Баламасыз лексиканы аударуда қолданылатын тәсілдер:Реалия туралы жазыңыз.

Реалия – белгілі бір халық тың, ұ лттың салт-дә стү ріне, тұ рмысына, тарихына, рухани жә не материалдық ө мір салтына қ атысты ұ ғ ымдар. Бұ ларғ а этнолексикалық сө здерді жатқ ызуғ а болады.

Ұ лттық наным-сенім, дінге, салт-дә стү рге қ атысты реалиялар. Тұ рмысқ а, салтқ а қ атысты – киім-кешек, ү й жабдық тары, ыдыс-аяқ, тағ ам, ұ лттық мейрам тү рлері.

Айталық, қ азақ тілінің лексикалық ерешеліктерін айғ ақ тайтын фактілердің негізін кө ші-қ он, барымта, айтыс, билер кең есі, ши, ө реше, шидем, кү пі, ішік, ө рмек, жайлау, қ ыстау, тымақ, кимешек, сә укеле, сондай-ақ қ ұ рт, ірімшік, бауырсақ, алаша, сырмақ, астау, кебеже, келі, т.б. атаулар қ ұ райды. Бұ лардың ө зге тілдерде баламасы жоқ.

Кейбір реалиялар жалқ ы есімдерден жасалады. Мысалы, орыс тілінде Дед Мороз, Кощей Бессмертный, Царевна Лягушка сияқ ты болса, қ азақ тілінде Қ ыдырата, Ғ айып Ерен Қ ырық Шілтен, Қ адір тү ні т.б. Реалиялардың ә деби нормағ а жатпайтын, ауызекі тілде кездесетін тү рлері, диалектілер, жаргондар кездеседі. Орыс тілінде аударма жұ мысында реалиялардың мынандай тү рлері кездеседі:

• қ ысқ арғ ан сө здер (ДК, ЗАГС, колхоз);

• сө здер (борщ, сарафан);

• тіркестері (дом быта, дом культуры);

• сө йлемдер (не все коту масленица).

Реалиялардың тағ ы бір ерекшелігі оның белгілі бір халық пен, мемлекетпен, ә леуметтік топпен, белгілі бір уақ ыт кезең імен байланыстылығ ында. Осығ ан байланысты зерттеушілер оны заттық, кезең дік жә не жергілікті деп бө леді.

Реалия – тіл мен мә дениеттің арасындағ ы байланысты кө рсететін кү рделі лексика-грамматикалық ұ ғ ым. Реалиялар негізінен мақ ал-мә тел, фразеологизмдер, жеке сө здер, қ ысқ арғ ан сө здер (аббревиатуралар) да болып келеді.

... Баламасыз лексика – кө ркем шығ арманың тақ ырыбына, мазмұ нына байланысты бір халық тың мә дени-тұ рмыстық тіршілігіндегі ұ ғ ымдар мен тү сініктердің, заттардың атаулары; адамдардың арасындағ ы ә леуметтік қ арым-қ атынастар мен діни саяси кө қ арастарғ а қ атысты терминдер, стандартты қ алыптар. Бұ ндай лексикалық единицалар, сө здер мен сө з тіркестері сө здіктерге тіркелмейді, тіркелген жағ дайда да суреттеу, жақ ын-жуық аудару амалымен жү зеге асырылады.

Реалияларды аударуда кездесетін екі мә селе бар. Біріншіден, аударма жасалатын тілде аударылатын сө здің баламасының болмауы, екіншіден реалияның заттық ұ ғ ымын (мә нін) тү сіндергеннен кейін оның ұ лттық бояуын,

нақ ышын, тарихи болмысын жеткізу. Реалияларды аударуды қ олданылатын бірнеше ә дістер бар. Олар – транскрипция, транслитерация, алмастыру; неологизмдерді аударуда – калька, жартылай калька, жақ ын аударма, сипаттау, тү сіндіру, талдау, мә нмә тіндік аударма, т.б. Аударма ә дістерін таң дауда есте сақ тайтын басты мә селе – оның мағ ынасын дұ рыс берумен қ атар оның тарихи ерекшеліктерін, ұ лттық бояуын сақ тау. Енді бұ л аудармалардың кейбіріне тоқ талсақ:

Транскрипция (лат. transcriptio – кө шіру). 1. Басқ а тілдегі сө здердің дыбысталуын аударылатын тілдің ә лібиімен (ә детте географиялық атау, ғ ылыми термин) басқ а тiлдегi сө зiнiң дыбыстарының берiлуi. (Goethe немiсше) Гете, (Shakespeare ағ ылшынша) Шекспир, (французша Rousseauлар) Руссо. Фонетикалық транскрипциядағ ыдай.

Транслитерация (лат. trans арқ ылы, litera ә ріп) – бір жазудағ ы ә ріптерді екінші бір жазудың ә ріптерімен, яғ ни бір ә ліпбидегі жазуды басқ а бір ә ліпбиге ауыстыру. Егер сө здердің дыбыстық қ ұ рамына ә ліпби сә йкес келсе, онда ә ліпби ауыстыру қ иындық келтірмейді. Ал сө здердің дыбыстық қ ұ рамына ә ліпби сә йкеспеген жағ дайда оларды жазу кү рделенеді.

Транслитерация ә дісі кө бінесе географиялық реалияларды аударуда қ олданылады. Оғ ан жататындар: жер, су, елді мекен атаулары, жан-жануарлар, қ ұ стар мен ө сімдік атаулары. Мысалы: Алматы – Almaty; Алматы ақ шамы –Almaty аkshamy, ә л-Фараби – Al-Farabi, қ азақ – кazakh т.б.

Жуық (сә йкес ұ ғ ымдар) аударма. Баламасыз лексиканы тә ржімелеуде қ олданылатын бұ л ә дістің мә нісі екі тілдегі ортақ немесе жуық мә нді ұ ғ ымдар мен қ ұ былыстарды пайдалану. Жуық деп аталуының мә нісі бұ лардың бір-бірімен жү з пайыз сә йкес емес, бірақ барабар ұ ғ ым болғ андығ ынан. Мә селен батыста – Санта Клаус, орыстарда – Дед Мороз болуы, оның қ азақ тіліне калька ә дісімен аударылғ ан Аяз Ата нұ сқ асын алғ ан дұ рыс, ал бұ л ұ ғ ым Қ ыдыратамен сә йкеспейді.

Аударма теориясын зерттеуші ғ алымдар бұ л ә дістің ұ тымдылығ ы - тү сінікті жең ілдететіндігінде деп бағ алай келе, бұ л ә дісті қ олдану сақ тық ты, мұ қ ияттылық ты қ ажет ететінін атап кө рсетеді.

10. Сө збе-сө з аударма туралы жазың ыз.

Калькалау – басқ а тілдің лексика-семантикалық, лексика-синтаксистік ү лгілерін (модельдерін) қ абылдау арқ ылы жаң а сө здер, жаң а синтаксистік қ ұ рылымдар жасау.

“Калька – сө збе-сө з аудару тә сілі. Сө здің немесе сө з тіркесінің ішкі мағ ынасын дә лме-дә л сол кү йінде аудару.

Демек, тү пнұ сқ адағ ы сө здердің аударылатын тілдегі дә лме-дә л сө здермен алмастырылуы арқ ылы жү зеге асатын аударма тү рі.

Сондай-ақ ғ алымдар калькалық аударманы мағ ыналық жә не қ ұ рылымдық -мағ ыналық деп бө леді.

Аударма жұ мысында назар аударатын мә селенің бірі – термин сө здер. Осы тұ рғ ыдан алғ анда, калька – сө здің, сө з тіркесінің сыртқ ы нысанын, ішкі мазмұ нын дә лме-дә л сол қ алпында аудару арқ ылы кірме сө здердің енуіне, неологизмдердің пайда болуына жаң а терминдердің жасалуына ық пал ететін тілдік амал-тә сіл болып табылады.

Калька арқ ылы термин жасаудың жолдары кө п, атап айтсақ: сө здердің бірігуі – келіс+сө з, жал+ақ ы; тіркесуі арқ ылы – келісімшарт; жұ рнақ арқ ылы – ел+ші, мә міле+гер; фразеологиялық тіркестер – тө ртінші билік; шара қ олдану, еркін сө з тіркесі – директорлар кең есі, жоғ арғ ы палата, Қ ауіпсіздік Кең есі т.б.

Зерттеушілер: “... терминдік тұ рақ ты тіркестерді қ алыптастыру жағ дайында жә не ғ ылыми оқ улық тар жазуда кальканың орны айрық ша. Кейде ғ ылым тілі калькалауды талап етеді. Демек, калька тә сілі – ғ ылыми ә дебиетті аударудың қ ажетті амалы. Сө збе-сө з аудару терминдік лексиканы қ алыптастыруғ а бірден бір қ ызмет ететін амал болып қ ала береді”– деп жазады, проф. Г. Смағ ұ лова.

Калька ә дісімен термин жасаудың қ иындығ ына қ арамастан ө ткен ғ асыр басында А.Байтұ рсынұ лының сә тті жасағ ан, лингвистикада кү ні бү гінге дейін қ олданылып жү рген терминдердің бар екендігін ғ алымдар мойындап отыр (анық тауыш, толық тауыш т.б.).

Тө менде калька ә дісі арқ ылы аударылғ ан қ оғ амдық -саяси терминдердің ү лгілері берілген, оларды келесі топтарғ а бө луге болады.

1. Партия атауы:

Халық тық -демократиялық партия – Народно-демократическая партия;

Коммунистік партия – коммунистическая партия; т.б.

2. Ұ йымдар, одақ тар, қ ауымдастық тар атауы:

Еуропа Одағ ы – Европейский Союз;

Кең естер Одағ ы – Советский Союз;

3. Саяси лауазымдар атауы:

Мемлекеттік хатшы – госсекретарь;

Сыртқ ы істер министрі – Министр иностранных дел;

Дипломат, мә мілегер – дипломат;

4. Мемлекеттік комиттер атауы:

Мемлекеттік департамент – Госдепартамент;

Мемлекеттік Қ ауіпсіздік комитеті– Комитет Государственной безопасности;

Қ ауіпсіздік Комитеті – Совет Безопасности;

5. Тағ ы да басқ а кө птеген термин тү рлері кездеседі, мысалы:

геосаясат– геополитика;

саяси ұ ран– политический лозунг;

дауыс беру – голосование и т.д.

Абай аудармаларында Сө збе-сө з аударма белгілері де ұ шырасып отырады. Ол орысша «Утес» деген еленді «Жартас», «Лиса и ворона» атты мысалды «Тү лкі мен қ арғ а», «Кинжал» атты ө лең ді «Қ анжар», «Слон и моська» деген мысалды «Піл мен қ анден» деп дә лме-дә л аударғ ан. Ал қ азақ ұ ғ ымында қ алыптасқ ан бейнелерге сай келмеген жағ дайда орысша «стрекозаны» қ азақ ша «инелік» демей, «шегіртке»деп, «парусты» қ азақ ша «желкен»демей, «жалау» деп аударғ ан. Орыс тіліндегі «крестьяниннің» қ азақ ша аудармасын жасамай, халық тіліндегі қ олдандым бойынша «қ ара шекпен» деп алғ ан. Сонымен бірге Абай қ азақ ұ ғ ымының орысша баламаларын да қ олданғ ан, яғ ни қ азақ - орыс Сө збе-сө з аудармасын жасағ ан. Оны «Интернатта окып жү р...» атты ө лең інен байқ ауғ а болады: «Балам закон білді» деп; «Прошение жазуғ а», «Бү л іске кім виноват?», т.б.

11. Трансформация, компрессия ә дістері туралы жазың ыз.

Аударма дегеніміз – бір тілдегі мә тіннің мағ ынасын екінші бір тілдің қ ұ ралдарымен қ айта беру, сол мә тіннің басқ а тілдегі баламасын жасау. Бұ л ү деріс – транформация –«ауыстыру» деп аталады. Аударма теориясында транформацияның ү ш тү рін атап кө рсетеді, олар:

Лексикалық транформация. Яғ ни сө здерді ауыстыру, қ осу, тү сіру, нақ тылау (конкреттеу) немесе жалпылау (генерализациялау).

Никто не должен подвергаться не пыткам, ни бесчеловечному или унижающему достоинство обращению или наказанию.

Ешкім азаптауғ а, адамгершілікке жатпайтын немесе намысына тиетін қ арым-қ атынасқ а немесе жазалануғ а тиіс емес.

Грамматикалық трансформация. Сө йлемдегі орын ауыстырулар, сө з тү сіру, сө з қ осу, сө з ауыстырулар жатады.

Стильдік транформация. Бұ ғ ан синонимдерді қ олдану, сипаттама аударма, орнын басу (компенсация) т.б., алмастырулар жатады.

Компрессия ә дісі. Аудармада қ олданылатын бұ л тә сілдің мә нісі ық шамдау, жең ілдету, оң тайландыру дегенге келеді. Ол «компрессия», яғ ни сығ у, қ ысу деген сө здің мағ ынасынан туындайды. Бұ л амалдың қ ажеттілігі тілдегі кейбір егжей-тегжейлі сипаттаулардың екінші бір тілге аударғ анда ө зін-ө зі ақ тамайтындығ ына байланысты. Яғ ни берілген ойдың мазмұ нын жеткізуде тү пнұ сқ а тілдегі барлық тілдік бірліктерді қ амтуды мақ сат тұ тпай, мазмұ ндық тепе-тең дікті сақ тай отырып, қ ысқ арта аудару. Мысалы: Широкие круги общественности горячо желают изменения дел к лучшему – Қ оғ амның басым бө лігі жағ дайдың жақ сарғ анын барынша қ алайды.

Жоғ арыда айтып ө ткеніміздей «широкие круги» тіркесін сө здікке сү йеніп «кең шең берлер», «горячо желают» дегенді «ыстық қ алайды» деп алсақ сірескен сө збе-сө з (буквальный) аударма болып шығ ады. Талдасақ, алғ ашқ ы тіркестің мә ні – қ оғ амның кө пшілігі, яғ ни, басым бө лігі, екінші тіркес шын ниетімен немесе барынша қ алайды деген мағ ынаны білдіреді.

Біздің назар аударғ алы отырғ анымыз “ изменения дел к лучшему ” тіркесі. Мұ ны “істердің жақ сы жақ қ а ө згергенін” қ алайды деп аударсақ, ә рине, біз тілдік бірліктердің сә йкестігін сақ таймыз. Ал мағ ыналық жағ ынан сө йлем солғ ын, жансыз болып қ алады. Ө йткені қ азақ тілінде “іс жақ сы жақ қ а ө згерді” деген қ олданыста жоқ. “Іс оң алды”, “Іс оң ғ а басты” деп айтады. Ал тү пнұ сқ а тілде “дела” деп кө пше берілген. Демек ”кө п іс” мағ ынасына қ азақ тіліндегі “жағ дай”сө зінің семасы тура келеді. Ал “Іс оң алды”, “Іс оң ғ а басты” тіркестерінің ішінен екіншісі қ азақ тілінде жатық естілгенмен тү пнұ сқ ада фразеологиялық тіркес жоқ. Сондық тан бірінші нұ сқ аны таң дадық.

Нә тижесінде “изменения дел к лучшему” қ азақ тіліне “жағ дайдың жақ сарғ анын” болып қ ысқ артылып аударылды.