Göydəkilər də, yerdəkilər də Ona məxsusdurlar. Onların hamısı Onun itaətindədirlər”.

Bü tü n mə xluqlar və varlı qlar yalnı z Rə bbin tabeliyində dirlə r və Onun rə qiblə ri yoxdur, kö mə kç ilə rə mö htac deyil. Bü tü n varlı qlar Onun ə zə mə tinə itaə t edir və Onun kamilliyi qarş ı sı nda mü tidirlə r.

ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ

O – mə xluqları ə zə lcə xə lqedir, sonra tə krar yaradı r və bu Onun ü ç ü n daha asandı r. Gö ylə rdə və yerdə ə n ali nü munə lə r Ona mə x­susdur. O – Fö vqə lqü drə tlidir, Mü drikdir”.

Bu ayə nin mə nası ondadı r ki, insan tə fə kü rü ü ç ü n, insanı n ə zə li yara­dı ­lı ­ş ı na nisbə tə n, onun ö lü mdə n sonra dirildilə cə yini tə ssə vü r etmə si daha asandı r. Doğ ­ru­dan da, ə gə r Allah insanı mö vcud olmadı ğ ı halda yaradı rsa, sö zsü z ki, insanlar buna ş ü bhə etmirlə r, onda Onun ü ç ü n insanları tə krar yaratmaq daha asan ol­malı dı r.

Ağ ı llı insanları n diqqə t yetirmə li olduqları və mö minlə rin ü zə rində dü ­ş ü n­mə li olduqları ə zə mə tli də lillə ri xatı rlatdı qdan sonra, Fö vqə luca Allah ə n mü hü m mə sə lə lə rdə n birinə toxunur və xə bə r verir ki, gö ylə rdə və yerdə ə n ali nü mu­nə lə r[185] Ona mə xsusdur. Burada nə zə rdə tutulan – Allah­ı n ə zə mə ti və kamilliyinin tə cə ssü mü olan ö rnə klə ridir. Hə rtə rə fli mü kə m­mə llik bu yaradı lı ş nü munə lə rinin keyfiyyə tlə rində ndir. Onun sadiq qulla­rı nı n ü rə klə ri ö z Rə bbinə mə hə bbə tlə dolu­dur. Onlar qə lbə n Ona can atı r, Onu mö htə ş ə m ibadə tlə rində xatı rlayı r, Ona layiqincə ibadə t edirlə r və bü tü n bunlar hə mç inin Rə bbin ə n ali mə ziyyə tlə rinin də lillə ridir ki, Onun ə zə mə tli sifə tlə rini və onlardan doğ an nə ticə lə ri ö zü ndə ə ks etdirir.

Bunu nə zə rə alaraq, mö min ilahiyyatç ı lar Xaliqin sifə tlə rini tə svir edə rkə n deyirlə r ki, ə gə r mə xluqlar gö zə l sifə tlə rə malikdirlə rsə, onda so­nun­cular mü tlə q Xaliqə mə xsus olmalı dı r və mə xluqları n eyni keyfiy­yə t­lə rinə nisbə tə n ü stü nlü k tə ş kil etmə lidir. Mə xluqları n malik ola bilə cə klə ri nö qsanlara və qü surlara gə l­dikdə isə, onlar Xaliqə aid edilə bilmə z, mə x­luqlar ö zlə ri onlardan xilas olmalı ­dı rlar.

Fö vqə lqü drə tli və Mü drik adları da Allahı n gö zə l adları ara­sı n­da­dı r. O (Pak və Mü qə ddə s Olan), kamil fö vqə lqü drə tə və hü dudsuz mü drikliyə malikdir. Ö z fö v­qə l­qü d­rə ti sayə ­sində O (Pak və Mü qə ddə s Olan) mə xluq­ları yaratmı ş və qa­nunlar nazil etmiş dir, Ö zü nü n mü d­rikliyi sa­yə sində isə, O (Pak və Mü qə ddə s Olan) Kainatı gö zə l yaratmı ş və nazil etdiyi hö km­lə rini ə dalə tli etmiş dir.

ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ

O, sizə ö zü nü zdə n bir mə sə l ç ə kmiş dir. Sizin sağ ə linizin malik olduqları [186] arası nda, sizə ə ta etdiyimiz ruziyə sizinlə bə rabə r haq­qa malik olan və bir-birinzidə n ç ə kindi­yiniz kimi, onlardan da ç ə kindi­yiniz ş ə riklə rinizmi var? Biz dü ş ü nə n insanlar ü ç ü n ayə lə rimizi belə izah edirik”.

Allah mü ş rikliyin yanlı ş lı ğ ı nı ifş a etmə yi qə rara alı r və insanları n ö zlə rinə aid olan bu zə rbi-mə sə li ç ə kir. Onun mə nası nı anlamaq ü ç ü n bir yerdə n baş qa yerə getmə k və ya də və lə ri qoş mağ a ehtiyac yoxdur. Mə gə r kö lə lə r Bizim azad insanlara ə ta etdiklə rimizə ş ə rikdirlə rmi? Mə gə r kö lə kiş ilə r və kö lə qadı nlar ö z sahiblə rinin mü lkiyyə tində eyni haqqamı malik­dirlə r? Mə gə r azad insanlar onla­rı n mü lkiyyə tinə hə qiqə tə n haqqı olan insanlardan ehtiyat etdiklə ri kimi, ö z qul­ları ndan da ehtiyat edirlə rmi? Ş ü bhə siz ki, yox! Heç bir kö lə, Fö vqə luca Allahı n onun sahibinin qismə tinə ayı rdı ğ ı mü lkiyyə tə ş ə rik ola bilmə z[187]. Azad insanlar ö zlə rini kö lə lə rlə bə rabə rlə ş dirmə k istə mirlə r. Hə rç ə nd onlar nə kö lə lə ri yaratmı r, nə də kö ­lə ­lə rə ruzi nazil etmirlə r. Onda bə s niyə azad insanlar Allaha ş ə rik qoş ­mağ a razı laş ı rlar? Niyə onlar bə zi mə xluqları Fö vqə luca Allahla bə rabə r saya­raq, onları ilahlaş dı rı rlar? Doğ rudan da bu qə ribə və ziyyə t Allaha ş ə rik qoş an hə r bir kə sin dü ş ü ncə sizliyini sü but edir. Ç oxallahlı q – uydurmadı r və yox olacaqdı r, ç ü nki Fö vqə luca Allaha bə rabə r olan yoxdur və heç kim Onunla yanaş ı ibadə tə layiq deyildir.

Belə zə rbi-mə sə llə r haqqı baş a dü ş ə n insanlara fayda verir. Dü ş ü n­cə siz ca­hillə rə gə ldikdə isə, onlar izah edilmiş də lillə ri gö rmə k və də rk etmə k qabiliyyə ­tində n mə hrum edilmiş lə r. Onlar, insanlara izah edilə nlə ri və ya baş a salı nanları anlamağ a imkan verə n də rrakə də n mə hrum edil­miş lə r. Buna gö rə də bu Quran ayə si ağ ı l sahibi və sağ lam dü ş ü ncə yə malik insanlara yö nə ldilmiş dir.

Bu zə rbi-mə sə ldə n aydı n olur ki, Allaha ş ə rik qoş an mü ş riklə r uydu­rul­muş ilahlara ibadə t edir və onları n kö mə yinə bel bağ layı r və haqdan tamamilə uzaqdı r­lar. Bu insanları, yanlı ş lı ğ ı heç bir ş ü bhə doğ urmayan və ə lavə sü butlara ehtiyacı olmayan mə nası z uydurmalara etiqad gö stə rmə yə mə cbur edə n nə dir? Onlar ö z rə zil istə klə rinə yol vermə yə meyilli olduqları ü ç ü n belə davranı rlar və buna gö rə, sonra Rə bb buyurur:

ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ

(30. 29) “Amma zalı mlar heç bir biliyə malik olmadan ö z istə klə ­rinə tabe olurlar. Allahı n azğ ı nlı ğ a saldı ğ ı kə slə ri kim doğ ru yola gə tirə bilə r? Onları n kö mə kç ilə ri olmayacaqdı r! ”

Gü nahkarları n qə lbi də nö qsanlı dı r və bunun sü butu onları n cə hdlə ­rinin yanlı ş lı ğ ı dı r. Onlar insanı n idrakı və tə htə lş ü uru tə rə fində n rə dd edi­lə n ə mə llə r tö rə dirlə r. Eyni zamanda onlar ə saslı biliklə rə istinad etmir və haqlı olmaları nı inandı rı cı də lillə rlə tə sdiq edə bilmirlə r. Lakin onları n azğ ı nlı ğ ı tə ə ccü b doğ ur­mamalı dı r, ç ü nki Fö vqə luca Allah onları n zalı mlı ­ğ ı nı ö ncə də n gö rmü ş və onları doğ ru yoldan mə hrum etmiş dir. Ə gə r Allah insanı azdı rı rsa, onda onu heç vaxt doğ ru yola gə tirmə k mü mkü n olmaya­caq­dı r, ç ü nki heç kim Allahı n iradə sinə mü qavimə t gö stə rmə yə qadir deyil. Yolları nı azmı ş gü nahkarlar onlara və d edilə n cə zanı aldı qda, heç kim onları n kö mə yinə gə lmə yə cə k və onlar ö zlə ri də artı q ö z talelə rini də yiş dirə bilmə yə cə klə r.

ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ

Uuml; zü nü hə nif[188] kimi dinə ç evir! Allahı n xə lq etdiyi insan­ları n fitrə ti belə dir. Allahı n mə xluqu də yiş dirilə bilmə z. Haqq din belə ­dir, lakin insan­ları n ə ksə riyyə ti bilmirlə r”.

Fö vqə luca bü tü n hallarda sə mimi olmağ ı və dinə layiqincə etiqad et­mə yi buyurmuş dur. Bu din itaə tkarlı ğ a, imana və xeyirxahlı ğ a ə saslanı r. Ona etiqad et­mə k ü ç ü n insan Allaha qə lbi və bə də n hə rə kə ti ilə ibadə t et­mə lidir. O namaz qı lmalı, zə kat vermə li, oruc tutmalı, ziyarə tə getmə li və digə r dini ayinlə ri yerinə yetirmə li və hə mç inin Allahı sevmə li, Ondan qorx­malı, Ona tə və kkü l etmə li və Onun qarş ı sı nda tö vbə etmə lidir. Bu za­man o, ö z Rə bbinə, sanki Onu gö rü rmü ş kimi, ibadə t etmə lidir. Hə rç ə nd o, ö z Rə bbini gö rmü rsə də, Rə bbi onu gö rü r.

Allah Ö z qulları na ü zlə rini dinə ç evirmə yi ə mr edir, ç ü nki insan qə lbə n dinə mü raciə t etmə dikcə, bu mü mkü n olmayacaqdı r. Ə gə r o, ü zü nü dinə qə lbə n dö n­də rə rsə, onda bunun ardı nca o, bü tü n bə də ni ilə ona can atacaqdı r. Buna gö rə Fö vqə luca Allah xü susilə qeyd edir ki, bu, baş qa mə qsə dlə rə nail olmaq ü ç ü n deyil, sə mimiyyə tlə Allah xatirinə yerinə yetirilmə lidir. Mə hz buna can atmaq insanı n tə htə lş ü uruna ə zə ldə n qoyul­muş dur və buna gö rə insanlar Allahı n hö kmlə rinin gö zə lliyini və onlara zidd olanları n yanlı ş lı ğ ı nı də rk edirlə r. Bu, hə m qə lbə, hə m də bə də nə aid olan bü tü n hö kmlə rə istisnası z ş amil edilir, ç ü nki Fö vqə luca Allah Ö z mə xluqları na haqqa mə hə bbə t bə slə mə yi aş ı lamı ş və onlara yalan qarş ı ­sı nda haqqa ü stü nlü k vermə yi ö yrə tmiş dir. İ nsan qə lbinin fitrə ti[189] bundan ibarə tdir.

Ə gə r insan ö z tə biə tinə zidd gedirsə və idrakı n tə lə blə rinə qarş ı ç ı xı rsa, onda onun qə lbi pozulmağ a baş layı r və buna gö rə Muhə mmə d Peyğ ə mbə r (ona Allahı n salavatı və salamı olsun!) demiş dir: “Hə r bir insan fitrə tlə ( tə k Allaha ibadə t etmə k ü ç ü n ) doğ ulur, onun valideynlə ri isə onu yə hudi, xristian və odpə rə st edirlə r”. Heç kimə Allahı n mə xluqları nı n siması nı də yiş dirmə yə icazə verilmə ­miş dir. Bu­dur Allaha və ş an-ş ö hrə tli Cə nnə t mə skə ninə aparan dü z yol! Ə gə r insan ü zü nü Allahı n dininə yö nə l­dirsə, onda o, doğ ru yola gə lmiş olur. Lakin insanları n ç oxu haqq dinin nə olduğ unu bilmirlə r və ə gə r bilsə lə r də ona etiqad etmə kdə n boyun qaç ı ­rı rlar.

ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ

(30. 31) “Ona yö nə lin, Ona tə qva ilə yanaş ı n, namaz qı lı n və mü ş ­rik­lə rdə n olmayı n, ”

Bu sö zlə r mü sə lmanlara Allahı n dininə necə yö nə lmə yi izah edir. Bundan ö trü hə r bir insan bü tü n varlı ğ ı ilə ö z Rə bbinə can atmalı və ö z istə klə rini Fö vqə luca Allahı n bə yə ndiklə rinə tabe etmə lidirlə r. Buradan belə bir nə ticə ç ı xı r ki, insan ü rə yində yer tapmı ş imanı na uyğ un gə lə n ə mə llə ri ö z bə də n hə rə kə tlə ri ilə yerinə yetirmə lidir. İ nsan Allaha yö nə lə rə k, Ona qə lbi və bə də ninin hə rə kə ti ilə ibadə t etmə li və bu ibadə t, insan yalnı z gü nah iş lə tmə kdə n ə l ç ə kdikdə n sonra kamil sayı lacaqdı r. Elə buna gö rə də Allah qulları na buyurur ki, tə qvalı olsunlar, yə ni, Allahı n hö kmlə rini yerinə yetirsinlə r və itaə tsizlik gö stə rmə kdə n ç ə kinsinlə r.

Fö vqə luca Allah dininin bü tü n hö kmlə rində n namazı xü susilə qeyd etmiş ­dir, ç ü nki mə hz bu ibadə t ayini insanı itaə tkarlı ğ a yö nə ldir və onda Rə bbin qar­ş ı sı nda qorxu hissi oyadı r. Fö vqə luca buyurur: “Sə nə Kitabdan və hy edilə ni oxu və namaz qı l. Hə qiqə tə n, namaz ə claflı qdan və qı nanı ­landan qoruyur. Bil ki, Allahı xatı rlamaq daha ə zə mə tlidir...” (Ə nkə but, 29/45). Namaz insanda tə qvalı ­lı ğ ı mö hkə mlə ndirir, Allahı xatı rlamaq isə onu Allaha doğ ru can atmağ a sö vq edir.

Haram edilmiş ə mə llə rə gə ldikdə isə, Allah bü tü n gü nahlardan mü ş ­rikliyi xü susilə vurğ ulayı r və onun ə n mü hü m gü nahlardan olduğ unu və bü tü n qalan ə mə llə ri dağ ı dı b puç etdiyini bildirir. Bununla yanaş ı mü ş ­riklik Allaha yö nə lmə ­nin tam ə ksidir, ç ü nki Allaha yö nə lmə nin ə sası nda dayanan sə mimilik və Ona tam sə daqə tli olmaqdı r. Sonra Fö vqə luca Allah mü ş riklə rin yaramaz xasiyyə tlə rini ifş a edir və buyurur:

ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ

Ouml; z dininə tə friqə salanlardan və tə riqə tlə rə bö lü nə nlə rdə n olma­yı n. Hə r tə riqə t ə ldə etdiklə rinə gö rə fə rə hlə nir”.

Tə kcə bir haqq din vardı r və o da – tə k Allaha ibadə tdə n ibarə tdir. Lakin mü ş riklə r dini parç aladı lar və nə ticə də onlardan bə zilə ri bü tlə rə və daş heykə llə rə sitayiş etmə yə baş ladı lar. Digə rlə ri gü nə ş i və ayı ilahlaş ­dı rdı. Ü ç ü n­cü lə r ö vliyaları və saleh insanları pə rə stiş obyektinə ç evirdilə r. Onlardan bə zilə ri yə hudiliyi qə bul etdi, digə rlə ri xristianlı ğ ı seç di. Mü ş rik­lə r ç oxsaylı tə riqə tlə rə bö lü ndü lə r və onla­rı n tə rə fdarları ö z yanlı ş baxı ş la­rı nı ifrat azğ ı nlı qla mü dafiə edir və bü tü n baş qa­ları na qarş ı mü barizə apa­rı rlar. Onlar ö z “bilik­lə rində n” ç ox razı dı rlar, halbuki bu “biliklə r” Allahı n elç ilə rinin (onlara Allahı n salamı olsun!) tə limlə rinə ziddir. Onlar belə he­sab edirlə r ki, haqqa etiqad edirlə r, amma bü tü n baş qaları isə yalana və azğ ı nlı ğ a uyanlardı r. Bu və ziyyə t mü sə lmanları mü xtə lif tə riqə tlə rə ayrı l­maq­dan ç ə kindirmə lidir. Mü sə lman­lar ö z dini tə riqə tlə rinin baxı ş ları nı kor-koranə və ifrat azğ ı nlı qla mü dafiə etmə mə li­dirlə r, ç ü nki ə ks tə qdirdə onlar da mü ş riklə rə tay ola bilə rlə r. Hə qiqə tə n, buna zə ruri ehtiyac yoxdur, ç ü nki onlar bir dinə etiqad edirlə r, bir peyğ ə mbə rə [190] (ona Allahı n salavatı və sa­la­mı olsun!) iman gə tiriblə r və tə k Allaha ibadə t edirlə r.

Mü sə lman ilahiyyatç ı ları ə ksə r dini suallara verilə n cavablarla hə m­rə y­dir­lə r. Lakin bununla yanaş ı Allah mü sə lmanları n ü rə klə rini haqq dinə ə sasla­nan qardaş lı q bağ ı ilə mö hkə lə ndirmiş dir. Bə s onda niyə bə zi insanlar kiç ik ixti­laflar və ayrı -ayrı ziddiyyə tlə r ü zü ndə n dü ş ü ncə siz sö zlə r danı ş ı r və mü sə lman­lar ara­sı nda ayrı -seç kilik salı rlar? Niyə onlar bir-birini azğ ı n­lı qda ittiham edir və bir-biri­lə rində n ayrı lı rlar? Hə qiqə tə n, bu ş eytanı n ə n bö yü k və svə sə lə rində ndir və o, var qü vvə si ilə can atı r ki, mü sə lmanları ö z toruna salsı n. Eyni zamanda mü sə lmanları birlə ş dirmə yə və onları n ara­sı nda yalana ə saslanan və yaramaz zə ­mində tö rə yə n mö vcud ixtilafları aradan qaldı rmağ a tə ş ə bbü s gö stə rmə k Allahı n yolunda ə n bö yü k mü ba­rizə aparmağ ı n tə zahü rü və insanı Allaha yaxı nlaş dı ran ə mə llə rin ə n yaxş ı ­sı dı r.

Fö vqə luca Allah insanları hə m ç ə tinlik anları nda, hə m də firavanlı q iç ində yaş ayarkə n Ona kö nü llü surə tdə mü raciə t etmə yə ç ağ ı rdı qdan sonra, O (Pak və Mü qə ddə s Olan), yalnı z ç ə tinliklə r və mə hrumiyyə tlə r dö vrü ndə mə cburiyyə t qarş ı sı nda Rə bbini yada salan insanları n, ç arə siz qaldı qdan sonra, Allaha mü raciə t etdiklə rini xatı rladı r. Onlar bə dbə xtliklə r­də n xilas edildikdə n sonra, ö z Rə bbinə itaə t etmə kdə n imtina edirlə r və buna gö rə onları n ç ə tinliklə r və mə hrumiyyə tlə r dö vrü ndə Ona mü raciə ti onlara heç bir fayda gə tirmə z. Fö vqə luca buyurur:

ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ

(30. 33) “İ nsanlara bir zə rə r toxunduqda, onlar ö z Rə bbinə tö vbə ilə dua edir­lə r. Sonra O, Ö z nemə tində n onlara dadı zdı rdı qda, onları n bir qismi Rə b­binə ş ə rik qoş mağ a baş layı rlar ki,