Ойлауды дамытуға арналған әдістерді сипаттама беріңіз

Кез-келген басқ а да психикалық процестер ретiнде ойлау да онтогенез барысында бiртiндеп, қ арапайымдыдан кү рделiге қ арай жетiледi. Жаң а туғ ан балада ешқ андай ойлау болмайды. Ойлау баланың сыртқ ы ортамен белсендi қ арым-қ атынас жасауының нә тижесiнде, оның ө мiр тә жiрибесiмен қ осақ талып, дамып отырады. Мә селен, бiр жасар бала ә жесiнiң саусағ ындағ ы жарағ а жағ ылғ ан йод ерiтiндiсiне кө з салады. Он бес айлық бала ө зi сү йрей алмағ ан жә шiктiң iшiндегi нә рселердi кө рiп, бiртiндеп оларды азайта бастайды, сонаң соң оны жылжытатын болады.

Тiлдiң шығ уы бала ойлауының дамуында елеулi кезең болып табылады. Мектепке барғ анғ а дейiн бала ойлауы ұ зақ даму жолынан ө тедi. Ойлау бұ л кезең де нақ тылы-бейнелi болып, ә рекетпен тығ ыз байланысып жатады. Балалардың ойлауын дамытуда мектептегi оқ у-тә рбие процесi шешушi рө л атқ арады.

Ойлау саласындағ ы дара айырмашылық тарғ а келетiн болсақ, адам ойлауына тә н жалпы заң дылық тар болғ анымен, тұ лғ аның ойлау ә рекетi жекедара ерекшелiктерге толы. Ә рбiр адам бiрiнен-бiрi ойының кең дiгi немесе тарлығ ы, орамдылығ ы, ұ шқ ырлығ ы, дербестiлiгi, логикалық жү йелiлiгi, сыншылдығ ы жә не т.б. сапалармен ажыратылады.

Ой ө рiсi кең адам еркiн ойлайды, мә селенi ескi ә детпен, ү йреншiктi жолмен шешпейдi. Ақ ыл-парасаты кең адам мә селенi тү рлiше ә дiстермен шешедi, бұ рын қ ате деп сыналып табылғ ан ә дiске жоламайды.

Кейбiр адамдар мә селенiң барлық жақ тарын кө ре бiледi, оны тез шеше алады, ойы аса сергек жә не белсендi келедi. Мұ ндай адамдар орынсыз асып-саспайды, жағ даймен санасады. Осындай қ асиеттi ойдың ұ шқ ырлығ ы дейдi. Бұ ғ ан қ арама-қ арсы қ асиет – ойдың асығ ыстық тү рi. Мұ ндай адам ой жұ мысымен онша басын ауыртпай ауырдың ү стiмен, жең iлдiң астымен жү редi. Бұ л адамдар енжар ойлық қ а ә деттенген, дайын тұ жырымғ а жармасқ ыш, жең iл ойлауғ а, мә селенi ү стiртiн шешуге бейiм келедi.

Ойын балалардың негізгі іс-ә рекеті ретінде психологиялық, анатомиялық -физиологиялық, педагогикалық маң ызы зор қ ызметтер атқ арады. Ойын баланың даму қ ұ ралы, таным кө зі, тә рбиелік дамытушылық мә нге ие бола отырып, адамның жеке тұ лғ а ретінде қ алыптасуына ық пал етеді. Ойынның тә рбиелік маң ызын жоғ ары бағ алай келіп, А.С.Макаренко былай деп жазды: «Бала ө мірінде ойынның маң ызы зор, ересек адам ү шін ең бектің, жұ мыстың, қ ызметтің қ андай маң ызы болса, нақ сондай маң ызы бар. Бала ойында қ андай болса, ө скен соң жұ мыста да кө п жағ ынан сондай болады». Сондық тан келешек қ айраткерді тә рбиелеу ең алдымен ойыннан басталады.

Ойын – баланың қ ажетті ә рекетінің бірі ойынды кіші жастағ ы балалардың табиғ аты керек етеді. Балалардың ең бегі, оқ уы ойыннан басталады. Ойын арқ ылы оқ ушы білім алуғ а, оқ уғ а қ ызық тыра отырып, тұ лғ алы дамуын қ алыптастыруғ а болады. Жалпы, математика сабағ ында қ олданылатын ойын тү рлері оқ ушылардың математикалық ұ ғ ымдарын кең ейтіп, ойлау қ абілеттерін арттырып, есептеу дағ дыларын шың дай тү сетіні белгілі. Математика сабағ ында қ азақ тың ұ лттық ойындары қ олданылады. Мысалы, «Сақ ина салу», «Ақ сү йек» ойыны белгісіз санды табуғ а арналғ ан ойын. Ойынғ а толық сынып қ атысады. Кестедегі белгісіз сандардың орнына «ақ сү йек» тығ ылып жатыр. Кім дұ рыс шығ арса, сол табады. Кім ақ сү йекті кө п тапса, сол ұ тады. Ө тілген тақ ырыптардағ ы сабақ материалына лайық талғ ан ойын есептерін алып, тек ғ ана оқ ушының орындай алатын іс - ә рекетімен шектелу жеткіліксіз. Мұ ндай ойынды ұ йымдастырудың жә не басқ арудың сипаты мен жолдары жә не жолдары жә не оларды қ олданудың тиімді бө ліктері жан-жақ ты ойластырылуы керек. Ойын ү рдісінде балалардың білімі терең дей тү седі, осығ ан дейінгі білімдері мен тү сініктері баянды болып жаң а білім игеріледі. Ойын - адамның ө міртанымының алғ ашқ ы қ адамы деп білеміз. Оның басты ерекшелігі баланың ойлау қ абілетін жетілдіру болып табылады. Атау ұ йқ астарын санау арқ ылы оқ ушылар сан ү йренеді, санғ а аты ұ йқ ас заттарды танып біледі. Санамақ тар сан ү йретеді, ә рі дү ние танытады, ә рі баланың қ исынды ойлауы мен математикалық ойлау қ абілетін дамытады. Санамақ тың тү рлері ө те кө п. Ойында балалар ә р нә рсеге жақ сы зейін қ ояды жә не кө бірек есіне сақ тайды. Ойын ү стінде ол алғ а қ ойылғ ан мақ сатты шұ ғ ыл жә не оң ай жү зеге асырады. Ойын шарттарының ө зі баладан заттарғ а, айналатын кө ріністер мен сюжетке зейін тоқ татуды талап етеді. Егер бала ойын талабына зейін қ ойғ ысы келмесе, ойын шарттарын есте ұ стамаса, онда оны қ ұ рдастары ойыннан шеттетуі ық тимал.

Ойын - балалардың негізгі іс - ә рекетінің бір тү рі. Ойын барысында баланың жеке басының қ асиеттері қ алыптасады. Кіші мектеп жасындағ ы балаларды кө ргендерін, байқ ағ андарын, айналасынан естігендерін ойын кезінде қ олданалытанын байқ ау қ иын емес. Ойын айналадағ ы болмысты бейнелейді. Ойын барысында балалар дү ниені тани бастайды, ө зінің кү ш-жігерін жұ мсап, сезініп білдіруге мү мкіндік алады, адамдармен араласуғ а ү йренеді.

Бү гінгі кү н талабы – баланың оқ ыл ойын дамыту, ойлау қ абілетін жетілдіру, ө зіндік іскерлік қ асиеттерін қ алыптастыру, заман талабына сай ойы жү йрік етіп тә рбиелеу.

Сондық тан да баланың танымын алғ ашқ ы кү ннен бастап дамтыудың, бойында оқ ыту мен тә рбиелеудің негізін қ алыптастырудың қ ұ ралы – ойын ә рекеті, яғ ни, ойын – баланың жетекші ә рекеті. Бірақ, ойын тек қ ана балаларды қ ызық тырып, уақ ыт ө ткізудің қ ұ ралы бломай, балағ а берілетін білім мен тә рбиенің қ ұ нды негізі болуы керек. Яғ ни, оқ ыту-тә рбиелеу жұ мысын бағ дарлама талаптарына сә йкес ойын тү рінде ұ йымдастыра отырып, баланың логикалық ойлау қ абілеттін арттыруғ а жағ дай жасау негізгі міндет. Бала ойын барысында айнала қ ұ былыс сырын танып сезінеді, себеп-салдарлық байланысты жә не тоә уелділікті анық тауғ а тырысады. Айналадағ ы ө мір қ ұ былыстарын, ерекшеліктерін байқ ай отырып, білуге қ ызығ ушылығ ы туындайды, осы сезім оны талпыныстарғ а жетелейді. Ойын негізінде ойлай отырып, тапсырмалары ө зінше зерттеп, орындау, ө зінше шешім жасау ө з ойындағ ысын айту жағ дайларына мү мкіндік туғ ызылса ғ ана бала еркін ойлы, ө зіне сенімді, ерік-жігерлі, дү ние танымы кең ейген, сө йлеу тілі жақ сы қ алыптасқ ан, болашақ қ а қ ызығ ушылығ ы оянғ ан дара тұ лғ а ретінде жан-жақ ты дами алады.Баланың ақ ыл-ойының дамуы тек белгілі бір білім кө лемін ғ ана емес, жалпы тә лім-тә рбиелік іс-ә рекеттерді игерумен бірге, ойлау, қ иялдау, есте сақ тау, елестету жә не т.б. қ абілеттерінің; танымдық, іскерлік, шығ армашылық қ асиеттерінің дамуын қ амтиды. «Ойы саяздың, тілі саяз» деген ұ лғ атты сө з бекер айтылмағ ан. Ойлау негізі баланың сө йлеу тілін қ алыптастырады.