Ық этикасының пəні

Т. Х. Ғ абитов

Заң гер этикасы

Оқ у қ ұ ралы

Алматы

ББК 87.75 я73

Ғ 12

Абитов Т. Х.

Заң гер этикасы. Жоғ арғ ы оқ у орындарына арналғ ан

оқ у қ ұ ралы. - Алматы: Заң ə дебиеті, 2006. — 110 бет

ISBN 9965-620-28-8

Ұ сынылып отырғ ан оқ у қ ұ ралында мемлекеттік білім беру

стандартының талаптарына сə йкесқ ұ қ ық тық этиканың негіздері

берілген. Бұ л оқ улық та тө мендегі жарияланғ ан кітаптардың

жекеленген материалдары қ олданылғ ан: Ғ абитов Т.Х., Жатқ анбаев

Е.Б. Бизнес этикасы. Анкара, Йепа, 1997; Профессиональная этика

сотрудников правоохранительных органов. М: Щит и меч, 1998;

Ғ абитов Т.Х. жə не т.б. Этика негіздері. А., 1997. Қ ұ ралды

дайындауғ а Р.М.Рақ ымбеков пен А.Т. Ғ абитова қ атысты.

Оқ улық Қ азақ стан Республикасындағ ы жоғ арғ ы оқ у орындары

мен колледждерінің студенттеріне, қ ұ қ ық тық этиканың

нормативтік қ ұ жаттары мен мə селелері толғ андыратын кө пшілік

қ ауымғ а арналғ ан.

ББК 87.75 я73

Ғ

00 (05) 03

−

© Ғ абитов Т.Х., 2006.

ISBN 9965-620-28-8 © Заң ə дебиеті, 2006

М А З М Ұ Н Ы

1. Қ ұ қ ық этикасының пə ні

2. Этикалық категориялардың ерекшеліктері мен ə леуметтік функциялары

3. Кə сіби борыш пен абырой

4. Қ айырымдылық пен зұ лымдық

5. Ə ділеттілік

6. Бақ ыт

7. Ар-ұ ят

8. Ə дет-ғ ұ рып, миф жə не қ ұ қ ық

9. Канондық қ ұ қ ық пен мораль

10. Табиғ и қ ұ қ ық пен мораль

11. Рим қ ұ қ ығ ы адамгершілік қ ұ ндылығ ы ретінде

12. Позитивтік қ ұ қ ық пен мораль

13. Тірі қ ұ қ ық қ ұ қ ық тық моральдың қ айнар кљзі ретінде

14. Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметінің адамгершілік мазмұ ны

15. Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметіндегі адамгершілік шиеліністер

16. Қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алардың жү ріс —

тұ рысының кодексі

17. Полиция қ ызметі этикасының негізгі қ ағ идалары

18. Ресей Федерациясындағ ы ішкі істер органдарының қ атардағ ы жə не

басқ арушы қ ұ рамының абырой кодексі

19. АҚ Ш полиция қ ызметкерінің моральдық -этикалық кодексі

20. ГФР полиция қ ызметкерінің этикасы

21. Францияның ұ лттық саясаты деонтологиясының кодексі

22. Ұ лыбританиядағ ы полициялық қ ызметтің этикалық қ ағ идалары туралы

Ереже

ық этикасының пə ні

Қ азіргі кезде біздің қ оғ амда адамды таныпбілуге деген ұ мтылыс кү нненкү нге артуда. Этика да,

қ ұ қ ық та адамтанушы пə ндер ретінде қ алыптасуда. Бұ л екеуін біріктіретін басты ө зек — адам.

Осындай тоғ ысудың нə тижесінде ғ ылыми талдаудың жаң а бағ ыттары ретінде қ ұ қ ық философиясы

немесе тə жірибедегі қ ұ қ ық ты орнық тырумен байланысты жеке қ ұ қ ық, жергілікті қ ұ қ ық жə не т.б.

қ алыптасады. Қ ұ қ ық философиясына жү гіну — қ азіргі заманғ а адам ө мірінде қ ұ қ ық тың алатын

орнын тү сінуге ұ мтылыс. Қ ұ қ ық философиясы — қ ұ қ ық тың танымдық, қ ұ ндылық ты жə не

ə леуметтік негіздері туралы ғ ылым, қ ұ қ ық тың мə ні туралы ілім. Басқ аша сө збен айтқ анда,

адамның қ андай себептердің нə тижесінде жə не қ андай мақ саттар ү шін қ ұ қ ық ты

орнық тыратындығ ы туралы ғ ылым.

Қ ұ қ ық этикасы белгілі бір дə режеде қ ұ қ ық философиясының сипатына ие. Алайда, сонымен

қ атар, қ ұ қ ық этикасының ө зіне тə н бірқ атар ерекшеліктері де бар. Философия ə ртү рлі мектептер

мен бағ ыттарғ а объективтік шолу жасауғ а, барлық қ ұ қ ық тық теориялардың жиынтығ ы мен

олардың дү ниетанымдық негіздерін қ амтитын белгілі бір кө зқ арас қ алыптастыруғ а ұ мтылады. Ал

қ ұ қ ық этикасы тек бір ғ ана аспектіні таң дайды. Ол, біріншіден, қ ұ қ ық ты емес, қ ұ қ ық тағ ы адамды

қ арастырудан, екіншіден, адамның қ ұ қ ық қ а деген қ ұ ндылық қ атынасын талдаудан қ ұ ралғ ан. Бұ л

қ атынас адамның қ ұ қ ық тық шындық ты бағ алауын білдіреді. Мұ ндай бағ алау ə рқ ашан жекелік

сипатқ а ие жə не іштей еркін бола тұ рып, адамгершілік сипатты да иеленеді: адамның еркіндік,

ə ділдік, жақ сылық пен жамандық, басқ алар мен ө зінің алдындағ ы борышы туралы кө зқ арасымен

тығ ыз байланысты болады.

Қ ұ қ ық ты тү сінуде негізгі екі бағ ыт бар: объектіге зор мə н беретін (объектоцентристік) жə не

субъектіге зор мə н беретін (субъектоцентристік) бағ ыттар. Этика бұ лардың екіншісін таң дайды.

Яғ ни, қ ұ қ ық этикасының субъектоцентристік бағ ыты басқ а бағ ыттарды жоқ қ а шығ арады: бұ л жерде

ең маң ыздысы — субъектінің мү дделері (бұ л мə селеге ұ қ сас жағ дай ретінде сот процесіндегі

адвокатты тағ айындау мен оның ролін атауғ а болады: адвокат ə рқ ашан сотталушының мү ддесін

білдіреді).

Ал объектоцентристік бағ ыт адамғ а қ ұ қ ық та қ алыптасқ ан мү мкіндіктерге тə уелді ауыспалы

сипат береді. Яғ ни, адам жү рістұ рыс еркіндігі “берілетін” немесе ”берілмейтін” объект ретінде

тү сіндіріледі.

Қ ұ қ ық этикасының пə ніне анық тама берместен бұ рын, этиканың пə ні мен қ ұ қ ық тың пə нінің

анық тамаларын келтіріп ө ткен жө н болар.

Мораль дегеніміз не? Бұ л сұ рақ тың жауабы зерттеушінің объектоцентристік немесе

субъектоцентристік бағ ытты ұ стануына байланысты ə ртү рлі болады.

Объектоцентристік дү ниетаным адамды табиғ итарихи ү рдістің (процесстің) нə тижесі ретінде

қ арастырады. Бұ л кө зқ арасқ а сə йкес, адамның дамуы экономикалық, саяси, техникалық

жағ дайлармен анық талады. Мұ ндай дамудың жоғ арғ ы сатысы болып адамның ақ ылпарасаты

табылады. Аталғ ан бағ ыт арқ ылы кө птеген мə селелерді тү сіну қ иынғ а соғ ады: неге тарих кө п

жағ дайларда адамды гуманизациялаудан алшақ татады, неге адам нақ ты ə леуметтік жағ дайларғ а

нашар бейімделеді, неге ол қ арамақ айшылық сыз бақ ытты кө тере алмайды жə не т.б.

Субъектоцентристік дү ниетаным адамды басқ аша қ абылдайды. Бұ л бағ ытқ а сə йкес, адамның

бойында болмыстың барлық қ ұ пиялары кө рініс тапқ ан. Оны тек ұ тымды ə дістермен таныпбілу

мү мкін емес. Адам — микрокосм, оның ə лемінің нақ ты айқ ын шегі жоқ. Тарих дегеніміз адамның

ө зінө зі дамытуының “соқ ыр тə уекелі”, ал объективтік шындық — адамның ішкі кү шқ айратының

дамуының кө рініс табуының нə тижесі.

Қ ұ қ ық тың пə ніне жү гінуде, қ ұ қ ық туралы ə дебиетте оны тү сінудің кем дегенде екі жолы бар

екендігін ескеріп ө ткен жө н: қ ұ қ ық ты кең мағ ынада тү сіндіру жə не тар мағ ынада тү сіндіру. Кең

мағ ынада қ ұ қ ық ə детғ ұ рыпты (ə дет қ ұ қ ығ ы), дінді (канондық қ ұ қ ық), табиғ и қ ұ қ ық ты, позитивтік

қ ұ қ ық ты, тірі қ ұ қ ық ты жə не т.б. қ амтиды. Тар мағ ынада қ ұ қ ық мемлекет жариялағ ан нормалар мен

заң дардың жиынтығ ы ретінде тү сіндіріледі. Басқ аша айтқ анда, іс жү зінде қ ұ қ ық ты тү сінудің екі

жолы қ алыптасқ ан.

А. А. Гусейнов моральдың ерекшеліктерін былай анық тағ ан:

а) ол адамның бірігіп ө мір сү ру қ абілетін сипаттайды жə не адамдар арасындағ ы қ атынастардың

нысанын білдіреді;

ə) моральдық заң ə рекеттің субъектісі мен объектісін бө ліп қ арастыруғ а жол бермейді, яғ ни,

моральды жариялау мен оны ө з басынан ө ткеру — бұ л біртұ тас ү рдіс;

б) мораль — адамның ерікті тү рде ө з мойнына алғ ан ауыр жү гі. Мораль — адамның ө зінө зі

бə ске тігуімен сипатталатын ойын. Сократ у ішуге мə жбү р болғ ан. Иса пайғ амбар керіп

шегеленген. Джордано Бруно отқ а жандырылғ ан. Ганди ө лтірілген. Міне, бұ л ойынның ұ тыстары

осындай.

Заң дар жекелеген адам санаттарына қ атысты қ атал, моральғ а қ айшы, қ айырымсыз болуы

мү мкін. Неге? Бұ л сұ рақ қ а жауап беру ү шін, мораль мен қ ұ қ ық тың ө зара ə серін талдауғ а тырысып

кө релік. Яғ ни, алдымен, қ ұ қ ық тың адамгершілік қ ұ ндылық тар мен моральдық нормалар туралы

кө зқ араста қ алай кө рініс табатынын, содан кейін, моральдың қ ұ қ ық қ а қ алай ə сер ететінін

қ арастырайық.

Мораль адамзат қ оғ амының немесе жеке адам дамуының белгілі бір кезең інде, яғ ни,

филогенезде жə не онтогенезде пайда болады. Моральдан бұ рын адамдық “Меннің ”

қ алыптасуының сатылары орын алады:

а) Табыну сатысы адамның “Біз” феноменінен кө рініс табатын ə леммен біртұ тастығ ын, оның

ə лем мен басқ а адамдардан ажырамайтындығ ын, адамның дү ниетанымының басқ алармен

біртұ тастығ ын білдіреді;

ə) Мə дениет сатысы адам қ ызметінің жə не адамдық ерекшеліктердің алуан тү рлілігі

жағ дайындағ ы мə дени нысандарды іріктеуді білдіреді. Бұ л сатыда біз адамгершілік деп атайтын

адамдар арасындағ ы ө зара қ арымқ атынастардың табиғ и нормалары қ алыптасады, негізгі

адамгершілік қ ұ ндылық тар: еркіндік, жақ сылық, жамандық, ə ділдік пайда болады. Мə дениет

сатысы ө ркениеттің пайда болуымен аяқ талады.

б) Социум сатысында жақ сылық, жамандық, еркіндік қ ұ ндылық тары борыштың ə леуметтік

тү сінігіне ауысып, нақ ты бір қ оғ амда ə леуметтендіріледі де, ə леуметтік жə не қ ұ қ ық тық нормаларғ а

айналады. Бұ л кезде олардың адамгершілік бастамасы біртіндеп жоғ алып, жойылып кетеді. Егер

алдың ғ ы сатыда біз гуманистік этика (фр. humanite — адамды сү ю) туралы сө з қ озғ асақ, бұ л

сатыда ə леуметтік этика жө нінде пікірлер айтылды. Ə леуметтік этиканың ерекшелігі — ол

жекелеген, нақ ты бір адамның емес, социумның мү дделеріне бағ ытталғ ан. Адам бұ л этикада

қ оғ ам ə сер ететін объект ретінде немесе басқ а социум (қ оғ амның немесе белгілі бір ə леуметтік

институттың бө лігі) ретінде кө рініс табады.

Ə леуметтік этика, ең алдымен, адамның жү рістұ рысының сыртқ ы келбетіне, оның этикеттік

имиджіне назар аударады. Ол адамдағ ы сыртқ ы мен ішкі элементтерді тікелей тү рде бө ліп

қ арастырады, сө йтіп, оны еркіндіктен айырады. Осығ ан байланысты, адамғ а сыртқ ы ə сер мен

жеке мінезқ ұ лық арасындағ ы ішкі шиелініс қ айнар шегіне жетіп, ол сыртқ ы

қ арамақ айшылық тардан кө рініс табады.

Осылай, қ азіргі кездегі тү сініктегі қ ұ қ ық салыстырмалы тү рде кеш, ө ркениеттің пайда болуы

жағ дайында пайда болғ ан (Римде). Ол кү рделенген сыртқ ы ə леуметтік ө зара ə серлесулердің

жү йесінде адам тұ лғ ағ а айналғ ан кезде пайда болады. Осы кезде адамның жекелеген адамдық

бастамасы кө лең кеге, яғ ни, интимдік, достық қ арымқ атынастар, жеке шығ армашылық ə леміне

ауысады, ал бұ л жағ дайда адамгершілік норма, қ ұ ндылық тың қ ажеттігі туындайды. Заң ды

социологизм асқ ан дə лдікпен ə леуметтік психологияның, антропологияның, адам биологиясының

жаң алық тарынан, техникалық ө нертабыстардан не алуғ а болатынын “ескере” отырып, қ ұ қ ық тың,

заң ның барлық салағ а талғ аусыз ə сер ететіндігін кө рсетеді.

Қ ұ қ ық жү рістұ рыстардың сыртқ ы жағ ына, ал этика олардың ішкі жағ ына мə н береді. Олардың

ө зара кү ресіне қ арамастан, қ ұ қ ық тық норма ө зінің моральдық, адамгершілік мазмұ нының

арқ асында ғ ана ө мір сү реді. Осы жағ дай арқ ылы кө птеген “бос” заң дардың ө мірде кездесуі

тү сіндіріледі. Сондық тан да, қ ұ қ ық моральдық климатты, адамгершілік қ ұ ндылық тарды сақ тау ү шін

мү дделі. Себебі, олар қ ұ қ ық ты қ оректендіріп отырады.

Қ ұ қ ық тық жə не адамгершілік нормалардың шиелінісі кө п жағ дайларда адамды зорлауғ а,

қ анауғ а бағ ытталғ ан тоталитарлық жү йе заманында, мемлекет мү дделерінің адамның табиғ и

қ ұ ндылық тарымен қ айшы келетін заманында орын алады. Бұ л шиеліністен шығ удың бірденбір

жолы — қ ұ қ ық ты ө згерту (жасанды қ ұ рылым ретінде), оны адамғ а қ арай ың ғ айландыру, адамның

мү дделері мемлекет мү дделерінен жоғ ары тұ ратындай, ал мемлекет адамның ө зінө зі жү зеге

асыруына мейлінше мү мкіндіктерді қ амтамасыз ететін қ ұ рал болатындай етіп жағ дай жасау.