на яе ўласнае развіццё, і на развіццё філасофіі. У апошняй яна выклікала патрэбу пераасэнсаваць і глыбей усвядоміць сваю існасць, сваю адметнасць, паспрыяла ўзбагачэнню сістэмы яе дачыненняў і сувязяў у рамках духоўнай сферы грамадскага жыцця, пашырэнню яе праблемнага поля. Філасофія актыўна ўзаемадзейнічала з навукай і даследавала механізмы гэтага ўзаемадзеяння, у тым ліку і ў кантэксце крызіснай пазнавальнай сітуацыі. Асаблівае значэнне мае ў дадзенай сувязі дваццатае стагоддзе. Крызісная сітуацыя, што склалася ў прыродазнаўстве пры канцы дзевятнаццатага стагоддзя, выклікала, з аднаго боку, надзвычай інтэнсіўнае ўзаемадзеянне філасофіі і навукі, а з іншага, – грунтоўнае даследаванне самога характару згаданага ўзаемадзеяння. Глыбокі аналіз адпаведнай праблематыкі мы знаходзім і ў выдатных філосафаў дваццатага стагоддзя, і ў выдатных навукоўцаў.

Сярод вынікаў даследчай працы на дадзеным кірунку неабходна вылучыць выяўленне грунтоўнай значнасці пазанавуковых (найперш філасофскіх) фактараў развіцця навукі, месца і ролі адпаведных духоўных форм у структуры асноў навукі, – ролі, якая становіцца асабліва важнай у той час, калі дадзеныя асновы знаходзяцца пад пагрозай. Тады навука робіцца асабліва адчувальнай да рэлевантных для яе філасофскіх канцэпцый. Так, К.Р. Попер даводзіць, што навука не можа паспяхова развівацца без звароту да “метафізікі”: “Нельга адмаўляць, што разам з метафізічнымі развагамі, якія перашкаджалі развіццю навукі, ёсць і такія, што яму спрыялі (мы згадаем толькі спекулятыўны атамізм). І мы мяркуем, што навуковыя даследаванні з псіхалагічнага пункту гледжання немагчымыя без “метафізічнай” па сутнасці веры ў [чыста спекулятыўныя і] часам у вышэйшай ступені няясныя тэарэтычныя ідэі – без веры, якая не можа быць прадметам навуковага абмеркавання”. (Падобныя погляды выказваюцца і ў працах вялікіх навукоўцаў. Прызнанне імі істотнай важнасці філасофскіх ідэй для развіцця навукі выразна выяўляецца ўжо ў самім факце іх інтэнсіўнага філасофскага пошуку.) З іншага боку, філосаф указвае, што ў “спакойныя” перыяды разгортвання навуковага пошуку ў адносінах паміж тымі, хто займае канвенцыяналісцкую пазіцыю, і прыхільнікамі крытычнага рацыяналізму мы наўрад ці заўважым істотныя супярэчнасці (хіба чыста акадэмічныя), а вось ва ўмовах эпістэмічнага крызісу гэтыя супярэчнасці павінны выявіцца ва ўсёй іх вастрыні ў самім характары, мэтах, кірунку іх даследчай дзейнасці.

Адкажыце на наступныя пытанні:

а) Як трактуеце Вы выраз “эмансіпацыя навукі”? З якой гістарычнай эпохай Вы звязваеце згаданую інтэрпрэтацыю?

b) Ці згодныя Вы з тэзай, што эмансіпацыя навукі паспрыяла эфектыўнаму развіццю і філасофіі, і навукі? Абгрунтуйце сваю пазіцыю.

с) Сфармулюйце свае думкі наконт ідэй К. Попера адносна ўзаемадачыненняў філасофіі і навукі.

4. Прачытайце наступны тэкст:

Важнай функцыяй філасофіі з’яўляецца аналіз прычын і ўмоў узнікнення крызісных пазнавальных сітуацый. У сферы навуковага пазнання фундаментальныя ўмовы дадзенага феномена фармуюцца найперш у рамках супярэчлівага ўзаемадзеяння эмпірычнага і тэарэтычнага кампанентаў даследчай дзейнасці. З фармальнага пункту гледжання праблему прычын і ўмоў эпістэмічных крызісаў можна сфармуляваць як праблему прычын і ўмоў узнікнення грунтоўных парадоксаў у тэорыях, што сталі “класічнымі”, а таксама ў рамках даследчых праграм. Пад парадоксамі тут разумеюцца супярэчнасці, што маюць невыпадковы, не звязаны з парушэннем законаў логікі характар. (У. Куайн называе парадоксы, здольныя выклікаць глыбокі эпістэмічны крызіс, антыноміямі, аналагічную інтэрпрэтацыю дапускае паводле сучаснага нямецкага філосафа Ф. Канецкі і шырока ўжывальны ў Т.С. Куна тэрмін “анамаліі”, хаця В.С. Сцёпін праводзіць паміж анамаліямі і парадоксамі выразнае адрозненне: анамаліі трактуюцца ім як факты, што не могуць быць растлумачаны на аснове той карціны свету, якая дамінуе на дадзены момант у навуцы, а парадоксы – як грунтоўныя супярэчнасці, што ўзнікаюць у рамках нашых ведаў пры тэарэтычным засваенні прынцыпова новых працэсаў, аб’ектаў і з’яў рэчаіснасці.)

Прычыны парадоксаў выяўляюць на розных узроўнях і ў розных галінах навуковага пазнання істотную спецыфіку. (Так, К.Р. Попер указвае на неправамернасць атаясамлівання лагічных і філасофскіх парадоксаў. Адрозненне паміж імі заключаецца ў тым, што ў філасофскіх парадоксах адсутнічае ўласцівая лагічным парадоксам рэфлексіўнасць, скіраванасць на саміх сябе.) Таму даследчы праект, скіраваны на выяўленне універсальных механізмаў узнікнення парадоксаў, выглядае бесперспектыўным. Ф. Канецкі сцвярджае, што большасць з іх можна рэканструяваць як вынік “катэгарыяльнай памылкі”. Яе сутнасць заключаецца ў тым, што да прынцыпова новых тыпаў аб’ектаў, з якімі мы сутыкаемся ў працэсе разгортвання нашай пазнавальнай дзейнасці, мы падыходзім на аснове наяўных – неадпаведных гэтым новым аб’ектам – моўных і тэарэтычных сродкаў. Неабходна адзначыць, што тут сапраўды выяўляюцца істотныя падставы для ўзнікнення парадоксаў (найперш у галіне досведнага прыродазнаўства), але наўрад ці слушна аддаваць выразную перавагу менавіта гэтаму тыпу фармавання апарэйтычных пазнавальных сітуацый. Не менш важнай іх крыніцай падаецца ўлучэнне ў сферу нашай пазнавальнай дзейнасці аб’ектаў, што маюць дуалістычную натуру. У такім выпадку з неабходнасцю фармуюцца супрацьлеглыя тэарэтычныя мадэлі пэўнага прадмета і паўстае неабходнасць іх апасродкавання, іх сінтэзу. У філасофскім плане гэты тып узнікнення і адпаведнага іх сутнасці вырашэння парадоксаў глыбока апісаны Гегелем, у галіне прыродазнаўства яго яскрава прадстаўляе квантавая механіка.

Адкажыце на наступныя пытанні:

а) Якімі прычынамі выклікаюцца да жыцця пазнавальныя крызісы?

b) Як трактуецца ў тэксце паняцце “парадокс”?

с) Якія механізмы ўзнікнення парадоксаў аналізуюцца ў тэксце?

5. Прачытайце раздзел падручніка Г.І. Каспяровіч (“Концепции современного естествознания”, с. 133 – 137), прысвечаны квантавай механіцы, і выканайце наступныя заданні:

а) Зрабіце параўнальны аналіз статыстычных і дынамічных законаў.

b) Выявіце адрозненні паміж тэарэтычным апісаннем фізічных працэсаў у рамках квантавай механікі і ў рамках папярэдняй статыстычнай фізікі.

с) Прааналізуйце філасофскае і агульнанавуковае значэнне найважнейшых прынцыпаў квантавай механікі.

6. Прачытайце раздзел падручніка В.М. Найдыша (“Концепции современного естествознания”, с. 575-585), прысвечаны ўзнікненню жыцця на Зямлі, і прааналізуйце яго светапоглядны падмурак. Як Вы лічыце, чаму пытанне аб узнікненні жыцця звязана з вострымі светапогляднымі калізіямі? Якая з канцэпцый з’яўлення жывога на нашай планеце падаецца Вам найбольш пераканаўчай? Чаму?

7. На аснове аналізу артыкулу Х.-Х Барцэшкоўскі і Р. Васнэра “Паняцце суб’екта і рэальнасці ў Эрвіна Шродынгера” (Borzeszkowski v. H.-H., Wahsner R. Erwin Schrö dingers Subjekt- und Realitä tsbegriff.– Deutsche Zeitschrift fü r Philosophie. 1987. №12. S. 1109 – 1112) пакажыце, якое месца займае ў творчасці Э. Шродынгера праблема суадносінаў бесперапыннага і дыскрэтнага.

(Для тых студэнтаў, якія валодаюць нямецкай мовай.)

8. На аснове аналізу артыкулу В.С. Сцёпіна (Stepin W. S. Intensives Wachstum des wissenschaftlichen Wissens und potenziell mö gliche Linien der historischen Wissensentwicklung // Deutsche Zeitschrift fü r Philosophie. 1987. №8. S.708 – 709) апішыце структуру ўзроўню асноў навукі.

(Для тых студэнтаў, якія валодаюць нямецкай мовай.)

9. Прачытайце ўводны раздзел кніжкі Жана-Мары Пелта “Ад Універсуму да Існасці” (“De l’Univers à l’Ê tre”, р. 11-14). На якіх светапоглядных прынцыпах грунтуе Ж.-М. Пелт свой падыход да праблемы эвалюцыі? Наколькі пераканаўчымі, на Вашу думку, з’яўляюцца аргументы навукоўца на карысць гэтага падыходу? Што піша Ж.-М. Пелт аб механізмах эвалюцыі? На якіх аспектах гэтых механізмаў ён найперш засяроджвае ўвагу?

(Для тых студэнтаў, якія валодаюць французскай мовай.)

10. Паспрабуйце спрагназаваць развіццё прыродазнаўства ў першай чвэрці ХХІ стагоддзя. Якой яго галіне і чаму менавіта ёй будзе належаць, на Вашу думку, роля лідара? Якія найбольш выдатныя адкрыцці будуць зроблены ў гэты час? Якое месца будзе займаць прыродазнаўства ў сістэме культуры? Як яно будзе ўспрымацца грамадскай думкай?

ТЭСТАВЫЯ ЗАДАННІ

1. Навука як сацыяльны інстытут узнікла

а) у антычную эпоху; b) у эпоху Сярэднявечча; с) напачатку Новага часу; d) у ХХ стагоддзі.

2. Канцэпцыя, паводле якой навука з’яўляецца найважнейшым сродкам для рашэння ўсіх духоўных праблем, завецца

а) сцыентызмам; b) рацыяналізмам; с) пазітывізмам; d) эмпірызмам.

3. Прагматычная функцыя навукі выяўляецца

а) ва ўзбагачэнні нашых ведаў; b) у памнажэнні культурных набыткаў чалавецтва; с) у тым, што свет робіцца дольш зручным для чалавека; d) у тым, што развіваецца светапогляд чалавека і чалавецтва.

7. Узорную, грунтоўную навуковую тэорыю, вакол якой групуецца навуковая супольнасць, Т. С. Кун заве

а) шэдэўрам; b) сістэмай нарматыўных палажэнняў; с) сістэмай ідэальных дапушчэнняў; d) парадыгмай.

5. Лакальная карціна свету – гэта карціна свету, характэрная для

а) паасобнай навукі; b) паасобнага чалавека; с) невялікай групы навукоўцаў; d) тых навукоўцаў, што не пагаджаюцца з агульнанавуковай карцінай свету.

6. Надзвычай шчыльныя астранамічныя аб’екты, якія паглынаюць усялякае выпраменьванне і матэрыю, што аказваецца паблізу іх, завуцца

а) пульсарамі; b) астэроідамі; с) чорнымі дзіркамі; d) туманнасцямі.

7. Выснова аб разыходжанні галактык у нашым Сусвеце была зроблена на аснове

а) адкрыцця квазараў; b) адкрыцця пульсараў; с) адкрыцця чырвонага зрушэння ў спектры выпраменьвання нябесных аб’ектаў; d) адкрыцця рэліктавага выпраменьвання.

8. Канцэпцыя Вялікага Выбуху знайшла сваё пацвярджэнне дзякуючы адкрыццю прадказанага ёю феномена:

а) квазараў; b) пульсараў; с) чырвонага зрушэння ў спектры выпраменьвання нябесных аб’ектаў; d) рэліктавага выпраменьвання.

9. З’ява разыходжання галактык у нашым Сусвеце была ўстаноўлена

а) Э. Хаблам; b) Г. Гамавым; с) У. Гершэлем; d) Р. Ольберсам.

10. Касмалагічная канстанта была ўведзена А. Эйнштэйнам

а) дзеля дастасавання тэорыі адноснасці да касмалагічнай праблематыкі; b) дзеля распрацоўкі стацыянарнай мадэлі Сусвету; с) дзеля абагульнення прынцыпу адноснасці; d) дзеля патрэб унутранай кагерэнтнасці тэорыі адноснасці.

11. З’ява электрамагнітнай індукцыі была адкрыта

а) К. Эрстэдам; b) А. Амперам; с) М. Фарадэем; d) Д. К. Максвелам.

12. Палажэнне аб дачыненні няпэўнасці было сфармулявана

а) Н. Борам; b) В. Гейзенбергам; с) Л. дэ Бройлем; d) П. Дзіракам.

13. Прынцып дапаўняльнасці быў сфармуляваны

а) Н. Борам; b) В. Гейзенбергам; с) Л. дэ Бройлем; d) П. Дзіракам.

14. Элементарныя часцінкі, што служаць як “будаўнічы матэрыял” для пратонаў і нейтронаў, – гэта

а) мезоны; b) глюоны; с) нейтрына; d) кваркі.

15. Пратон быў адкрыты

а) Э. Рэзерфордам; b) Э. Фермі; с) А. Чадвікам; d) М. фон Лауэ.

16. Элементарныя часцінкі, што ўдзельнічаюць ва ўсіх тыпах узаемадзеянняў завуцца

а) ферміёнамі; b) базонамі; с) адронамі; d) лептонамі.

17. Элементарныя часцінкі, для якіх характэрна электраслабае і гравітацыйнае ўзаемадзеянне і не характэрна моцнае, завуцца

а) ферміёнамі; b) базонамі; с) адронамі; d) лептонамі.

18. Пазітрон – гэта антычасцінка ў дачыненні да

а) пратона; b) нейтрона; с) электрона; d) нейтрына.

19. Сукупнасць энергетычных сувязяў арганізма з асяроддзем і складаных пераўтварэнняў рэчыва і энергіі ў ім самім абазначаецца паняццем

а) метабалізму; b) гамеастазу; с) фотасінтэзу; d) віталізму.

20. Працэс пераўтваэння святла ў энергію хімічных сувязяў арганічных рэчываў абазначаецца тэрмінам

а) метабалізм; b) гамеастаз; с) фотасінтэз; d) віталізм.

21. Навука, што вывучае згуртаванні жывых арганізмаў, – гэта

а) папуляцыйная біялогія; b) біягеаграфія; с) біялогія развіцця; d) біяцэналогія.

ПЫТАННІ ДА ІСПЫТУ

1. Навука як від пазнання і як феномен культуры.

2. Структура навукі.

3. Праблема навуковага метаду. Паняцце метадалогіі і методыкі.

4. Паняцце прыроды. Прыродазнаўства як тэарэтычнае дачыненне чалавека да прыроды.

5. Прыродазнаўства ў сістэме навуковых ведаў. Праблема суадносінаў прыродазнаўчых і гуманітарных навук.

6. Прыродазнаўства і філасофія.

7. Прыродазнаўства і матэматыка.

8. Прыродазнаўства і тэхніка. Паняцце тэхнанавукі.

9. Асноўныя паняцці сістэмалогіі і кібернетыкі і іх значэнне для вывучэння прыродных з’яў.

10. Месца і роля эстэтычныга ў структуры асноў прыродазнаўчых даследаванняў.

11. Агульная характарыстыка асноўных прыродазнаўчых дысцыплін.

12. Гістарычная дынаміка навукі: асноўныя падыходы і праблемы.

13. Гістарычнае станаўленне навукі сучаснага тыпу: асноўныя этапы і іх асаблівасці.

14. Гістарычнае станаўленне фізікі і касмалогіі сучаснага тыпу.

15. Гістарычнае станаўленне хіміі сучаснага тыпу.

16. Гістарычнае станаўленне біялогіі сучаснага тыпу.

17. Гісторыя развіцця прыродазнаўчых навук у Беларусі, іх сучасны стан, тэндэнцыі і перспектывы.

18. Класічнае прыродазнаўства як першая форма навукі сучаснага тыпу.

19. Класічная механіка і яе гістарычнае значэнне.

20. Асноўныя характарыстыкі н’ютанаўскай касмалогіі.

21. Праблемы тэрмадынамікі: гістарычныя, тэарэтычныя і філасофскія аспекты.

22. Развіццё ўяўленняў аб святле ў ХVII-XIX стагоддзях.

23. Класічная электрадынаміка.

24. Рэвалюцыйныя адкрыцці ў галіне хімічных ведаў у ХІХ стагоддзі.

25. Рэвалюцыйныя біялагічныя адкрыцці ХІХ стагоддзя і іх светапогляднае значэнне.

26. Крызіс класічнага прыродазнаўства.

27. Рэвалюцыя ў фізіцы пачатку ХХ стагоддзя: станаўленне рэлятывісцкай фізікі.

28. Усеагульная тэорыя адноснасці і яе значэнне ў кантэксце фармавання асноў сучаснай касмалогіі.

29. Рэвалюцыя ў фізіцы пачатку ХХ стагоддзя: станаўленне квантавай фізікі.

30. Праблема ўзаемадачыненняў квантавай і рэлятывісцкай фізікі.

31. Рэвалюцыйнае значэнне квантавай фізікі для развіцця сучаснай хіміі.

32. Сінтэтычная тэорыя эвалюцыі.

33. Асноўныя характарыстыкі сучаснага прыродазнаўства.

34. Тэорыя Вялікага Выбуху як Стандартная Мадэль сучаснай касмалогіі.

35. Сучасныя ўяўленні аб будове Сусвету.

36. Дасягненні і праблемы сучаснай планеталогіі.

37. Сучасныя фізічныя ўяўленні аб Зямлі.

38. Праблема грунтоўных сусветных канстант. Антропны прынцып і яго філасофска-этычны сэнс.

39. Развіццё квантавай фізікі ў ХХ стагоддзі.

40. Сучасныя ўяўленні аб будове матэрыі. Стандартная Мадэль – сучасная тэорыя элементарных часцінак.

41. Прасторава-часавая структура ўніверсуму. Сучасныя фізічныя ўяўленні аб прасторы і часе.

42. Законы захавання і законы сіметрыі і іх інтэрпрэтацыя ў сучаснай фізіцы.

43. Сучасная сітуацыя ў фізіцы: праблема адзінай грунтоўнай фізічнай тэорыі.

44. Асаблівасці сучаснага этапу ў развіцці хіміі.

45. Значэнне і небяспекі сучаснай хімічнай вытворчасці для ўстойлівага развіцця цывілізацыі.

46. Сучасныя ўяўленні аб паходжанні жыцця на Зямлі.

47. Асноўныя канцэптуальныя падыходы да феномена жыцця ў сучаснай біялогіі.

48. Сучасныя ўяўленні аб сістэмна-структурнай арганізацыі жывога.

49. Генетыка: сучасны стан і перспектывы даследаванняў.

50. Сучасныя тэндэнцыі ў развіцці эвалюцыйнай біялогіі.

51. Вучэнне аб біясферы і яе эвалюцыі.

52. Канцэпцыя наасферы і ідэі ўстойлівага развіцця чалавека ў трэцім тысячагоддзі.

53. Біяэтыка як міждысцыплінарная галіна пазнання.

54. Чалавек як прадмет прыродазнаўчага пазнання. Інтэгратыўныя тэндэнцыі ў вывучэнні чалавека.

55. Месца сацыябіялогіі і эталогіі ў вывучэнні чалавека.

56. Дасягненні і праблемы сучаснай нейрафізіялогіі. Псіхафізіялагічная праблема ў сучаснай навуцы.

57. Праблема антрапагенезу і яе прыродазнаўчыя аспекты.

58. Сінергетыка і пошук агульных механізмаў развіцця прыроды і грамадства.

59. Навуковая карціна свету і стыль мыслення натуралістыкі канца ХХ-пачаткуХХІ ст.ст.

60. Перспектывы прыродазнаўства ў ХХІ ст.

ПЫТАННІ ДА ЗАЛІКУ

1. Паняцце, структура і функцыі навукі.

2. Роля метаду ў навуковым пазнанні. Паняцце метадалогіі і методыкі.

3. Прыродазнаўства ў сістэме навуковых ведаў. Праблема суадносінаў прыродазнаўчых і гуманітарных навук.

4. Гісторыя прыродазнаўства: асноўныя этапы і іх асаблівасці.

5. Навуковая рэвалюцыя і яе роля ў дынаміцы прыродазнаўства.

6. Гісторыя развіцця прыродазнаўчых навук у Беларусі. Сучасны стан прыродазнаўчых даследаванняў у Беларусі, іх тэндэнцыі і перспектывы.

7. Касмалогія як навука аб паходжанні, станаўленні і развіцці Сусвету. Сучасныя касмалагічныя мадэлі Сусвету.

8. Фізічная карціна свету і яе дынаміка.

9. Праблемы тэрмадынамікі: гістарычныя, тэарэтычныя і філасофскія аспекты.

10. Прынцып дэтэрмінізму і яго значэнне ў кантэксце вывучэння працэсаў з нелінейнай дынамікай.

11. Сінергетыка і пошук агульных механізмаў развіцця прыроды і грамадства.

12. Прасторава-часавая структура універсуму. Сучасныя фізічныя ўяўленні аб прасторы і часе.

13. Структура матэрыі: малекулярны, атамны, субатамны ўзроўні.

14. Законы захавання і законы сіметрыі і іх інтэрпрэтацыя ў сучасай фізіцы.

15. Праблема сумяшчальнасці сучасных фізічных тэорый.

16. Агульная характарыстыка асноўных хімічных праблем.

17. Месца хіміі ў прыродазнаўстве ХХ стагоддзя. Асаблівасці сучаснага этапу ў развіцці хіміі.

18. Біялогія і яе месца ў структуры прыродазнаўчых ведаў. Зараджэнне біялагічных ведаў і іх культурныя перадумовы.

19. Асноўныя канцэпцыі паходжання жыцця на Зямлі.

20. Асноўныя канцэптуальныя падыходы да феномена жыцця.

21. Сучасныя інтэрпрэтацыі эвалюцыйнай тэорыі.

22. Генетыка: гісторыя, сучасны стан і перспектывы даследаванняў.

23. Чалавек і біясфера: праблема каэвалюцыі. Канцэпцыя глабальнага эвалюцыянізму.

24. Канцэпцыя наасферы і ідэі ўстойлівага развіцця чалавека ў трэцім тысячагоддзі.

25. Біяэтыка як міждысцыплінарная галіна пазнання.

26. Дасягненні і праблемы сучаснай нейрафізіялогіі. Псіхафізіялагічная праблема ў сучаснай навуцы.

27. Праблема антрапагенезу і яе прыродазнаўчыя аспекты.

28. Антропны прынцып і яго філасофска-этычны сэнс.

29. Паняцце тэхнанавукі.

30. Навуковая карціна свету і стыль мыслення натуралістыкі канца ХХ-пачаткуХХІ ст.ст. Перспектывы прыродазнаўства ў ХХІ ст.

ТЭМАТЫКА РЭФЕРАТАЎ

1. Сацыякультурная абумоўленасць прыродазнаўства.

2. Прыродазнаўства і міфалогія.

3. Прыродазнаўства і мастацтва.

4. Прыродазнаўства і рэлігія.

5. Праблема суадносінаў метадалогіі прыродазнаўчых і сацыяльных навук.

6. Метадалагічныя асновы прыродазнаўчых навук: асноўныя гістарычныя версіі.

7. Дынамічныя і статыстычныя заканамернасці ў прыродзе.

8. Фізіка і біялогія Арыстоцеля.

9. Праблема ацэнкі навуковага даробку М. Каперніка.

10. Жыццё и творчасць Г. Галілея.

11. Навуковая рацыянальнасць і містыка ў творчасці І. Кеплера.

12. Навука і мастацтва ў эпоху Рэнесансу.

13. Жыццё і творчасць І. Н’ютана.

14. Касмічныя аб’екты і метады іх даследавання.

15. Сучасныя навуковыя ўяўленні аб Зямлі.

16. Зямля і Космас: абмен энергіяй і рэчывамі.

17. Сучасныя ўяўленні аб фармаванні Сонечнай сістэмы.

18. Квантавая касмалогія С. Хокінга.

19. Узнікненне і эвалюцыя зорак і зорных сістэм.

20. Праблема існавання пазазямных цывілізацый.

21. Месца і роля фізікі ў сістэме прыродазнаўчых навук.

22. Законы захавання ў фізіцы.

23. Філасофія і фізіка ў творчасці А. Эйнштэйна.

24. А. Эйнштэйн і Н. Бор.

25. Моцарт і Дастаеўскі ў духоўным жыцці А. Эйнштэйна.

26. А. Эйнштэйн і Спіноза.

27. Тэорыя адноснасці і яе ўплыў на сучасную філасофію.

28. В. Гейзенберг і Платон.

29. Праблема бесперапыннасці і дыскрэтнасці ў творчасці Э. Шродынгера.

30. Тэарэтычна-пазнавальнае значэнне прынцыпу дапаўняльнасці.

31. Філасофія К’еркегара і станаўленне квантавай механікі.

32. Філасофскія аспекты квантавай механікі.

33. Жыццёвы і творчы шлях А. Пуанкарэ.

34. Алхімія і хімія.

35. Хімія Космаса.

36. Вада і яе роля на Зямлі.

37. Хімія і здароўе чалавека.

38. Хімія і музыка.

39. Хімія і сучасныя дэтэктывы.

40. Хімія і тэхніка.

41. Віталізм і механіцызм як дзве асноўныя парадыгмы ў класічнай біялогіі.

42. Праблема паходжання і сутнасці жыцця.

43. Жыццёвы і творчы шлях Ч. Дарвіна.

44. Жыццёвы і творчы шлях М. Вавілава.

45. Праблема навукі-лідара ў прыродазнаўчым пазнанні.

46. Біятэхналогіі і іх роля ў сучасным свеце.

47. Еўгенічныя праекты: гісторыя і сучаснасць.

48. Праблема антрапагенезу ў творчасці П. Тэяра дэ Шардэна.

49. Значэнне навукі для станаўлення наасферы.

50. Філасофія і экалогія.