Адам қабілеттерін дамыту жолдары туралы баяндаңыз

Кез келген бейімділік, ең ә уелі қ абілетке айналу ү шін дамудың ү лкен жолынан ө туі тиіс. Кө птеген адам қ абілеттері ү шін бұ л даму адамның туғ ан кезінен басталады жә не егер ол қ абілеттілігіне сә йкес дамитын ә рекеттің сол тү рімен шұ ығ лдануын жалғ астырса, ө мірінің соң ына дейін ол тоқ талмайды.

Қ абілеттің дамуын шартты тү рде бірнеше кезең ге бө луге болады. Ә рбір адам ө зінің даму барысында қ андай да бір ә рекет тү рін мең геруге, сол немес басқ а да ық палғ а кө терің кі сезімталдылық кезең інен ө теді. Мысалы, баланың екі-ү ш жас шамасында сө йлеу тілі қ арқ ынды дамиды, бес-жеті жасында ол оқ уды мең геруге дайынырақ болады. Мектепке дейінгі жастағ ы орта жә не ағ а буынды балалар рө лдік ойындарды ойнауғ а қ ұ мартады жә не рө лге жаттығ ып, тү рленуі тө тенше қ абілетті жария етіп жатады. Ерте ме, кеш пе аяқ талынатын арнайы ә рекет тү рлерін игеруге ерекше дайындық осы кезең екенін атап ө ту керек, жә не де қ андай да бір қ ызмет қ олайлы кезең де ө з дамуын иемдене алмаса, онда мұ ның салдарынан оның дамуында тө тенше қ иыншылық тар болады. Сондық тан баланың қ абілетін дамыту ү шін тұ лғ алық сияқ ты оның барлық кезең дері маң ызды. Бала есейген сә тте жібертіп алғ ан толық тырып алады деп ойлауғ а болмайды.

Кез келген қ абілетті дамытудағ ы бірінші кезең ол ү шін қ ажетті органикалық қ ұ рылымның жетілуімен немесе олардың негізінде қ ажетті функционалдық мү шелердің қ алыптасуымен байланысты. Ә детте бұ л туғ аннан бастап алты жас аралығ ында ө теді. Барлық анализаторлар жұ мысының жетілдіріліуі, ми қ абығ ының жекелеген бө ліктерінің функционалдық дифференциациясы жә не дамуы осы кезең де ө теді. Бұ л балада арнайы қ абілеттердің келешекте дамуы ү шін алғ ы шарт ретінде кө рінетіндердің белгілі дейгейін, жалпы қ абілеттілікті қ алыптастыру мен дамытуды бастау ү шін қ олайлы жағ дайлар туғ ызады.

Осы сә тте арнайы қ абілеттің қ алыптасуы жә не дамуы бастау алады. Арнайы қ абілетті дамыту сосын мектеп, ә сіресе, бастауыш жә не орта сыныпта жалғ асады. Арнайы қ абілеттің дамуына бастабында ә р тү рлі балалардың ойыны кө мектеседі, сосын барып оқ у мен тә рбие ә рекеті мә нді ә сер ете бастайды.

Біздің кө ріп білгеніміздей, балалардың ойыны ерекше қ ызмет атқ арады. Қ абілеттің дамуына бастапқ ы тү йткіл болатын ол ойын. Ойын барысында кө птеген қ озғ алыс, қ ұ рылғ ыштық, ұ йымдастырушылық, кө ркем-суретшілік жә не басқ а шығ армашылық қ абілеттердің дамуы болады. Сонымен қ оса ойынның маң ызды ерекшелігі онда бір ғ ана емес, қ атарынан қ абілет жиынытығ ы дамуы болып табылады.

Бала шұ ғ ылданатын барлық ә рекеттің тү рлері ойын, жапсыру жә не сызу болсын, қ абілетті дамыту ү шін бірдей мә нге ие екенін атап ө ту қ ажет. Қ абілеттің жақ сырақ дамытатын балаларды ойландыратын шығ армашылық ә рекет. Мұ ндай ә рекет ә рқ ашан ө зіне жаң а мү мкіндіктер ашқ анда, ө зі ү шін жаң а білім ашқ анда, кез келген жаң аны қ ұ румен байланысты. Бұ л пайда болғ ан қ иыншылық тарды жең уге бағ ытталғ ан қ ажетті кү штерге қ осымша, онымен шұ ғ ылдануғ а кү шті жә не мә нді ынта болып табылады. Оынмен қ оса, шығ армашылық ә рекет ө зіне қ ол жеткізген жетістіктерінен қ анағ аттылық ты сезінуге жә не ө зіне сенімділікті туғ ызып, талаптылық дең гейін кө теріп, ө зін-ө зі бағ алауын бекіндіреді.

Егер орындап жатқ ан ә рекеті оң тайлы қ иындық та тұ рса, яғ ни, баланың шамасынан тыс болса, онда ол Л.С.Выготский жақ ын даму аймағ ы деп атағ ан дамуды іске қ оса отырып, ө зінің қ абілетін дамытады. Бұ л аймақ та орналаспағ ан ә рекет қ абілеттіліктің соншалық ты тө мен дең гейде дамуына тірейді. Егер ол ө те қ арапайым болса, онда ол барлық қ абілетті ғ ана жү зеге асырады; егер де ол тө тенше кү рделі болса, онда орындалынбайды, ал мұ ның салдары жаң а іскерлік пен дағ дының қ алыптасуын жасамайды.

Қ абілетті дамыту елеулі кө лемде бейімділіктерді іске асыруғ а мү мкіндік беретін шарттарғ а тә уелді екенін білесіздер. Сондай шарттардың бірі жанұ ялық тә рбиенің ерекшілігі болып табылады. Егер ата-аналар балаларының қ абілеттілігінің дамуына қ амқ аорлық жасаса, онда балаларда ө здерінің кішкентай кезінде ө здігінен анық талынғ ан кез келген қ абілетінің жоғ ары дамуына мү мкіндік болады.

Қ абілетті дамыту шарттарының басқ а топтарын кө бінесе макроорта анық тайды. Макроорта деп адамның туып-ө скен қ оғ амының ерекшелігін есептейді. Макророртаның неғ ұ рлым позитивті факторы қ оғ амның ө з мү шелерінің қ абілетін дамытуына қ амқ аорлық жасағ ан жағ дайлары болып табылады. Қ оғ амның бұ л қ амқ орлығ ы білім беру жү йесінің тұ рақ ты жетілдірілуінде, сонымен қ атар ө скелең ұ рпақ тың кә сіби бағ дарын дамыту жү йесінің дамуында кө рініп отыр.

Кә сіби бағ дарланудың қ ажеттілігі ә рбір адам тап келетін - ө мірлік жолын таң дау жә не кә сібін анық таудағ ы мә селелер, тө тенше ө зекті мә селелермен шарттастырылғ ан. Кә сіби бағ дарланудың француз психологы А.Леон диагностикалық жә не тә рбиелік деп атағ ан екі тұ жырымдамасы тарихи қ алыптасқ ан. Бірінші – диагностикалық - жеке тұ лғ аның кә сіби жарамдылығ ын анық тауғ а таң дау жү ргізеді. Кең есші тест кө мегімен адамның қ абілеттілігін ө лшейді жә не кә сіпке қ ойылатын талаптармен оларды жинастыру жолымен оның аталмыш кә сіпке жарамдылығ ы немесе жарамсыздығ ы туралы қ орытынды жасайды.

60. Тұ лғ алық даму денгейлерің ізге сызба қ ұ рың ыз.

Тұ лғ а дамуының кезең дері (Э.Эриксон бойынша)Даму кезең і.Дамудың қ алыпты желісі.Дамудың аномалды желісі1.Ерте нә рестелік шақ (туылғ аннан 1 жасқ а дейін) Адамдарғ а деген сенім. Ө зара махаббат, ү йір болу, ата-ана мен баланың бірін бірі тануы, балалардың араласудағ ы жә не басқ а да қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыру

Анасының баласына нашар қ арауының нә тижесі ретінде баланың адамдарғ а сенбеуі, мә н бермеушілік, немқ ұ рай-лық, махаббаттан айыру. Баланы ана сү тінен ө те ерте жә не кү рт айыру, баланы эмоционалдық оқ шаулау.2.Кейінгі нә рестелік шақ (1 жастан 3 жасқ а дейін) Дербестік, ө зіне ө зі сену. Бала ө зін дербес, жеке, бірақ ә лі ата-анасына тә уелді адам деп санайды.Ө з ө зіне сенбеу, ө те ұ ялшақ болу. Бала ө зінің бейімділмегендігін сезініп, қ абілеттеріне кү діктенеді. Қ арапайым қ имыл ә деттерінің дамуында кемшіліктерді сезінеді, мысалы жү ргенде. Оның сө йлеу қ абілеті нашар дамығ ан, кемшіліктерін қ оршағ андардан ө те қ атты жасыруғ а тырысады.3.Ерте балалық шақ (3-5 жас шамасында)Қ ызығ ушылық жә не белсенділік. Қ оршағ ан ортаны қ ызығ а зерттеп, бейнелерді елестету, ересектерге еліктеу, тү рлі рольдерге қ осылу. Пассивтілік жә не адамдарғ а мә н бермеу. Инициативаның болмауы, салбыр болу, басқ а балалардан қ ызғ ану, ұ сыныстардан бас тарту, рольдерге қ осылу белгісінің жоқ тығ ы.4. Орта балалық шақ (5 пен 11 жас аралығ ы) Ең бекті сү ю. Мойнына жү ктелген парызды сезіну, табыстарғ а ұ мтылу. Танымдық жә не коммуникативті білім мен ә деттердің дамуы. Ө з алдына шынайы мақ сат қ ойып, оғ ан жетуге тырысу. Инструменттерде ойнауды белсенді мең геру, шешімдер қ абылдау.Ө зін ө зі кемсіту. Ә лсіз дамығ ан ең бек ету қ имылдары. Кү рделі тапсырманы орындаудан, басқ алармен жарысудан бас тарту. “Дауыл алдындағ ы” немесе жыныстық жетілу кезең і алдындағ ы тыныштық сезімі. Біреуге бағ ынушылық. Тү рлі есептерді шешкенде жұ мысы зая кететіндей сезіну.5. Жыныстық жетілу, жеткіншек жасы жә не бозбалалық (11 мен 20 жас аралығ ы) Ө з болашағ ын анық тау. Уақ ытша перспективаның –болашақ қ а жоспардың дамуы. Қ андай болу? Кім болу? деген сұ рақ тарғ а жауап іздестіру. Білім алу, ү йрену. Тұ лғ ааралық тә ртіп формаларындағ ы жыныстық ерекшеліктер. Дү ниеге кө зқ арастың қ алыптасуы. Қ ұ рбылар арасында лидер болу, қ ажет болса оларғ а бағ ыну. Рольдердің шатасуы. Уақ ытша перспективалардың ығ ысуы жә не араласуы: болашақ пен осы шақ туралы ғ ана емес, ө ткен шақ туралы да ойлардың пайда болуы. Рухани кү штерді ө зін ө зі тануғ а жұ мсау, сыртқ ы ә лем, қ оршағ ан адамдармен қ арым-қ атынас орнатудың орнына ө зін ө зі тү сінуге тырысу. Ең бек белсенділігін жоғ алту. Жыныстық айырмашылық ты кө рсететін рольдердің ауысуы, лидер болуғ а ұ мтылмау. Мораль мен дү ниеге кө зқ арастың шатасуы. 6. Ерте ересек шақ (20 мен 45 жас аралығ ы) Адамдарғ а жақ ын тарту, оларғ а кө мектесуге тырысу. Бала сү йіп, оларды тә рбиелеу, махаббат пен жұ мыс. Жеке бас ө мірімен қ анағ аттану. Адамдардан оқ шаулану, олардан қ ашу, ә сіресе жақ ындардан, олармен жыныстық қ атынасқ а тү суден қ ашу. Мінездің ауыр болуы, адамдарды таң дамай араласу, болжамғ а келмейтін ә рекеттер жасау. Мойындамау, оқ шаулану, ә лем қ ауіптерге толы-мыс деген ойлардың ә серінен психика ауытқ уының, жан дү ниесі кү йзелуінің алғ ашқ ы белгілері.7. Орта ересек шақ (40-45 жә не 60 жас аралығ ы) Шығ армашылық. Ө зімен ө зі жә не басқ а адамдармен ө німді жә не шығ армашылық жұ мыстар жү ргізу. Толық қ ұ нды, ә р қ илы ө мір. Отбасылық қ атынастармен қ анағ аттану, ө з балалары ү шін риза болу. Жаң а ұ рпақ ты ү йрету жә не тә рбиелеу. Тоқ тап қ алу. Эгоизм жә не эгоцентризм. Жұ мыстың ө німсіздігі. Ерте мү гедек болу. Ү немі ө зіне кешірімді болып, тек ө зіне ғ ана кү тім жасау. 8. Кеш ересек шақ (60 жастан жоғ ары)Ө мірдің тү рлі оқ иғ аларғ а бай болуы. Ү немі ө ткенді ойлап, оғ ан саналы бағ а беру. Ө ткен ө мірді ө з кү йінде қ абылдау, оның пайдасын тү сіну. Тағ дырдың жазғ анына кө ну қ абілеті. Ө лім қ орқ ынышты емес екендігін ұ ғ ыну.Ү міт ү зу. Ө мір босқ а ө ткен деп, уақ ыт аз қ алғ андығ ын, ол ө те тез ө туде деп ойлау. Ө мір сү руді мағ ынасыз деп тү сіну, ө з кү шіне, басқ ағ а деген сенімнің жоғ алуы. Қ айта ө мір сү руді тілеу, бұ рын алғ аннан да кө бірек нә рсені қ ажет ету. Ә лемде тә ртіп жоқ тығ ын, жаман, санасыз бастаманың кө птігін сезіну. Жақ ындап келе жатқ ан ө лімнен қ орқ у.