Неотомизм философиясы

Неотомизм – католик шіркеуінің діни философиясы. Ол негізінен католиктер шоғ ырланғ ан Италияда, Францияда, Испанияда, Бельгияда, Германияда жә не кейбір Латын Америкасының елдерінде кең інен тарағ ан. Негізін салғ андар: ХIII ғ. ө мір сү рген ә улие Августин жә не Фома Аквинский. Ө кілдері: Жан Маритен, Г Марсель, В Соловьев, Н Бердяев т.б. Бұ л діни философияның мақ саты – адам жү регіне жол салу. Неотомистер ғ ылымды жоқ қ а шығ армайды; бірақ оны дінге қ арсы қ оймайды. Тек ғ ылымдардың адамзатқ а тигізіп отырғ ан кейбір жағ ымсыз ық палын сынайды. «Ө йткені адамдар жаратушыны ұ мытқ ан. Барлық қ атер содан» дейді олар. Неотомизм философиясы екі жұ п категорияларғ а негізделген: потенция (мү мкіндік) жә не акт (нақ ты іс), эссенция (мә н) жә не экзистенция (ө мір сү ру). Неотомизмнің басты мә селесі ү шеу – қ ұ дай, адам, адамгершілік. Жаратушы жайындағ ы проблемағ а келсек ол былай дейді: а) қ озғ алысты алсақ, алғ ашқ ы кү ш, бірінші болып қ озғ алыс берген кү ш. ойғ а келеді; ә) қ ажеттілік пен кездейсоқ тық ты билейтін - қ ұ дай; б) барлық салдардың да сә йкестіктің де себебі - қ ұ дай; в) дү ниеде бә рі де жарасымды жаралғ ан, оның да себебі – қ ұ дай, жамандық пен жақ сылық ты жасайтын – адамдар. Бірақ қ ұ дай жамандық жасағ анды жазалайды дейді. Ал, енді солай-ақ болсын делік, сонда барлық табиғ и сә йкессіздікті, ү йлесімдікті, ассимметрияны жасайтын кім? Ө йткені ол табиғ атта бар. Бұ л сұ рауларғ а неотомизм тоқ талмайды. Дегенмен, қ оғ амдағ ы тү рлі қ айшылық тарды шешу басшыларғ а байланысты. Олар бағ ынушылардың жағ дайын ойлауы керек деген де пікір айтады неотомистер.

77 Диалектикалық категориялар жү йесі

Диалектика - даму процесі туралы жан-жанжақ ты терең мазмұ нды ғ ылым ретінде, барлық заттар мен қ ұ былыстардың ө зара байланысты екендігі жә не олардың ү немі жаң ғ ырып отыратындығ ы туралы ойлаудың зерттеу тә сілі. Бұ л термин гректің «диалогемай» - пікір таластыру - деген сө зінен шық қ ан. Диалектикалық категориялар жү йесінің қ алыптасуы адамның ө зінің пайда болуымен, ө сіп-ө ркендеуімен, оның санасының, ойлау жү йесінің жетілуімен тікелей байланысты. Бұ л процестің тү бінде ең бек белгілі. Басқ аша айтқ анда, категориялардың пайда болып, қ алыптасуы – ең бектің, қ оғ амдық практиканың нә тижесі. Адамдар практикалық іс-ә рекетер барысында тү рлі заттар мен қ ұ былыстарды «кө збен кө ріп, қ олмен ұ стап» дегендей, қ ыр-сырына ү ң іледі, қ асиеттерін, байланыстарын, ерекшеліктерін аң ғ арып, кө кейге ұ ялатады, сө йтіп барып тү сініктер, категориялар есебінде тү йіндейді. Сондық тан да категорияларды дү ниені танып білу барысындағ ы баспалдақ тар десек, ә бден орынды болады. Алайда категориялардың мазмұ ны санасы мен ақ ылына тә уелді емес. Категориялар объективьті тү рде ө мір сү ретін қ ұ былыстардың ө зіне тә н байланыстар мен қ атынастарды бейнелейді.

78 Шә кә рім философиясдағ ы «ұ ждан» ұ ғ ымы

Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы (1858-1931) шығ армаларының негігі тақ ырыбы мораль философиясы мен мә дениет ілімін қ амтыды. Батыстағ ы матерализм жіне идеализм тә різді екі анық пен Шә кә рім шектелмей, ө з жолы – ү шінші анық пен ұ сынады. Яғ ни, басты мә селе – ар ілімі, моралдың тө ң ірегінде. Кә дімгі этиканы Шә кә рімнің «Ар ілімі» деп атуында да ү лкен мә н бар. Себебі оның негізгі категориясы, мә дениеттіліктің тірегі – ождан. Бұ л категорияны тү сіну ү шін Шә кә рімнен ү зінді келтірейін: «Ә рине, жаның ө лген соң тазрып, жоғ арылайтынына нанғ ан кісі қ уанышта болып, жоғ алуына нанғ ан кісі ө кініште болып біржола жоғ алмады-ау деп ө лсе керек... Жанның екі ө мірде де азығ ы – ождан, совесть деумен еш нә рседен кемдік кө рмейді» Шә кә рімнің ожданы ежелгі гректегі «каллокагатия», Канттың «кесімді императив» ұ ғ ымдарымен аттас. Ождан дегеніміз ынсап, ә дә лет, мейірім. Шә кә рім ө з халқ ының жанқ ияр ұ лы ретінде туғ ан мә дениетіне ө лшеусіз қ ызмет етті.

79 Абайдың дінге кө зқ арасы

Абай Қ ұ нанбайұ лы (1845-1904) – қ азақ ә дебиетінде сыншыл реализмнің негізін салушы. Ол «ақ ынның азаматтық парызы шындық ты бейнелеуде, қ оғ амдық кесірді ә ділет пен ақ ылдың билігіне жү гіндіруде» деп білді. Дү ниетанымдық мә селеде Абай, Алтынсарин секілді деизмге жақ ын. Қ ұ дай - ө з заң дары бойынша дамып жататынын ө лшемнің алғ ашқ ы себепшісі деп тү сінді. Абай дін басылары мен діни надандық ты, фатализм мен екіжү зділікті атеизм тұ рғ ысынан емес, «нағ ыз» дін немесе райионалдандырылғ ан дін позициясынан сынады. Дін басыларының насихаттап жү рген соқ ыр сеніміне Абай ақ ылмен тануды қ арсы қ ойды. Ө з сө зімен айтқ анда 13 қ ара сө зінде «алла табарака уатағ аланың щә ріксіз, ғ айыпсыз, бірлігіне, барлығ ына,... хақ тығ ына бірлә н дә лел жү ргізерлік болып, ақ ылы дә лел испат қ ыларғ а керек»

Сонымен бірге кө птеген ө лең дерінде, отыз сегізінші сө зінде жанө жануарларды, адамды, тіпті машина фабрикаларды алла жаратты деген тұ жырым жасайды. «Мен» жә не «менікі» деген философиялық мә селені қ арастырып, ө зіндік тұ жырымғ а келеді, яғ ни дене ө лгенімен жан ө лмейді.

80 Фил тарихдағ ы адам, тұ лғ а мемлекет туралы идеялар

Философия адамзат дамуының қ айнарынан бастау алатын ғ ылым. Ол біздің заманымызғ а дейінгі мың жылдық тың басында дү ниеге келді.Сол кезден бастап ол ү немі даму ү стінде. Адам баласының қ й-ө рісі кең іген сайын философияда терең дей тү сті. Философия – дү ниетанымдық, теориялық, методикалық ғ ылым. Философия бү кіл ә лемді, оның ьасты салалары – табиғ ат, қ оғ ам, адам санасын тұ тас қ ұ былыс ретінде алып, оның жалпы заң дылық тарын ашады.

Философия адамдарды кө кжигі кең, шаң ыраіы биік дү ниетанымдық кө зкарастармен қ аруландырып бү кіл болмысқ а кө зін ашады. Адамдар ө здерінің ақ ыл-ойларының ө су дә режесіне сә йкес ө здерін табиғ аттан, қ оғ амнан ажырата алатын, ө здерінің дербес тіршілік иесі екендігін пайымдай алатын, мақ сат-мү дделерінің табысқ а жету-жетпеуі табиғ ат кү штерін ө з қ алпында танып біліп іс жү зінде иегеру дә режесіне тікелей тә уелдің екендігін тү сінді.

Конфуцийшылдардың мемлекет – ү лкен отбасы, оның басшысы – халық тың ә кесі десе, ал легистер мемлекет - ө з алдына бір машина сияқ ты қ ұ былыс, билеуші ө зін ата-баба аруағ ына да, халық тан да, аспаннан да жоғ ары қ оятын деспот. Мемлекеттің негізгі мақ саттары: 1. ұ скақ патшалық тарды біріктіріп, Аспан асындағ ы (Қ ытай) мемлекет қ ұ ру; 2. осы мемлекетке халық ты бағ ындару.

Мемлекеттегі қ ызмет орындары адамдардың жұ мыс істеу қ абілетіне қ арай бө лінуі тиіс. Конфуцийшылдар мен легистердің арасындағ ы кү рес кө п жылдарғ а созылды. Тіпті қ азірдің ө зінде де саяси топтардың арасында қ арсы шығ ушылар мен жақ таушылар да кездеселді.

82 XX ғ қ азақ фил.ның даму кезең дері.

Ежелгі заманнан ө мір сү ріп келе жатқ ан тү ркі тайпалары негізінде қ алыптасқ ан іргелі халық тардың бірі қ азақ тар ғ асырлар бойында жазба мә дениеті болмаса да, ауызша ә діспен ө зіне тә н бай рухани мұ ра жасай білді. Ал жазба ә дебиет пайда болғ аннан кейін бұ л мұ ра ө те ү лкен қ арқ ынмен дами отырып, ә р қ илы ерекшеліктерге толы кү рделі тарихи жолдардан ө тті. Қ азақ философиялық ойларының қ алыптасу бастаулары хронологиялық жә не мә ндік жаң ынан ү ш кезең нен тұ рады:

1) ру қ ұ рылысы ү стем болып тұ рғ ан уақ ытты жә не соғ ан сә йкес келетін алғ ы философиялық сананы қ амтиды;

2) XX ғ. басына дейінгі ойшылдардың, философтардың ілімі, мұ расы мен ең бектері. Негізгі кө ксеген мақ саттары – ә р қ илы ә леуметтік топтардың мү делерін жоқ тау, жақ тау, кө здеу немесе жою.

3) XX ғ. басынан қ азіргі уақ ытқ а дейінгі қ азақ философиясының негізгі принциптері, даму жолдары, жеткен биігі мен алынбай қ алғ ан шындары.

84.Неотомизм философиядағ ы адам мә селесі.

Неотомизм-католик шіркеуінің діни философиясы.Негізін салғ андар: XIII ғ асырда ө мір сү рген ә улие Августин жә не Фома Аквинский.Ө кілдері: Жан Маритен, Э.Жильсон, Г.Марсель, В.Соловьев, Н.Бердяев, И.Бохенский, т.б. Бұ л діни философиның мақ саты-адамдар жү регіне жол салу.Неотомистер ғ ылымды жоқ қ а шығ армайды, бірақ оны дінге қ арсы қ оймайды.Тек ғ ылымдардың адамзатқ а тигізіп отырғ ан кейбір жарамсыз ық палын сынайды.”Ө йткені адамдар жаратушы Қ ұ дайды ұ мытқ ан.Барық қ атер содан”дейді олар.Неотомизм философиясы екі жұ п категорияларғ а негізделген: потенция жә не акт, эссенция жә не эккзистенция.Неотомизмнің басты мә селесі ү шеу-Қ ұ дай, адам, адамгершілік.Жаратушы жайындағ ы проблемағ а келсек, бірінші болып қ озғ алыс берген кү ш ойғ а келеді; а)қ озғ алысты алсақ, алғ ашқ ы кү ш, бірінші болып қ озғ алыс берген кү ш ойғ а келеді; ә)қ ажеттілік пен кездейсоқ тық ты билейтін Қ ұ дай; б)барлық салдардың да, сә йкестіктің де –Қ ұ дай; в)дү ниеде бә рі де жарасымды жаралғ ан, оның себебі-Қ ұ дай, ал жамандық пн жақ сылық ты жасайтын-адамдар.Дегенмен, қ оғ амдағ ы тү рлі қ айшлық тарды шешу басшыларғ а байланысты.Олар бағ ынушылардың жағ дайын ойлауы керек деген де пікір айтады.

85.Жү сіп Баласағ ұ н философиясындағ ы бақ ытты болу