Izahlı lüğəti

Ayə - (a)Quran surə lə rinin ibarə t olduğ u nisbə tə n mü stə qil misralar; (b) mö cü zə; (c) ə lamə t; (ç) ibrə t.

Bahirə - İ slamaqə də rki ə rə blə r tə rə fində n sitayiş edilə n sü d verə n diş i də və. Ə gə r di­ş i də və ardı cı l olaraq on də fə diş i bala doğ ardı sa, bü tpə rə st ə rə blə r onu “Saibə ” adlan­dı rı b ona sitayiş edə rdilə r. Bundan sonra o yenə də bir diş i bala doğ ­saydı, onda onu bahirə adlandı rar­dı lar və ona anası ilə bə rabə r sitayiş edə r­dilə r. Bü tpə rə stlə r onun qulağ ı nı n ya­rı sı nı kə sə r, ona minmə z, ü stü ndə yü k daş ı ­maz, yununu qı rxmaz və sü dü nü ancaq qonağ a verə rdilə r.

Bə dr – Mə kkə də n 150 km cə nubda yerlə ş ə n bir yerdir. İ slam tarixində mü sə lman­larla kafirlə r arası nda ilk irimiqyaslı dö yü ş keç irilmiş yerdir.

ə l-Beyt ə l-Mə mur – yeddinci sə mada bilavasitə Kə ə bə nin ü stü ndə yerlə ş ə n mə ­bə ddir. Hə r gü n onu yetmiş min mə lə k ziyarə t edir və onlardan heç biri Qiyamə t gü nü nə qə də r bir daha oranı ziyarə t edə bilmə yə cə klə r.

Beyə t ə r-Ridvan – Osman ibn Affanı n qureyş lilə r tə rə fində n ö ldü rü lmə si xə ­bə ri Mə hə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.ə.s.) sə habə lə rinə ç atdı qda, onlar Xudeybiyyə də bir ağ ac altı nda razı lı q andı, yə ni ö lə nə qə də r sə daqə tli qalmaq andı iç miş dilə r. Bu hadisə hicri tarixinin 6-cı ilində baş vermiş di.

Uhud – Mə dinə də mə ş hur dağ dı r. Onun yaxı nlı ğ ı nda hicri tə qviminin 3-cü ilində Mə kkə bü tpə rə stlə ri ilə mü sə lmanlar arası nda irimiqyaslı dö yü ş baş vermiş dir.

Ehram –. Hə cc ziyarə ti zamanı geyilə n tikiş siz ağ rə ngli ö rtü nmə geyim. Namaz qı lanı n və ya hə ccə gedə nin mə rasimə baş ladı ğ ı hal. Adi hallarda icazə verilə n bə zi hə rkə tlə r, ehram geyilə n zaman qadağ an edilir. Namaz qı lan ehram və ziyyə tinə tə kbirat-ə l-ihram adlanan “Allahu Ə kbar! ” kə lmə sini dedikdə n sonra girmiş hesab olu­nur. Zə vvar isə ehramı nı geydikdə n və ziyarə tə baş lamaq niyyə ­tini sə slə sö ylə dikdə n sonra ehram və ziy­yə tini alı r. Zə vvarı n mə rasim geyimi tikilmə miş iki parç a materiyadan ibarə t olur: bir parç ası izar adlanı r ki, qurş ağ a sarı nı r; ikinci parç ası isə ö rtü k kimi beldə n yuxarı ç iyinə atı lı r, ç iyini və qarı n nahiyyə sini ö rtü r.

Ə nsar – İ slamı qə bul etmiş və Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.a.s.) sə daqə tli silah­daş ları olmuş Mə dinə sakinlə ri. Onlar Mə kkə də n və baş qa ş ə hə rlə rdə n gə lə n mü hacirlə ri evlə rinə qə bul edə rə k, onları zə ruri ə ş yalarla tə min edirdilə r.

Ə ykə - Misirdə n sə ksə n keç id uzaqlı qda yerlə ş ə n yerin adı idi. Orada Ş ü eyb Peyğ ə mbə rin (ə.) xalqı yaş ayı rdı. O, bu adı nı ə razisində ç oxsaylı qalı n meş ə liklə r və kol­luqlar olduğ una gö rə almı ş dı.

Tubba – Yə mə nin Xumeyri hakimlə rinin titulu

Tə buk – Mə dinə də n 700 km ş imalda yerlə ş ə n ş ə hə r

Tə snim – Allaha yaxı n olan qulları n iç diyi Cə nnə t ç eş mə si

Sə mud – sə mudlular, Tə buk və Mə kkə arası nda yerlə ş ə n bir sahə də yaş amı ş qə dim bir xalqdı r. Onlar Allahı n Peyğ ə mbə ri (ə.) Salehi rə dd etmiş dilə r və buna gö rə amansı z bir sə slə mə hv edilmiş dilə r

Cibt – (a) Allahdan baş qa sitayiş edilə n ş eylə r; (b) cadugə rlə r və baxı cı lar

Cə him – Cə hə nnə m

Cizyə -mü sə lman dö vlə tinin himayə si altı nda yaş ayan qeyri-mü sə lman­lardan alı nan vergi və ya can vergisi

Cin – Uca Allahı n oddan yaratdı ğ ı mə xluqlar yer ü zü ndə insandan ç ox ə vvə l yaş a­mı ş lar və indi də yaş ayı rlar. Onları n arası nda da mü sə lmanlar və kafirlə r mö vcuddur. So­nuncuları ş eytan və ya iblis adlandı rı rlar. İ nsanlar bə zə n cinlə ri gö rə bilirlə r. Allahı n qadağ an etdiyinə baxmayaraq bir sı ra cadugə rlə r və baxı cı lar onlarla ə laqə yə girirlə r

Cə nnə - Cə nnə t

Cə nnə t ə l-Xuld - ə bə diyyə t bağ ı, Cə nnə tin adları ndan biri

Cə nnə t ə l-Mə va – sı ğ ı nacaq-bağ, Cə nnə tin adları ndan biri

Cə nnə t ə n-Nə im – Sə adə t bağ ı, Cə nnə tin adları ndan biri

Cihad – (a)Allah yolunda aparı lan mü haribə; (b) Fö vqə luca Allahı n adı nı ş ə ­rə flə ndirmə k mə qsə dilə gö stə rilə n istə nilə n sə ylə r. Cihadı n bir neç ə forması var. Mü sə lman dö vlə tinin tə hlü kə sizliyinə qə sd edə n və İ slamı n yayı lması na maneə yaradan kafirlə rlə mü barizə hə rbi yolla aparı lı r. Ö zlə rini mü sə lman kimi gö stə rə n mü nafiqlə rlə cihad mü sa­hibə lə r, onlara hə qiqi biliklə rin ç atdı rı lması vasitə silə aparı lı r. Ş eytanla və insanı n ö z nə fsi ilə apardı ğ ı cihad da mö vcuddur

Cə hə nnə m – axirə tdə gü nahkar qulları n ə bə di qalacağ ı ə zab mə skə ni

Hami (Ham) – (Bahira sö zü nə bax!)

Hə cc – Mə kkə yə edilə n bö yü k ziyarə t

Hə cc ə l-İ frad – bu ziyarə t zamanı zə vvar ancaq hə cc mə qsə dilə ehrama girir

Hə cc ə t-Tə mə ttu – bu ziyarə t zamanı zə vvar ə vvə lcə ü mrə etmə k niyyə ti tutur və bundan sonra ehramdan ç ı xı b, daha sonra hə cc ziyarə tinə baş layı r

Hə cc ə l-Kiran – bu ziyarə t zamanı zə vvar ehrama girib hə cc və kiç ik ziyarə t etmə yi niyyə t tutur

Ə l-Hicr – Hicr, Sə mud camaatı nı n yaş adı ğ ı Mə kkə ilə Tə buk arası nda yerlə ş ə n yer adı dı r

Hudeybiyyə - Hudeybiyyə Mə kkə nin 16 kilometrliyində Ciddə yə gedə n yolda yer­lə ş ə n yer adı dı r. Hicri tarixinin 6-cı ilində orada Muhə mmə d Peyğ ə mbə rlə (s.a.s.) mü sə l­man­ları ş ə hə rə buraxmayan və onları kiç ik ziyarə t etmə yə qoymayan mə kkə lilə r ara­sı nda sü lh mü qavilə si bağ lanmı ş dı

Hə dis – Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin(s.a.s) dediyi, etdiyi və ya bə yə ndiklə ri haqqı nda onun sə habə lə rinin rə vayə ti. Hə dislə r onları nə ql edə n ravilə r (bax) silsi­lə sində n və mə tn­də n ibarə tdir. Hə disin sə hih və etibarlı olması onu nə ql edə n ra­vilə r silsilə sinin etibarlı lı q də rə cə sində n və hə disin mə tninin Quran ayə lə rinə və digə r mö tə bə r hə dislə rə uyğ un gə lmə ­sində n ası lı dı r.

Hə nif – tö vhid, tə kallahlı q tə rə fdarı

Hü neyn – Mə kkə ilə Taif arası nda yerlə ş ə n vahə. Orada hicri tarixinin 8-ci ilində mü sə lmanlarla ç oxallahlı lar (mü ş riklə r) arası nda irimiqyaslı dö yü ş olmuş ­dur

Hur ə l-İ n (Huri) – hurilə r, Adə min nə slinə aidiyyə ti olmayan, qeyri-adi gö zə lliyə malik və iş ı qlı fonda xü susilə seç ilə n iri qara gö zlü Cə nnə t sakinlə ridir.

Xə lil - ə n sevimli insan. Qə lbdə, bü tü n varlı qlardan daha ç ox tə k ona mə ­hə bbə t bə slə nir. Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.a.s.) bu mə hə bbə tlə sevdiyi bir kimsə yox idi. Ç ü nki onun qə lbində ə n ç ox yer tutan və mə hə bbə t bə slə diyi Fö vqə luca Allah idi. Allahı n sevimli qulları isə Muhə mmə d Peyğ ə mbə rlə (s.a.s) onun ulu babası İ brahim ə leyhissalam idi.

Xumus – hə rbi qə nimə tlə rin beş də bir hissə si. Bu bir hissə yenə də beş his­sə yə bö lü nü r və sonra onun beş də bir hissə si mü sə lman hö kmdarı nı n ə lində qalı r, qalan beş də dö rd hissə, isə Quran bö lgü sü nə uyğ un olaraq, Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.a.s) qohumları (Haş imin və ə l-Mutə llibin zü rriyyə ti), yetimlə r, kası blar və ehtiyac iç ində olan mü safirlə r arası nda paylanı r.

Zü l-Qə rneyn – hakimiyyə ti bü tü n yer ü zü nə yayı lmı ş qə dim dü nyanı n ə n bö yü k hö kmdarları ndan biri. O mö min və tə qvalı (bax) bir insan idi və Uca Allahı n mə rhə mə ti sayə sində bir mü ddə t insanları Yə cuc-Mə cü c qə bilə sinin ə lində n xilas etmiş di. Allahı n bu mö min bə ndə si ə l-Kə hf surə sində xatı rlanı r.

Ə r-Rə ss – Rə ss Sə mud yaş ayı ş mə skə nlə rində n birinin adı və ya Yamamada bir ş ə hə rin adı, ya da ki, Azə rbaycanda bir quyunun adı dı r. Hə dislə rdə n birində nə ql edildiyinə gö rə bu quyulardan birinə Allahı n peyğ ə mbə rlə rində n birini atı bmı ş lar. Belə bir rə y də var ki, bu ad “Yasin” surə sində ə hvalatı yad edilə n bir xalqı n yaş adı ğ ı mə skə nin adı dı r.

Rə qim – yayer adı dı r və yaxud da mağ arada ü ç yuz il və bir də doqquz (il) yatmı ş gə nclə rin adı hə kk olunmuş daş dı r.

Rü kə t – namazı n qiyamdan, rü kudan və iki sə cdə də n ibarə t olan bir hissə sidir.

Ramazan – mü sə lman Ay tə qviminin doqquzuncu ayı dı r. Bu ay ə rzində mü sə lmanlar fə rz (bax) oruc tuturlar. Bu ayda Mü qə ddə s Quranı n nazil edilmə si baş lanmı ş dı r və Bö yü k Bə dr dö yü ş ü baş vermiş dir. Bu ayı n son ongü nlü yü nü n gü nlə rində n biri Qə dr gecə si adlandı rı lmı ş dı r.

Ruhullah – Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.a.s) sə habə lə ri və ilk mü sə lman ilahiyyatç ı ları “Allah” sö zü nü n tə yin olduğ u iki sö z birlə ş mə si arası nda fə rq qo­yardı lar: (a) sö z birlə ş mə sində tə yin edilə n sö z canlı ş ə xs olduqda və ya cansı z ə ş ya olduqda. Mə sə lə n, Beytullah (Allahı n Evi); Rasulullah (Allahı n Elç isi); Abdullah (Allahı n qulu); Ruhullah (Allahı n Ruhu). Bu və baş qa belə ifadə lə rdə tə yinolunan sö z Fö vqə luca Allah tə rə fində n xə lq edilmiş lə ri bildirir. “Allahı n Ruhu” ifadə si onu Allahı n yaratdı ğ ı nı, onun Ona mə xsus olduğ unu bildirir. Bu adla Allahı n mü qə ddə s peyğ ə mbı ri İ sa (ə.) ç ağ ı rı lı r. Onu yaradan zaman Allah buyurmuş dur: “Ol! ” və mü qə ddə s peyğ ə mbə r qeybdə n (heç nə də n) yaranmı ş dı r. Eynilə bu qaydada Adə m peyğ ə mbə rin (s.) də ruhu xə lq edilmiş dir; (b)sö z birlə ş mə sində tə yinolunan sö z keyfiyyə t bildirə ndə, mə sə lə n: elmullah (Allahı n elmi); Hə yatullah (Allahı n hə yatı); Kə lamullah (Allahı n nitqi); Zatullah (Allahı n mahiyyə ti). Bu və digə r belə ifadə lə r Fö vqə luca Allaha xas olan ilahi keyfiyyə t­lə rini ə ks etdirir.

Roma – Ə sfə r ibn Roma ibn Ə ys ibn İ shaq ibn İ brahimin nə sillə ri olan vizantiyalı lar və baş qa xalqlardı r.

Zə qqum – Cə hə nnə min ə n də rinliyində bitə n ağ acdı r, meyvə lə ri İ blisin baş ı na bə nzə yir.

Zə kat – varlı mü sə lmanlar tə rə fində n hə r il ö də nilə n var-dö vlə tin bir hissə ­sidir. O, qoyulmuş qayda-qanunlara mü vafiq olaraq mü ə yyə n də rə cə lə rə bö lü n­mü ş adamlardan alı nı r.

Saibə - ardı cı l olaraq on diş i də və balalayan və buna gö rə ə rə b bü tpə rə stlə ri tə rə fində n sitayiş edilə n diş i də və dir. Bü tpə sə tlə r onu sə rbə st buraxı r, onu minmir, onunla yü k daş ı mı r, yununu qı rxmı r və sdü nü də ancaq qonağ a verirdilə r.

Sə b ə l-Mə sani – Tez-tez tə krarlanan yeddi Quran ayə si və ya surə si. “ə l-Fatihə ” surə si (“Quanı aç an”) və ya yeddi ilk uzun Quran surə lə ri.

Siccin – (a) gü nahkarları n ə mə llə rinin yazı ldı ğ ı kitab; (b) yer kü rə sinin ə n aş ağ ı da olanı.

Sidrə t ə l-Mü ntə ha – Son hü dud ş anagü llə si (lotos - gö ldə bitə n ç iç ə kli bitki). Yeddinci gö ydə bitə n ağ ac belə adlanı r. O, bu adı nı ona gö rə alı b ki, yerdə n gedə n və Allahdan nazil olan hə r nə varsa, ona qə də r gedib ç atı r. Belə bir ehtimal var ki, onun belə adlandı ­rı l­ması yerdə n və yeddi gö ydə n yuxarı da olması və onunla yaradı lmı ş ­ları n bilik sə viyyə ­sinin tü kə nmə si ilə bağ lı dı r. Bu mə sə lə ilə ə laqə dar digə r rə ylə r də mö vcuddur.

Sə ə y - ə s-Sə fa və ə l-Mə rv tə pə liklə ri arası nda hə cc qaç ı ş mə rasimi və kiç ik ziyarə tlə bağ lı bir ə nə nə dir.

Sə ir – Alov, Cə hə nnə min adları ndan biri.

Sə qə r – Cə hə nnə min adları ndan biri.

Sə lsə bil – Cə nnə t bulağ ı nı n adı.

Sü nnə - ( a ) Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.a.s.) yolu. “Peyğ ə mbə rin (s.a.s.) yolu” adı altı nda onun ə mə llə ri, davranı ş ı, kə lamları, ə mrlə ri və b.; (b) mə cburi olmayan və yerinə yetirilmə mə sinə gö rə mü sə lman ü ç ü n cə za nə zə rdə tutulmayan gö stə riş və tö vsiyə lə ri.

Surə - (a) Mü qə ddə s Quranı n mü stə qil hissə lə ri; (b) yü ksə k mə qam. Quran hissə lə ri – Mə kkə və Mə dinə surə lə rinə bö lü nü r. Qurani Kə rimin 114 mü stə qil hissə sinin hə r birinə verilmiş ad, yü ksə k rü tbə, də rə cə, mö vqe, ş an, ş ö hrə t, gö zə l bina, binanı n bir hissə si və ya mə rtə bə si, divar hö rü lmə sində iş lə dilə n daş, kə rpic, niş anə və ya ə lamə t mə nası nda da iş lə dilə n bir kə lmə.

Sabiun – sə bailə r (Sə balı lar) İ raq ə razisində yaş ayan xalq, tə k Allaha ibadə t edə rdilə r, Zə burun hö kmlə rini yerinə yetirə rdilə r və nə yə hudilə rə, nə də xristi­anlara aid deyildilə r.

Sirat – (a)yol; (b) Cə hə nnə min ü stü ndə n salı nmı ş kö rpü nü n adı dı r. Qiya­mə t gü nü adamlar onun ü stü ndə n keç ib getmə lidirlə r. Bu kö rpü tü kdə n na­zik və qı lı ncı n tiyə sində n itidir. Onları n ü stü ndə qarmaqlar sallanmı ş dı r ki, gü nahkar insanları qamarlayı b Cə hə nnə mə atacaqdı r.

Ə s-Sə fa – Mə scidü lhə ramı n ş ə rq hissə sində yerlə ş miş iki tə pə lik­də n biri. Zə vvarlar onları n arası nda ə nə nə vi qaç ı ş keç irirlə r.

Ə t - Taif – Mə kkə nin yaxı nlı ğ ı nda yerlə ş ə n ş ə hə rdir.

Tağ ut – (a)Fö vqə luca Allahla yanaş ı ilahilə ş dirilə n və ibadə t olunan hə r hansı bir mə xluq; (b) Allahı n haram buyurduqları na riayə t etmə yə n gü nahkar; (c) ş eytan və iblis; (ç) cadugə rlə r və baxı cı lar; (d) insanları aldadan və Allahı n ş ə riə ­tinə zidd olan qanunlar qə bul edə n kafirlə r və (e) bü t yerlə ş dirilə n bina.

Tə vaf – Kə bə nin ə trafı na dolanmaq adə ti. O, Qara daş ı n sə viyyə ­sində baş la­nı r və qurtarı r və yeddi dairə də n ibarə t olur.

Ad – ad camaatı qə dim xalqdı r. Mü asir Yə mə nin Hadramaut adlı yaş ayı ş mə ntə qə sində yaş ayardı lar, Nuh peyğ ə mbə rin (a) nə slində ndirlə r. Onlar Hud peyğ ə mbə ri (a) qə dd etdilə r. Ö zlə rinin inadkarlı qları na və zalı mlı qları na gö rə, baş ları nı n ü stü ndə yeddi gecə və sə kkiz gü n fasilə siz tü ğ yan edə n qası rğ alı kü ­lə klə mə hv edildilə r.

Ə dn – Ə də m, Cə nnə tin adları ndan biri.

Ə rafat – Mə kkə də n 25 km aralı da yerlə ş ə n vahə. Zü l-hiccə ayı nı n doqqu­zuncu gü nü zə vvarlar orada qalı rlar.

Ə rə fə – zü l-hiccə ayı nı n doqquzuncu gü nü zə vvarları n bir hissə si hə cc mə ­ra­simi ayinlə rini yerinə yetirdiklə ri zaman, digə r mü sə lman­lar oruc tuturlar.

Ə l-Uzza – bü tpə rə st ə rə blə rin ilahilə ş dirdiklə ri və Mə kkə ilə Taif arası nda Nə hl adlanan yerdə yerlə ş dirilə n ə n mə ş hur bü tlə rində n biridir.

Ü mrə – Mə kkə nin kiç ik ziyarə ti.

İ lliyyun – (a) mö minlə rin ə mə llə rinin yazı ldı ğ ı kitab; (b) yeddinci gö y.

Firdous – (a) Cə nnə tin adları ndan biri; (b) Cə nnə tin mə rkə zi və ə n yü ksə k hissə si.

Fey – dö yü ş sü z ə ldə edilə n qə nimə t; dö yü ş ç ü lə r arası nda bö lü nü r. Onun beş də bir hissə si mü sə lman hö kmdarı n sə rə ncamı nda qalı r, qalan beş də dö rd hissə Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.a.s.) qohumları (Haş imin və ə l-Mü tə llibin nə slində n olanlar), yetimlə r, kası blar və ehtiyac iç ində olan mü safirlə r arası nda paylanı r.

Qiblə -Namaz qı lı narkə n və bir sı ra digə r ibadə t ayinlə rinin icra edildiyi vaxtlarda mü sə lmanları n ü zlə rini ç evirdiklə ri Mə kkə ş ə hə ­rində ki Mə scidü lha­ramda yerlə ş ə n Kə bə tə rə fə olan istiqamə t.

Qureyş – Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.a.s) mə nsub olduğ u ə rə blə r arası nda ə n mə ş hur və hö rmə tli qə bilə lə rdə n biri.

Kə bə -İ brahim və onun oğ lu İ smail peyğ ə mbə rlə r (Onlara Allahı n salamı olsun) tə rə fində n ucaldı mı ş kub forması nda daş tikili. O, Allaha ibadə t etmə k ü ç ü n Yer ü zü ndə tikilə n ilk mə bə d olmuş dur. Bü tü n mü sə lmanlar namaz qı larkə n ü zlə rini ona doğ ru ç evirirlə r və hə r il milyonlarla insanlar mü sə lmanları n yaş adı q­ları ö lkə lə rdə n Mə kkə yə gə lə rə k onu ziyarə t edir və qə dim ibadə tgahı n ə trafı na dolanı rlar.

Kə nz – sahibi yı ğ dı ğ ı pullardan, qı zı l-gü mü ş də n zə kat vermə kdə n boyun qaç ı rdan xə zinə.

Ə l-Kö vsə r – bolluq ç ayı, suyu sü ddə n lə zzə tli və baldan ş irin olan Cə nnə t ç ayı. Onun ə tirli rayihə si mü ş kü n xoş iyində n də gö zə ldir. Onun ə trafı nda də və boynuna oxş ayan uzun boyunlu gö zə l quş lar uç uş ur.

Lə İ lahə ilə llah – tə kallahlı ğ ı n sü butu və ş ə hadə tidir. O, “Allahdan baş qa Allah yox­dur” demə kdir. Allah – ibadə t və ilahilə ş dirmə obyektidir. Mü sə lmanlar Fö vqə luca Allah­dan baş qa heç kimə ibadə t etmirlə r. Ç ü nki tə kcə O (Pak və Mü qə d­də s Olan), ilahi xilqə tlə r yaratmağ a qadirdir və hə qiqi Allaha mə xsus kamil sifə tlə rə malik olan da yalnı z Odur. Mü sə l­man­lar bü tlə rə, ulduzlara, mü qə ddə s­lə rə, peyğ ə mbə rlə rə və yaxud mə lə klə rə ibadə ti rə dd edirlə r. Ç ü nki bü tü n bu say­dı qları mı z yaradı lmı ş lardı r və onlar Xaliqə, Yaradana mö htacdı rlar. O (Pak və Mü qə ddə s Olan) isə yenilmə z Qü drə t Sahibi­dir və heç kimə və heç nə yə mö htac deyildir.

Lakin bu ş ə hadə tə iman gə tirmə k və mü sə lman olmaq ü ç ü n sə kkiz (ya da yeddi) ş ə rt yerinə yetirilmə lidir. Bunlarsı z tö vhid ş ə hadə ti kimsə yə fayda vermə z. Bunlar - (1) bu, ş ə ha­də tin mahiyyə ti haqqı nda bilikdir ki, o, nadanlı qla bir araya sı ğ maz; (2) bu, ş ə hadə tin doğ ruluğ una iman gə tirmə kdir ki, ş ə kk gə tirmə klə bir araya sı ğ maz; (3) bu, qə lblə və ağ ı zla ş ə hadə tin qə bul edilmə sidir ki, onun sö z­lə rini demə kdə n boyun qaç ı rmaqla bir araya sı ğ maz; (4) bu, ş ə hadə tin bü tü n tə lə blə rinə mü tiliklə tabe olmaqdı r ki, Allaha və Onun Peyğ ə mbə rinə (s.ə.s.) asi olmaqla bir araya sı ğ maz; (5) bu, ş ə hadə ti dilə gə ti­rə rkə n tə bii olan sə mimiy­yə tdir ki, yalanla bir araya sı ğ maz; (6) bu, ş ə hadə tə bə slə nilə n mə hə bbə tdir ki, tə kallah­lı ğ a qarş ı kinlə və ikrahla bir araya sı ğ ı ş maz; (7) bu, Allahdan baş qa hə r ş eyə qarş ı ibadə t etmə kdə n ə l ç ə kmə kdir.

“Allahdan baş qa ilah yoxdur” kə lmə si İ slamı n tə mə l ə sasları ndandı r. Yə ni, bu, uluhiy­yə ti, yaradı cı lı ğ ı, Rə bliyi, hö kmran­lı ğ ı və hakimiyyə ti tə kcə Allaha mə xsus bilmə formu­ludur.

ə l-Lat – Taifdə yerlə ş dirilmiş və sakif qə bilə sinin ilahilə ş dirdiyi ə rə b bü t­pə rə st­lə ­ri­nin ə n mə ş hur bü tlə rində n biridir. O – ağ qaya ü zə rində tikilmiş və ö r­tü klə ö rtü lmü ş və ə trafı na ç ə pə r ç ə kilmiş mə bə ddir. Bu bü tü n (bü t) xidmə tç ilə ri var idi. Ə l-Muğ ira ibn Ş ö bə və Ə bu Sufyan ibn Hə rb Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.ə.s.) ə mri ilə bu bü tü dağ ı dı b yandı r­dı lar. Sonralar hə min yerdə mə scid tikdilə r.

Laza – Cə hə nnə m alovu, Cə hə nnə min adları ndan biri.

Leylə t ə l-Qə dr – ə zə mə t və ya qismə t gecə si, Ramazan ayı nı n sonuncu on gü nü n­də n, hə ftə nin tə k gü nü nə dü ş ə n bir gecə. Mü qə ddə s Quranda deyilir ki, bu gecə, belə ge­cə ­nin olmadı ğ ı min aydan ü stü ndü r, yə ni, ə gə r mö min bu gecə ə rzində Allaha ibadə tlə mə ş ­ğ ul olarsa, o, min ay ə rzində Allaha edə cə yi ibadə tə gö rə qazanacağ ı mü kafatdan daha bö yü k mü kafat qazanar.

Muə llə fat ə l-Kulub – Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.a.s.) İ slamı yenicə qə bul edib mü sə lman olmuş ş ə xslə rə onları n imanı nı mö hkə mlə tmə k ü ç ü n verdiyi sə də ­qə.

Mü tə ş abihat –(Hə rfi mə nada – bir-birinə bə nzə yə nlə r) Quranı n mə nası qapalı olan, bir sı ra fə rqli mə nalar verə n, tə fsirində ç ə tinlik ç ə kilə n ayə və kə l­mə lə r. Bunları n cə minə mü tə ş abihat deyilir. Ayə lə rin ə sil mə nası nı onları ş ə rh etmə klə baş a dü ş mə k olur. Allahı n sifə tlə ri, Qiyamə tin durumu, Cə nnə t nemə tlə ri, Cə hə nnə m ə zabı və s. haqqı ndakı ifadə lə r bu qə bildə n olan mü tə ş abihlə rdir. Mə sə lə n, bir ayə də (Zumə r, 39/23): “Allah Sö zü n ə n gö zə lini – bir-birinə bə nzə ­yə n və tə krarlanan Kitab kimi nazil etdi”deyilə rə k, Quranı n bü tö vlü kdə mü tə ­ş abih olduğ u bildirilir. Burada mü tə ş abih sö zü oxş ar, bə nzə r mə nası nda iş lə dil­miş dir. Quranı n Ali-İ mran surə sində isə ayə lə rin aydı n və mü tə ş abih olmaqla iki qismə ayrı ldı ğ ı gö stə rilir: “Quranı n bir qismi mə nası aydı n ayə lə rdir ki, bunlar da Kitabı n ə sası dı r. Digə rlə ri isə mə nası aydı n olmayan ayə lə rdir. Qə lblə rində ə yrilik olanlar fitnə -fə sad tö rə tmə k və istə diklə ri kimi yozmaq mə qsə dilə mə na­sı aydı n ol­mayanı n ardı nca dü ş ə rlə r. Onun yozumunu isə Allahdan baş qa heç kə s bilmə z. Elmdə qü vvə tli olanlar isə deyə rlə r: “Biz onlara iman gə tirdik, ha­mı sı bizim Rə bbimizdə ndir”. Bunu isə ancaq ağ ı l sahiblə ri də rk edə rlə r” (Ali-İ mran, 3/7).

Mü ttə qi – Allahdan qorxan və mö min mü sə lmandı r. O, Fö vqə luca Allah qarş ı sı nda qorxudan gü nah iş lə tmə kdə n boyun qaç ı ran və Rə bbinə bə slə diyi mə ­hə bbə t xatirinə xeyirxah ə mə llə r edə ndir.

Mö hkə mə t – aydı n mə zmunlu və qü vvə də n dü ş mə miş dini hö kmlə r­də n ibarə t olan Quran ayə lə ridir.

Mə dyə n – (a)Mə dyə nŞ ueyb peyğ ə mbə rin (ə.) xalqı nı n yaş adı ğ ı ş ə hə rin adı dı r; (b) mə dyə nlilə r Mə dyə n ibn İ brahimin nə slidir, Ş ueyb peyğ ə mbə ri (ə.) inkar və rə dd etdiklə rinə gö rə Allah tə rə fində n mə hv edilmiş lə r.

ə l-Mə dinə - Sə udiyyə Ə rə bistanı nda bir ş ə hə rdir. Mü sə lmanları n mü qə ddə s ziyarə tgahı olan Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.a.s.) mə scidi orada yerlə ş ir. Mə hz bu ş ə hə rə Muhə mmə d Peyğ ə mbə r (s.a.s.) və onun sə habə lə ri hicrə t (kö ç) etmiş lə r. İ slamdan ə vvə lki zamanlarda ş ə hə r Yə srib adlanardı.

ə l-Mə rvə - Mə scidulhə ramı n ş ə rq hissə sində yerlə ş ə n iki tə pə də n birinin adı dı r. Zə vvarlar onları n arası nda mə rasim qaç ı ş ı yerinə yetirirlə r.

Mü zdə lifə - Ə rə fat və Mina arası nda yerlə ş ə n vahə dir. Zə vvarlar Zü l-hiccə ayı nı n onuncu gecə si orada gecə lə yirlə r.

ə l-Mə scid ə l-Ə qsa – Qü dsdə yerlə ş ə n və zə vvarları n ziyarə t etmə sinə icazə verilə n ü ç ü ncü mü qə ddə s ziyarə tgahdı r. Bu mə sciddə namaz qı larkə n qazanı lan savab, Mə kkə də ki Mü qə ddə s Mə scid və Mə dinə də ki Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.ə.s) Mə scidi istisna ol­maq­la, baş qa mə scidlə rdə beş yü z də fə namaz qı lanı n savabı na bə rabə r­dir.

ə l-Mə scid ə l-Hə ram – Mə kkə də Kə bə nin yerlə ş diyi Mə scidulhə ­ram mə scidi. Bir sı ra xə bə rlə rə gö rə onda qı lı nan namazı n savabı digə r mə scidlə rdə qı lı nan yü z min namazı n savabı na bə rabə rdir.

ə l-Mə scid ə l-Nə bə vi – Mə dinə də Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.a.s.) mə scidi­dir. Peyğ ə mbə r (s.a.s.) Mə kkə də n Mə dinə yə hicrə t edə n kimi onun tikintisinə baş lanmı ş dı r. Onda qı lı nan namazı n savabı, Mə kkə də ki Mə scidulhə ram və Qü ds­də ki ə l-Ə ksa mə scidlə ri istisna olmaqla, baş qa mə scidlə rdə qı lı nan min namazı n sayı na bə rabə rdir.

ə l-Mə ş ə rü lhə ram – Mü zdə lifə vahə sində yerlə ş ə n və mü hafisə olunan yer­dir. Orada sü bh namazı nı qı ldı qdan sonra zə vvarlar Allahı zikr edirlə r.

İ brahim mə qamı – oğ lu İ smail ilə Kə bə ni tikdiklə ri zaman İ brahim peyğ ə m­bə rin ü stü nə ç ı xdı ğ ı daş dı r.

ə l-Mə qam ə l-Mahmud – Mə hş ə r gü nü yarı ş meydanı olacaq tə rifə layiq bir yerdir. Orada Muhə mmə d Peyğ ə mbə r (s.a.s.) bü tü n bə ş ə riyyə t ü ç ü n ş ə faə tç i ola­caq və Allahdan xahiş edə cə k ki, insanlara ö z yerlə rində n tə rpə nmə yə icazə versin.

Makka – Mə kkə - Sə udiyyə Ə rə bistanı nda ş ə hə rdir. Mü sə lman­ları n ə n mü ­hü m mü qə ddə s yeri olan Kə bə bu ş ə hə rdə yerlə ş ir. Onun ə sası İ smail peyğ ə mbə r (ə.) dö vrü ndə qoyulmuş dur. Muhə mmə d Peyğ ə mbə r (s.a.s.) də orada anadan ol­muş və İ slamı yaymağ a baş lamı ş dı r.

Mə nat – bü tpə rə st ə rblə rin ə l-Aus və ə l-Xə zrə c qə bilə lə ri tə rə fində n ilahilə ş ­dirilmiş və Mə kkə ilə Mə dinə arası ndakı Kudeyda adlı yerdə qoyulmuş ə n mə ş hur bü tlə rində n biri. Mə kkə fə th edilə n ildə Ə li ibn Ə bu Talib Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.ə.s.) ə mri ilə bu bü tü dağ ı tmı ş dı r.

Mə nsux –lə ğ v edilmiş Quran ayə lə ri və ya dini hö kmlə r. Quranı n ü ç nö v lə ğ v edilmiş ayə lə rimö vcuddur. Birincisi, ayə də verilə n gö stə riş lə ğ v edilir və ayə ö zü mü qə ddə s Kitabı n mə tnində n ç ı xı r. Bu qayda ilə Fö vqə luca Allah yad qadı nı n ə miz­dirdiyi uş ağ a ö z dö ş ü ndə n on də fə doyurana qə də r sü d vermə si ilə sü d qohum­luğ unun yaranması haq­qı nda hö kmü nu lə ğ v etmiş dir. İ kincisi, ayə də olan hö km saxlanı lı r, amma ayə Quran mə tnində n dü ş ü r. Belə liklə, Fö vqə luca Allah beş də fə tam ə mizdirmə də n sonra sü d qohumluğ u yaranması barə də xatı r­latma olan ayə ni və habelə zinakarlı q etmiş evli kiş i ilə ə rli qadı nı ö lə nə də k daş la­maqla edam etmə k haqqı nda ayə ni də lə ğ v etmiş dir. Ü ç ü ncü sü, ayə nin tə rkibində olan hö km lə ğ v edilir, amma ayə Mü qə ddə s Quranı n mə tnində saxlanı lı r. Bu qayda ilə, və ­siyyə tnamə haqqı nda ayə və Quranı n bir ç ox digə r hö kmlə ri lə ğ v edilmiş dir. Quran ayə lə ri və Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.ə.s.) ə mrlə ri Allahı n Elç isinin (ona Allahı n salavatı və salamı olsun!) yaş adı ğ ı dö vrdə Fö vqə luca Rə bbin iradə si ilə lə ğ v edilmiş dir və Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.ə.s.) və fatı ndan sonra də yiş dirilə bilmə z.

Muhacirun – (a)8-ci ə srdə Mə kkə fə th edilə nə qə də r, digə r ş ə hə rlə rdə n və vilayə tlə rdə n Mə dinə yə kö ç mü ş (hicrə t etmiş) Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.a.s.) sə habə lə ridir; (b) İ slama dü ş mə n mü nasibə t bə slə yə n ö lkə lə rdə n ö z ə qidə sini qo­ru­maq mə qsə dilə hicrə t edə n mü sə lmanlardı r.

Mehr – nikahla ə laqə dar olaraq niş anlı nı n adağ lı sı na verdiyi cehiz, maddi mü kafat.

Nar – (a) od; (b) Cə hə nnə min adları ndan biri.

Nə sux – daha ə vvə lki dini hö kmlə ri lə ğ v edə n, qü vvə də n salan Quran ayə si və ya dini hö km.

Hicrə t – (a) mü sə lmanları ndini sə bə blə rə gö rə, İ slama dü ş mə nç ilik edə n ö l­kə ­­lə rdə n, tə hlü kə siz yerlə rə kö ç ü b getmə si; (b) Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.ə.s.) sə habə ­lə ­rinin Efiopiyaya (Hə bə ş istana), sonra da Mə dinə yə kö ç mə si; (c) Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.ə.s.) Mə kkə də n Mə dinə yə kö ç mə si ilə (ç) xristian era­sı nı n 622-ci ilinə uyğ un gə lə n mü sə lman tə qvimi baş lanı r.

Və silə - ardı cı l olaraq beş doğ umda on diş i bala verə n qoyun. Ə rə b bü tpə ­rə stlə ri belə qoyuna sitayiş etmə yə baş layı rdı lar. Bü tpə rə stlə r onun ə tini yemə yi ancaq kiş ilə rə icazə verirdilə r.

Yə srib – NurluMə dinə nin İ slama qə də rki adı.

İ srail – Yaqub peyğ ə mbə r (ə).

Bə kkə – Mə kkə.

Etikaf - ibadə t mə qsə dilə bir mü ddə t mə sciddə qalmaq.

Manna – ş ehdə n ə mə lə gə lə n bal kimi kitrə.

Sə bailə r – Qurani Kə rimdə yə hudi və xristianlarla bir yerdə adı ç ə kilə n bir xalqdı r. “Ş ü bhə siz ki, mö minlə rin, yə hudi, nə srani və sə bailə rdə n Allaha və Axirə t gü nü nə iman gə tirə nlə rin və yaxş ı iş gö rə nlə rin mü kafatı ö z Rə bbi yanı n­dadı r...” (Bə qə rə, 2/62)

Tə qva – Allah qorxusu.

Heyz – aybaş ı.

Beytulharam – Mə kkə də Kə bə nin olduğ u sahə də ki mə scidin adı. Ona ha­ram de­yilmə si ona hö rmə t, sayqı gö stə rmə k və qayğ ı ilə yanaş maqdan ö trü dü r.

Kə ffarə – sə hvə n və ya mə cburiyyə t qarş ı sı nda iş lə dilə n gü nahı n bağ ı ş lan­ması ü ç ü n ş ə riə tə uyğ un olaraq verilə n sə də qə və ya tutulan oruc.

Sur – Qiyamə t saatı gə lə n anda bö yü k mə lə klə rdə n biri olan İ srafil ə leyhis­salamı n ü fü rü b sə slə ndirə cə yi bir vasitə. Ş ə rə fli Quranda surun necə liyi aç ı q­lanmamı ş dı r. Peyğ ə mbə rimizin (s.ə.s.) hə disində isə onun “buynuzabə nzə r bir alə t” olduğ u bildirilir.

Hidayə t – maariflə ndirmə k, doğ ru yol gö stə rmə k, rə hbə rlik etmə k, azğ ı n­lı qdan xilas edilib İ slamı n nurlu yoluna yö nə lmə kdir.

Ş ə faə tç i – bir adamı n bağ ı ş lanması nı istə yə n ş ə xs, baş qası ü ç ü n yalvaran, dua edə n.

Beytulmə mur – Baxı lan, qulluq edilə n ev. Kə bə nin ü st tə rə fində olan bir yerdir. Baş qa adı “Durahdı r”. Fö vqə luca Allah Quranda Beytulmə mura and iç ir və bununla onun yü ksə k də yə rə malik olduğ u aş kar olur.

Tö vhid – ibadə tdə, hö kmranlı qda, gö zə l adlara və sifə tlə rə malik olmaqda Fö vqə luca Allahı n tə kliyini tə sdiq etmə.

Sü nnə – yol, gedilə n yol, tə biə t, ş ə riə t, ü z, Muhə mmə d Peyğ ə mbə rin (s.a.s.) sö zü, ə mə llə ri, rə ftarı, davranı ş ı, bə yə ndiyi ş eylə r, ə mə llə r, hə rə kə tlə r, qoyduğ u qaydalar. Ə rə b dilində cə m halı nda “sü nə n” adlanı r.

Lö vhi-Mə hfuz – ə rə bcə “qorunan lö vhə ” demə kdir. Yaradı lı ş dan Qiyamə tə qə də r olacaq hə r ş eyin yazı ldı ğ ı ilahi bir Kitabdı r. Lö vhi-mə hfuz Allahı n elmi və sifə tlə ri ilə bağ lı dı r. Onun qorunan, hifz edilə n kimi adlandı rı lması nı n sə bə bi onda yazı lmı ş ilahi mə lumatlara hə r hansı bir mü daxilə nin mü mkü n olmaması, onları n də yiş dirilmə sinin imkansı zlı ğ ı və mü tlə q mü hafizə altı nda olması dı r.

Qaib – haliyyə də (hal-hazı rda), ü zdə, aş karda olmayan, gizlidə qalan, his­siyyat orqanları ilə də rk edilə bilmə yə n, mü ş ahidə də n kə narda qalan hə r ş ey.

Fə rz – dini baxı mdan yerinə yetirilmə si vacib və mə cburi olan. Ş ə rə fli Quranda bir ç ox ayə lə rdə keç ə n bu sö zü n bundan baş qa mə naları da vardı r.

Bə rzə x – ə ngə l, iki ş ey arası ndakı pə rdə, maddi alə mlə ruhi alə m, yə ni ö lü mdə n sonra Qiyamə tə qə də r qalı nacaq alə m və ya qə bir alə minin adı. Bə rzə x kə lmə si Quranda ü ç yerdə keç ir. Mə sə lə n, “O, qarş ı -qarş ı ya gə lə n iki də nizi bir-birinə qovuş durdu. Onları n arası nda maneə vardı r, onu keç ə bilmə zlə r” “ب َ ي ْ ن َ ه ُ م َ ا ب َ ر ْ ز َ خ ٌ ل َ ا ي َ ب ْ غ ِ ي َ ا ن ِ ” (Rə hman, 55/19-20).

İ xlas – bir ş eyi saflaş dı rmaq, arı dı lmı ş (tə mizlə nmiş) və ziyyə tə gə tirmə k. Qə l­bi saflaş ­dı rmaq, gə lir və ş ö hrə t mə qsə di daş ı mayan, daxilə n, riyakarlı q etmə ­də n sə mimi sevgi və mə hə bbə tlə yerinə yetirilə n ibadə t, iş i nü mayiş etdirmə k ü ç ü n gö rmə mə k. Sı rf Allah rizası nı dü ş ü nmə k və bu niyyə tlə hə rə kə t etmə k, tə kcə Allah xatirinə ibadə t etmə k.

Və hy – gizli danı ş ı q, iş arə etmə, ə mr etmə, ilham vermə, pı ç ı l­dama, mə ktub yazma, elç i gö ndə rmə, tə lə sdirmə, sə s ç ı xarma. Fö vqə luca Allahı n bilavasitə və ya baş qa Ö zü nə mə xsus ü sullarla Ö z ə mrlə rini peyğ ə m­bə r­lə rinə bildirmə si mə na­sı nda bir Quran istilahı dı r.

Rü ku – qabağ a ə yilmə, namazda qiraə tdə n sonra yerə paralel ş ə kildə ö nə ə yilmə, fiqh istilahı dı r. Rü ku namazı n rü knlə rində n (vacib ü nsü r­lə rində n) biridir və fə rzdir (mə cburi vacib olandı r). Rü kuda ə llə r dizlə rə qoyulur. Namazda tam rü kuya getmə yə n ş ə xs (ayaq ü stə dayanmaya yaxı n olarsa) rü kuya getmiş sa­yı l­mı r, ə yilmə si rü ku və ziy­yə tinə yaxı n olduqda isə bu sayı lı r. Camaatla namaz qı ­larkə n imama rü kuda ç atan ş ə xs ayaq ü stə “Allahu Ə kbə r” deyə rə k rü kuya gedir.

Ə SƏ Rİ N Ə RƏ B Ə SLİ NƏ