Міндет: қаржы секторы өсуінің ресурстарын, оның ішінде экономика қажеттіліктеріне жауап беретін қаржы өнімдері есебінен кеңейту

1. Банктердің ә ртү рлі қ орландыру кө здері бойынша ә ртараптандырылғ ан ресурстық базасын қ алыптастыру.

Ішкі нарық та облигациялар шығ ару арқ ылы ресурстарды тарту неғ ұ рлым қ ымбат, бірақ бұ л ретте депозиттерді тартуғ а қ арағ анда, ұ зақ мерзімді қ орландыру болып табылады. Банктердің ішкі нарық та облигациялар шығ аруын жандандыру ү шін Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі қ аржы қ ұ ралдарының осы тү ріне ә леуетті инвесторлардың қ ызығ ушылығ ын арттыру ү шін реттеушілік ортаны ө згерту қ ажеттілігін қ арайды.

Сонымен бірге, сыртқ ы борышының қ азіргі салыстырмалы тө мен дең гейі банктерге сыртқ ы қ арыз тартуды бастауғ а мү мкіндік береді, бұ л оның кө лемі орташа болғ ан жә не тиімді басқ арылғ ан кезде сыртқ ы борыш дағ дарысына апармайды. Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі банктердің сыртқ ы борышына қ атысты резидент еместер алдында банктер берешегінің асыра ө суіне жол бермей, консервативтік саясатты ұ станады. Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі, капиталғ а айырбасталатын облигациялар бойынша міндеттемелерді қ оспағ анда, банк секторы міндеттемелерінің жиынтық мө лшеріндегі оның сыртқ ы міндеттемелерінің ү лесін 30 %-дан аспайтын дең гейде ұ стап тұ ру банктердің сыртқ ы берешегінің қ олайлы дең гейі деп санайды.

Депозиттік сертификаттар сияқ ты ресурстарды тартудың қ ұ ралын дамыту бө лігінде қ олданыстағ ы заң наманы жетілдіру орындылығ ы қ аралатын болады.

Нормативтік қ ұ қ ық тық базаның болуына қ арамастан, активтерді секьюритилендіру тетігі дамымастан қ алды. Секьюритилендірілген активтерді шығ аруды ынталандыру жә не олардың нарығ ын дамыту бойынша шаралар қ абылданатын болатын.

Сонымен қ атар, банктерді ұ лттық валютада қ орландырудың ұ зақ мерзімді кө здерінің ө суін қ амтамасыз ету ү шін банк салымы шоттарынан мерзімнен бұ рын ақ ша алуды ынталандырмайтын айыппұ лдар жү йесін немесе басқ а да шараларды енгізу мә селесін қ арау қ ажет.

БЖЗҚ банктерді қ орландырудың орнық тылығ ы мен ұ зақ мерзімділігін арттыруда маң ызды рө л атқ арады. Зейнетақ ы активтері банктердің қ аржы қ ұ ралдарына орналастырылатын белгілі бір кво-мә ртебесін сақ тау кө зделеді. Зейнетақ ы активтерінің бір бө лігін банктердің қ аржы қ ұ ралдарына орналастыру мә селесі зерделеніп, тиімді тетігі айқ ындалады.

2. Шетелдік борыштық емес капиталдың ә келінуін ынталандыру арқ ылы Қ азақ стан Республикасының қ аржы жү йесіне деген сұ ранысты арттыру.

Капиталдың қ осымша ә келінуін қ амтамасыз ету мақ сатында бірқ атар елде іске асырылғ ан «қ аржылық хаб» ү лгісі жан-жақ ты зерделенетін болады. «Қ аржылық хаб» ү лгісі арнайы қ аржы аймақ тарын қ ұ руды болжайды, оның шең берінде салық салудың тек аумақ тық қ ағ идаты іске асырылады. Мемлекеттің қ алғ ан, яғ ни «қ аржылық хабтан» тыс аумағ ында салық салудың жалпы белгіленген тә ртібі сақ талады.

Зерделеу нә тижесінде оны Қ азақ стан Республикасында енгізудің, оның ішінде ел экономикасына ық палын ескере отырып, сондай-ақ капиталды жылыстатуғ а қ арсы іс-қ имыл бойынша халық аралық талаптар тұ рғ ысынан орындылығ ы қ арастырылатын болады.

3. Тиімді қ айта қ аржыландыру жү йесін қ ұ ру.

Банк секторын шоғ ырландыру бойынша мемлекеттік саясат шараларының бағ дарлануын ескере отырып, Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі жаң а қ айта қ аржыландыру жү йесін енгізеді. Операцияларды кө бінесе ірі жә не орта банктермен жү ргізу мә селесі қ аралады, бұ л бағ алы қ ағ аздар нарығ ында бастапқ ы дилерлер жү йесін дамыту шең берінде іске асырылуы мү мкін.

Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық Банкінің қ ұ ралдары жү йесі банктерді ө тімділікпен (кез келген уақ ытта қ ойылатын талаптарды қ анағ аттандырғ ан кезде) жеке негізде, сондай-ақ жү йелік проблемалар туындағ ан кезде де нығ айтуды қ амтамасыз ететіндей икемделеді. Бұ л банктерге кредит саясатындағ ы акценттерді ұ зақ мерзімді активтерді қ алыптастыруғ а ауыстыруғ а мү мкіндік береді.

Осындай қ ұ ралдар жү йесі ақ ша-кредит саясатының классикалық қ ұ ралдарының (тұ рақ ты тетіктер, ашық нарығ ының операциялары), сондай-ақ шартты қ орландыруды беру (атап айтқ анда, банктің проблемалық активтердің кө лемін тө мендету, басым секторларғ а кредит беру, туынды қ аржы қ ұ ралдары нарығ ында алыпсатарлық қ атысуын азайту бойынша міндеттеменің орнына ө тімділік беру) тетігін практикағ а енгізуді кө здейді. Бұ л ретте, Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі кепілдік қ амтамасыз ету ретінде қ абылдауғ а болады деп қ арайтын қ аржы қ ұ ралдарының тізімін кең ейту олардың тә уекел дә режесімен ақ талуы тиіс.

Тіпті тиімді жұ мыс істейтін қ айта қ аржыландыру жү йесінің болуы да банктерден ө тімділігі маусымдық жә не қ ысқ а мерзімді кү рт жә не біршама қ ұ былғ ан жағ дайда алдын ала ө тімділік буферлерін қ алыптастыруды талап етеді. Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі сол ү шін барлық қ ажетті жағ дайларды жасайды.

Ө тімділікті басқ ару сапасын арттыру мақ сатында Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі банкаралық кредиттеу нарығ ын қ алыптастыруды жә не дамытуды ынталандыратын болады. Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық Банкінің мә міленің аяқ талуын қ амтамасыз етуін кө здейтін тетікті енгізу, мысалы, кепілдік беру мә селесі қ арастырылады, бұ л банктерге бір-бірімен жасалатын операцияларды кең ейтуге мү мкіндік береді.

4.Бағ алы қ ағ аздар нарығ ында ұ сынысты қ алыптастыру жә не ұ стап тұ ру жә не инвестициялаудың тартымды объектілері болып табылатын эмитенттердің акцияларын бастапқ ы орналастыруғ а шығ ару.

Бағ алы қ ағ аздар нарығ ы дамуының, онда тұ рақ ты ұ сынысты қ алыптастырудың жә не ұ стап тұ рудың, сондай-ақ инвесторлық базаны ұ лғ айтудың тү йінді факторы акцияларды бастапқ ы орналастыруғ а жаң а компанияларды шығ ару болып табылады, ол жү йелік негізде жү зеге асырылуғ а тиіс.

Мемлекет осы мә селеде белсенді рө л атқ аруғ а тиіс, ол Қ азақ стан нарығ ында жария орналастыру ү шін «квазимемлекеттік» сектор компанияларының бағ алы қ ағ аздарын ұ сына алады, олар ең ө тімді қ ұ ралдар тобын қ ұ райтын болады.

Осылайша, бағ алы қ ағ аздар нарығ ын одан ә рі дамыту мақ сатында «Халық тық IPO» бағ дарламасы шең берінде «Самұ рық -Қ азына» ұ лттық
ә л-ауқ ат қ оры» акционерлік қ оғ амының еншілес жә не (немесе) тә уелді ұ йымдарының акцияларын бастапқ ы орналастыруды жалғ астыру жә не осы бағ дарламаның жалғ асуына кедергі жасайтын барлық себептерді жою қ ажет.

Сондай-ақ, жоспарланып отырғ ан жекешелендіру объектісі болып табылатын жә не ұ лттық басқ арушы холдингтерінің қ ұ рылымына кіретін ұ йымдардың акцияларын отандық қ ор биржасында орналастыру арқ ылы кейінгі жекешелендіруді жү зеге асыру мү мкіндігін қ арастыру талап етіледі.

Квазимемлекеттік кә сіпорындардың акцияларын отандық қ ор биржасында орналастыру арқ ылы жекешелендіруді жү ргізу бағ алы қ ағ аздар нарығ ының дамуына кү шті серпіліс береді жә не нарық қ а шетелдік инвесторларды тарту ү шін катализатор болады. Осындай жекешелендіру
сауда-саттық тың барлық қ атысушыларына сауда-саттық қ а қ атысудың тең жағ дайларын, сауда-саттық қ а қ атысушылардың шектеусіз саны арасында бә секелестікті, жекешелендіру объектілеріне айқ ын жә не ә діл бағ а қ алыптастыруды қ амтамасыз етеді.

Отандық қ ор биржасында кә сіпорындардың жекешелендіруін ө ткізгеннен кейін олардың акцияларының қ айталама айналуын қ амтамасыз ету бойынша талапты қ арастыру маң ызды, ө йткені бұ л жекешелендіру объектілерінің тартымдылығ ын, оның ішінде шетелдік инвесторлар ү шін де арттыратын болады жә не олардың кейінгі қ ызметінің айқ ындылығ ын қ амтамасыз етеді.

Cондай-ақ бағ алы қ ағ аздар нарығ ында ұ сынысты ұ стап тұ ру жә не оның ө тімділігін жоғ ары дең гейде сақ тау мақ сатында маркет-мейкерлер институтын дамыту қ ажет, олар нарық та ұ сынысты ө здерінің бағ а белгілеуінің жоғ ары кө лемдерімен жә не осындай бағ а белгілеу арасындағ ы тар спрэдтерімен ұ стап тұ руғ а тиіс. Бұ л ретте, маркет-мейкерлердің негізгі ресурстарын ә леуетті ө тімді қ аржы қ ұ ралдарына шоғ ырландыру қ ажет.

Басым міндеттердің бірі Қ азақ стан Республикасының резидент эмитенттерінің шетелдік бағ алы қ ағ аздар нарығ ында акционерлік жә не қ арыз капиталын тарту ү шін кетуін шектеу болып табылады. Қ азіргі кезде шығ аруғ а жә не шет мемлекетінің аумағ ында орналастыруғ а жоспарланғ ан бағ алы қ ағ аздарының белгілі бір санын отандық инвесторлар арасында орналастыру бойынша талаптар белгіленген Қ азақ стан Республикасының резидент эмитенттерінің сипаттамасы резидент эмитенттердің Қ азақ стан Республикасының заң намасын орындауын бақ ылау бойынша қ олда бар тетіктерді толық қ анды қ олдануғ а мү мкіндік бермей отыр.

Қ азақ стандық инвесторлардың мү дделерін қ орғ ау ү шін Қ азақ стан Республикасының резидент эмитенттерінің қ ызметіне мониторингті жетілдіру мақ сатында Қ азақ стан Республикасы заң намасының талаптарын сақ тауды бақ ылау жө ніндегі уә кілетті органның ө кілеттіктерін кең ейту қ ажет. Бұ л шара оғ ан бағ алы қ ағ аздардың айналымын тоқ тата тұ ру не эмитент орналастыру талаптарын бұ зғ ан не оның бағ алы қ ағ аздары казақ стандық немесе шетелдік нарық тарда айналымда болғ ан жағ дайда бағ алы қ ағ аздарды орналастыруды жарамсыз деп тану қ ұ қ ығ ын беру мү мкіндігін қ арау жолымен іске асырылатын болады.

Салық салу жү йесі қ ажет болғ ан жағ дайда экономика секторларының дамуын қ амтамасыз етуге, не олардың қ ызып кетуін тежеуге мү мкіндік беретін, мемлекеттік реттеудің неғ ұ рлым икемді қ ұ ралы болып табылады. Салық тық жең ілдіктерді жә не преференцияларды пайдалану кең інен қ олданылатын бағ алы қ ағ аздар нарығ ын дамыту тетігі болып табылады.

Қ азақ стан Республикасында қ азіргі кезде қ ор биржасына шығ атын инвесторлар ү шін салық тық жең ілдіктер бар, алайда бұ л акциялардың корпоративтік эмитенттерінің IPO-ғ а жә не ұ йымдастырылғ ан бағ алы қ ағ аздар нарығ ына шығ уына ә лсіз ынталандыру болып табылады.

Осығ ан байланысты отандық бағ алы қ ағ аздар нарығ ында Қ азақ стан эмитенттерінің IPO санының ә лсіз ө су себептері талданып, ұ йымдастырылғ ан бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы салық салу мә селесі қ арастырылатын болады.

Ө з кезегінде, Қ азақ стан Республикасы резидент эмитенттерінің кетуін ішінара шектеу мақ сатында бағ алы қ ағ аздардың шетел нарық тарында акционерлік жә не қ арыз капиталын тарту ү шін бағ алы қ ағ аздарды шығ аруды жә не оларды шетел нарық тарында орналастыруды жоспарлап отырғ ан резидент эмитенттер ү шін қ осымша салық алымдарын енгізу мақ сатқ а сай болып табылады. Сондай-ақ осы эмитенттер ү шін бағ алы қ ағ аздарды шетел нарық тарында орналастыруғ а кірісердің алдында бұ рын отандық бағ алы қ ағ аздар нарығ ында олар орналастыруы тиіс бағ алы қ ағ аздар кө лемінің ең тө менгі шекті мә нін кезең -кезең імен арттыру қ ажет.

Бағ алы қ ағ аздар нарығ ында ұ сыныстар қ алыптастыру жә не қ олдау мақ сатында сондай-ақ сыртқ ы эмитенттерді Қ азақ стан Республикасының бағ алы қ ағ аздар нарығ ына тарту қ ажет. Бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы ұ сыныстарды Қ азақ стан Республикасы шегінде ғ ана емес, сондай-ақ басқ а елдерде, оның ішінде Орталық Азия, БЭК жә не ДСҰ елдерінде де шетел эмитенттерінің бағ алы қ ағ аздарының отандық нарығ ына олардың акцияларын бастапқ ы орналастыру мақ сатында тарту ү шін қ олайлы жағ дай жасау арқ ылы ынталандыру қ ажет.

Осы міндетті іске асыру АӨ Қ О одан ә рі дамыту жә не оны ө ң ірлік қ аржылық хаб ретінде белгілеу арқ ылы жү зеге асырылуы мү мкін.

Сондай-ақ отандық кә сіпорындарды қ олдау жө ніндегі мемлекеттік бағ дарламалар шең берінде іске асырылатын тиісті мемлекеттік субсидиялар алуғ а ү міткер ұ йымдардың бағ алы қ ағ аздарын Қ азақ станның қ ор биржасында листингке міндетті енгізу мә селесін қ арау талап етіледі.

Бағ алы қ ағ аздар нарығ ында ұ сыныстарды арттырумен қ атар, осы шараны іске асыру осы ұ йымдардың айқ ындылығ ын қ амтамасыз етеді жә не олардың қ ызметін мониторингілеуді жең ілдетеді.

5. Даму институттарының рө лі.

Қ аржылық даму институттары дамып келе жатқ ан экономика жағ дайында орнық ты қ аржы секторының қ алыптасуында маң ызды рө л атқ арады. Даму институттары арқ ылы мемлекеттің қ атысуы жә не қ олдауы қ аржы секторының ұ зақ мерзімді жә не табысты дамуының ажырамас шарты болып табылады.

«Бә йтерек» ұ лттық басқ арушы холдингі» акционерлік қ оғ амы жә не оның еншілес ұ йымдары (бұ дан ә рі – холдинг) мемлекеттік даму бағ дарламаларын қ аржыландыруда Қ азақ стан Республикасы Ү кіметінің қ аржылық қ ұ ралы болып табылады. Экономиканың басымды салаларын қ аржыландыру капиталдың жергілікті жә не халық аралық нарық тарынан қ орландыруды тарту арқ ылы іске асырылады.

Қ аржы ресурстарын тиімді пайдалану жә не бө лу есебінен холдинг тұ рақ ты негізде мынадай міндеттерді іске асырады:

1) мемлекеттік даму бағ дарламаларын іске асыру кезінде қ аржы ресурстарымен уақ тылы қ амтамасыз ету;

2) тартылатын қ аржыландырудың оң тайлы шарттары;

3) тартылатын қ аржыландырудың нысаналы мә ні;

4) холдингтің қ аржылық орнық тылығ ын сақ тау.

Холдингтің қ ұ рамына қ аржы секторының қ алыптасуына жә не экономиканың басымды салаларында қ аржыландырудың қ ажетті қ ұ ралдарын ұ сынуғ а тікелей белсенді қ атысатын даму институттары кіреді. Бұ л ретте, қ атысушылардың айқ ындылығ ы мен хабардар болуының жоғ ары дең гейімен инфляция дең гейінде немесе жоғ ары кірістілікті қ амтамасыз ету бойынша бар кү ш-жігер жұ мсалады.

Мысалы, холдинг тобына кіретін Қ азақ станның Даму Банкі тұ рақ ты негізде Қ азақ стан экономикасын қ аржыландырудың жаң а ө німдерін ұ сыну жә не барларын жетілдіру, оның ішінде банктермен ө зара іс-қ имыл жасасу арқ ылы жұ мыстар жү ргізеді.

«Қ азЭкспортГарант» экспорттық -кредиттік сақ тандыру корпорациясы» акционерлік қ оғ амы сауда қ аржыландыру операцияларын жә не экспорттық сауда операцияларын сақ тандыруды қ олдау жө ніндегі қ аржы операторы болып айқ ындалды. Қ аржыландыру сауда қ аржыландыру ү шін банкаралық нарық та шетел банкіне қ арыз беретін банктердің шартты салым ұ сыну арқ ылы жү зеге асырылатын болады. Сонымен қ атар, сақ тандыру ө німдерінің қ атары кең ейтіліп, оларда банктермен бірлесе іске асырылатын болады.

Қ азақ станның тұ рғ ын ү й қ ұ рылыс жинақ банкі тұ рғ ын ү й қ ұ рылыс жинақ тары жү йесін дамыту жә не жең ілдікпен, оның ішінде ә леуметтік бағ ыттағ ы ипотекалық кредиттерді ұ сыну арқ ылы халық ты қ олжетімді баспанамен қ амтамасыз ету бойынша қ ұ ралдардың тұ тас спектрін ұ сынуғ а белсенді тү рде қ атысады.

«Қ азақ стан ипотекалық компаниясы» ипотекалық ұ йымы» акционерлік қ оғ амы (бұ дан ә рі – Қ азақ стан ипотекалық компаниясы) ө з қ ызметі шең берінде банктерден ішкі нарық та қ орландырудың ұ зақ мерзімді қ аражатын тарту есебінен ипотекалық портфельдерді сатып алады. Бұ л ретте, Қ азақ стан ипотекалық компаниясы банктер ү шін ипотекалық мө лшерлемелерді тө мендету мү мкіндігі мақ сатында қ арыз алуды арзандатуғ а ұ мтылады. Қ азақ стан ипотекалық компаниясының қ ызметі банктерді қ ажетті ұ зақ мерзімді қ орландырумен жә не одан ә рі кредиттеу ү шін ресурстарды босатумен қ амтамасыз етуге мү мкіндік береді.

Осылайша, даму институттары қ аржылық инфрақ ұ рылымды жетілдіруге, қ аржы секторының бә секеге қ абілеттілігін арттыруғ а, тең герімді экономикалық ортаны ұ стап тұ руғ а жә не экономикадағ ы кредиттік тә уекелдерді тө мендетуге тікелей ү лес қ осады жә не белсенді тү рде қ атысады. Бұ л ретте, қ аржы секторы ө суінің ресурстарын, оның ішінде даму институттарын дамыту есебінен жү йелі кең ейту мақ сатында, ұ зақ мерзімді қ аржыландырудың барлық ық тималды кө здеріне қ олжетімділікті қ амтамасыз ету қ ажет. Даму институттарын қ орландырудың кө здерін ә ртараптандыру экономиканың басымды салаларын тең гемен қ аржыландырудың ұ зақ мерзімді кө здерімен қ амтамасыз етуге, проблемалық жобаларды қ айта қ ұ рылымдауғ а жә не сауық тыруғ а мү мкіндік береді.

Бұ л ретте, даму институттары экономикадағ ы ұ зақ мерзімді қ аржыландыруды ұ сынуды қ амтамасыз ете отырып, жеке инвестицияларғ а, оның ішінде банктік кредиттеуге бә секелестік жасамауғ а тиіс.