Оғамдық-саяси метафораларды аудару туралы жазыңыз

Аударма дегеніміз – бір тілде ауызша айтылғ ан ой-пікірді, иә болмаса, жазылғ ан текстіні тың даушығ а, оқ ушығ а екінші тілде тү сінікті етіп жеткізу. Бір тілден екінші тілге аударылып жазылғ ан немесе баспадан басылып шық қ ан барлық ең бек аударма туынды деп аталады (Тұ рарбеков З. Қ азақ аудармасының теориясы мен практикасы.

Аударма – ө те ертеден басталатын адам ә рекетінің бір тү рі. Зерттеушілердің пайымдауынша, аударма тү рлі тілде сө йлейтін адамдар арасында қ арым-қ атынас жасау қ ажеттілігі туғ ан кезде, яғ ни лингвоэтникалық барьерді (кедергіні) жою талабынан туғ ан.

Саясат – ө те нә зiк ғ ылым. Сө з қ ұ діреті арқ ылы бұ қ араның саяси сезімі мен кө зқ арасына ә сер ету ө те ерте заманнан келе жатқ ан ү рдіс. Шешендік ө нері Ежелгi Грецияде гү лдену дә уірін бастан кешіріп, тарихқ а Демосфен, Ликург, Перикл тә різді саясаткерлердің атын танымал етті.

Кө семсө з сө з ө нерінің барлық жақ сы ү лгілерін бойына сің іріп, қ оғ амның барлық бө лігінің сана сезіміне терең ә сер ету арқ ылы нандыра білуі қ ажет. Кө семсө з тек жалынды ө ткір ғ ана емес, кез келген адам тү сіне алатындай қ арапайым ә рі жатық болуы тиіс.

Саяси мә тіндерді аударуда асқ ан ыждағ аттылық пен терең тілдік білім, саяси сауаттылық, кө пшіліктің психологиялық ауанын жете тү сінетін, соғ ан ә сер ете білетін, сө з ө нерін жетік мең герген аудармашы қ ажет. Осы ә дістермен қ атар аудармашы тү пнұ сқ аның стилінен барынша сақ тауғ а тиісті.

Қ оғ амдық -саяси мә тіндердің аудармасын жасау интерпретациялауғ а басқ аша айтқ анда, тү сіндіру, талдау тұ жырымдамасына негізделеді.

Қ оғ амдық -саяси лексиканың ерекшелігі – мұ нда халық аралық терминдердің, саяси термин сө здердің жиі кездесетіндігі жә не ол тек деректі, дерексіз зат есімдер ғ ана емес, осы салада ғ ана қ олданылатын іс-ә рекет атаулары яғ ни етістіктердің жиі қ олданылуы. Мысалы: қ адағ алау, қ амтамасыз ету, реттеу, ұ йымдастыру, ү йлестіру, бү ркемелеу, жариялау, қ ұ лдырау, қ арусыздану, қ аруландыру т.б.

Сондай-ақ қ ысқ арғ ан сө здер мен тұ рақ ты тіркестердің жиі қ олданылуы да қ оғ амдық -саяси мә тіндерге тә н.

Аударма жасалатын тілде тү пнұ сқ адағ ы жағ даятты бере алатындай тілдік бірліктер жоқ болуы мү мкін. Онда сол жағ даятқ а ұ қ сас сипаттама беретін басқ а тілдік бірліктерді пайдалануғ а тура келеді. Ондай мү мкіндік болмағ ан жағ дайда тү пнұ сқ адағ ы ақ параты аударылатын тілдің бірліктерімен сипаттап тү сіндіру арқ ылы аударма жасауғ а болады.

Тү пнұ сқ а тілде жағ даят қ алай сипатталғ анмен де оны басқ а тілге аударудың қ ажеттілігі бар. Мұ ндай жағ дайдан шығ удың жолдары аударма теориясында В.Н. Комиссаровтың тү сіндіруі бойынша «аударма жасаудың бірнеше модельдері арқ ылы жү зге асады». Бұ л модель бойынша мә тін мазмұ нын тә ржімелеудің бес дең гейі бар. Олар: қ атысымдық дең гей, жағ даятты сипаттау арқ ылы аудару дең гейі, хабарлама немесе ақ параттық дең гей, пікір білдіру жә не тілдік бірліктер дең гейі бар. Аударма жасау барысында тә ржімеші мә тінді талдау барысында осы бес дең гейден де ө теді.

Метафора – экспрессивтік қ ызмет атқ аратын тілдік амал.

v Метафора (грек. metaphora ауысу) – зат пен қ ұ былыстың ұ қ сас белгілеріне қ арай (тү рі, тү сі, қ ызметі т.б. қ асиеттеріндегі) сө здің ауыс мағ ынада қ олданылуы. Ал метафоралану – ауыспалы мағ ыналардың пайда болуына жә не экспрессивтік қ асиеттерінің кү шеюіне байланысты сө здің мағ ыналық ауқ ымының кең еюі.

Автордың дара стилін танытатын басты белгілердің бірі – метафора. Метафорасы дә л жеткізілген тү пнұ сқ аның қ ай-қ айсысының да бағ ы бар. Кө ркем шығ арма қ ұ рылымындағ ы эмоциялық, эстетикалық жү ктің кө бін кө теретін метафора жоғ алғ ан жағ дайда аударма ажары ашылмақ емес (Ғ аламтордан).

Тілдің кө ркемдегіш қ ұ ралдарының бірі метафоралардың негізгі қ олданыс аясы – кө ркем ә дебиет. Сондай-ақ метафора қ оғ амдық -саяси ө мірде де қ ызмет атқ арады. Бұ л ә сіресе публицистика жанрында байқ алады, себебі қ оғ амдағ ы барлық, ә сіресе саяси ө згерістер БАҚ қ ұ ралдарында кө рініс табады.

Заттар мен қ ұ былыстардың ортақ белгілері мен қ асиеттерін ұ қ сату немесе салыстыру тұ рғ ысынан алғ анда, метафора мен салыстырудың негізі бір. Алайда салыстыру мен метафораның ө зіндік айырмашылық тары да жоқ емес.

Метафора газет мә тіндерінде, біріншіден, оқ ырманның яғ ни ә леуметтің ой-сезіміне ерекше ә сер етіп, назарын аудару ү шін қ олданылады. Бұ л оны газет мақ алаларының айдарында қ олданылуынан кө рінеді. Екіншіден, метафоралар ұ зақ -сонар, қ асаң сипаттауларды орнына ерекше экспрессия беріп, мақ алалардың мазмұ нын қ ызық ты етуге қ ызмет етеді. Метафоралардың публицистикалық жанрдағ ы қ ызметінің белсенділігі қ оғ амдық -саяси ө мірдегі ө згерістермен: қ оғ амдық формацияның ө згеруі, саяси ахуалдар, сайлау кезең дері тағ ы басқ алармен тікелей байланысты.

Метафора – қ олданысқ а ө те бейім, ә серлі тілдік қ ұ рал. Сондық тан да қ оғ амдағ ы ө згермелі қ ұ былыстарды сипаттауғ а ың ғ айлы, дө п басатын қ ұ рал ретінде баспасө з бетінен жиі кездестіреміз.

Ә р тілдің ө зіндік қ олданыстағ ы метафоралары болады.

v Бір тілден екінші тілге дә лме-дә л аударып алғ ан фраза (сө йлем) метафраза деп аталады. Мысалы: балық шы балық шыны алыстан таниды – рыбак рыбака видит из далека немесе ештен кеш жақ сы –лучше поздно чем никогда.

Аударма барысында ескеретін ережелер:

Аударма жұ мысында метафоралардың жуық мә нділерін тауып қ олдану бірінші кезекте тұ рады. Ол аудармашыдан екі тілді ғ ана емес, екі халық тың салт-санасын, ділін жете білуді қ ажет етеді. Ө йткені метафоралар немесе образды сө здер сол халық тың ұ ғ ымы мен, тұ рмыс ‑ тіршілігінің нә тижесінде туып, ә леуметке ортақ ұ ғ ым ретінде қ алыптасады. Мысалы: Ә лемдік дең гейдегі кездесулер барысында “қ ара алтынғ а” балама энергетикалық кө здерді тауып, энергия қ ауіпсіздігін қ амтамасыз етудің қ ажеттігі жиі мә селе болып кө терілуде (Айқ ын).

v Қ азақ жә не орыс тілдеріндегі метафоралардың сә йкес келмейтін тұ стары да бар.

Газет айдарлары мен мақ ала тақ ырыптарын аудару ү шін оның қ оғ амда атқ аратын қ ызметін зерттеп білудің маң ызы зор. Ә сіресе тоқ саныншы жылдардан басталғ ан қ оғ амдағ ы ө згерістер ақ парат қ ұ ралдарынан кө рініс тауып, оның динамикалы тү рде ө згеруіне ә кеп соқ ты. Мақ ала айдарларының, тақ ырыптардың мағ ыналық терең дігі мен жарнамалылығ ы жә не ө зектілігі арта тү сті. Мақ ала тақ ырыптары атаулық, ақ параттық, жарнамалық қ ызмет атқ арады. Газет-жорнал айдарлары мен мақ ала тақ ырыптары оқ ырманның сана-сезіміне ә сер ететіндей эксррессиялы ә рі екіұ шты болып келеді. Сонысымен оқ ырманды ө зіне тартып, мә селенің қ алай нақ ты ө рбігенін білу ү шін мақ аланы оқ уғ а деген қ ызығ ын арттырады. Баспасө з қ ызметінің тағ ы бір қ ызметі жарнамалау осылай жү зеге асады.

Газет айдарлары (рубрика), мақ ала тақ ырыптарына қ арағ анда қ ысқ а ә рі жалпылама болады. Ал мақ ала тақ ырыптары нақ ты, ауқ ымды болып мә селенің не туралы екендігінен хабар береді.

v Тіл-тілдегі метафора мінездеме беруге, ә сіресе тұ лғ аларғ а мінездеме беруге аса қ олайлы, ө йткені метафораның тууының ө зі адам сезімімен ұ штасып жатады. Ө зінің ішкі сезімін, ә серін адам мен адам қ арым-қ атынас кезінде сыртқ а шығ ара алады, сол кезде метафора тілде жаң а мағ ыналы сө здердің тууындауына, кө пмағ ыналық пен эмоционалды-экспрессивті лексиканың дамуына жағ дай тудырушы қ олайлы “ортағ а” айналады”.

v Метафора - бір-бірінен алшақ жатқ ан ғ ылым салаларының терминологиялық жү йелерін жақ ындастырады (Б.Қ. Момынова. Қ азақ тіліндегі қ оғ амдық -саяси лексика: ә леуметтік-бағ алауыштық сө зжасам. 69‑ б.).Мысалы, Орыс тіліндегі баспасө з материалдарынан да мұ ндай ү дерісті байқ аймыз. Мысалы: Ә скери термин - армия налоговых консультантов, музыка термині – символическое экономико-политическое соло; медицина термиі – чеченский синдром; спорттық термин – финиш избирательной гонки.

8. Еркін жә не тұ рақ ты тіркестерді аудару туралы жазың ыз.

Еркін тіркес - кемінде толық мағ ыналы екі сө здің байланысынан тұ ратын сө здердің тіркесі. Еркін сө з тіркесінің етістікті сө з тіркесі жә не есімді сө з тіркесі деп бө лінетін тү рлерінің екеуі де Абай шығ армаларында жиі кездесіп отырады (жастық тың оты, жылқ ы ойнап, бие қ ашқ ан, тай жарысқ ан т. б.)

Еркін сө з тіркесі аудармасында оның компоненттерінің аудармасы маң ызды роль атқ арады. Біртұ тастық элементтердің аудармасынан қ ұ ралады, бірақ элементтердің бір-біріне қ атынасы ескеріледі. Еркін сө з тіркесінде сө здер маң ызды сатыда ө здерінің ө з мағ ыналарын сақ тап қ алады. сондық тан аудармашығ а жеке сө з аудармасымен байланысты сұ рақ тар қ атарын шешуіне тура келеді. Атрибутивті сө з тіркестері еркін сө з тіркестерінің кө п таралғ ан тү рлерінің бірі болып есептеледі. Мысалы: supersonic spending – жоғ ары дыбысты ракеталар мен ұ шақ тардың қ ұ растырылуына арналғ ан шығ ындар. Arab anger – арабтардың ашуы, European peace — Европадағ ы ө мір (бірақ «Европаның ө мірі» емес), anti war Gis – соғ ысқ а қ арсы шығ атын солдаттар, пацифист-солдаттар

Тұ рақ ты сө з тіркестері – сө здердің орны ә бден қ алыптасқ ан жә не қ ұ рамындағ ы сө здерден мү лдем басқ а мағ ына беретін тіркес. Тұ рақ ты сө з тіркестерінің қ ұ рамындағ ы сө здердің орнын ө згертуге, басқ а сө збен алмастыруғ а келмейді. Неше сө зден тұ рса да, тұ рақ ты сө з тіркесі бір ғ ана мағ ынаны береді. Сө йлем ішінде бір ғ ана мү шенің қ ызметін атқ арады. Мысалы: Кө зі ашық, кө кірегі ояу азаматтар елге қ ызмет етеді. Осы сө йлемдегі кө зі ашық, кө кірегі ояу тұ рақ ты тіркестің сұ рағ ы қ андай? Саналы деген мағ ынаны білдіреді, анық тауыштық қ ызмет атқ арады. Тұ рақ ты сө з тіркестері ғ ылым тілінде фразеология, фразеологизм деп те аталады. «Лингвистикалық энциклопедиялық сө здікте» фразеологизмге мынадай анық тама берілген: «Фразеологизм дегеніміз – формасы жағ ынан синтаксистік қ ұ рылымдармен ұ қ сас, бірақ олардай жалпы заң дылық қ а сай сө йлеу кезінде жасалмай, даяр қ алпында қ айталап қ олданылатын, семантикалық жә не лексика-грамматикалық қ ұ рамы тұ рақ ты сө з тіркесі мен сө йлемшелер». Осы анық тамағ а қ арағ анда фразеологизмдерге кең мағ ынада тілдегі мағ ына бірлігін сақ тағ ан тұ рақ ты сө з тіркестерінің барлық тү рі де жатады. Олар тұ рақ ты сө з тіркестерінің тү рлері номинативтік бірліктер, ресми іс қ ұ жаттарындағ ы даяр сө з орамдары тү рінде болуы мү мкін. Фразеологизмдердің осы айтылғ ан тү рлерінің қ ұ рылымдық, мағ ыналық, қ олданымдық сипаты, лексикологияғ а қ атысы бірың ғ ай емес. Сондық тан, тә жірибе жү зінде фразеологизмдер тар жә не кең мағ ынада қ арастырылады. Бұ лайша бө ліп қ арастырудың мә ні фразеологизмнің лексикалық бірлік ретінде танылатын атауыштық сө збен мағ ыналық байланысына, сол арқ ылы лексикологиямен жақ ындасатынына негізделген. Тұ рақ ты сө з тіркесі бірнеше топқ а жіктеледі: идиомалық тіркестер немесе идиома (мысалы: қ абырғ аң мен кең ес, біреудің ала жібін аттама); мақ ал-мә тел (Ел ү мітін ер ақ тар, ер атағ ын ел сақ тар; Ө нерлінің ө зегі талмас).Тұ рақ ты сө з тіркесі қ атарына бұ лардан басқ а екі кейде одан да кө п сө здердің қ атары жұ мсалуынан жасалып, бастапқ ы мағ ынасын сақ тай отырып, бір ұ ғ ымды білдіретін тіркестер (лексикалық тіркестер) де кіреді. Мысалы, (қ ол қ ою, кө з салу, қ ол ұ шын беру).Тұ рақ ты сө з тіркестерін, яғ ни фразеологизмдерді орыс тіліне аударғ анда, олардың ө зара мә ндес келетіндігі ескеріледі. Мысалы:

Беречь как зеницу ока - Кө здің қ арашығ ындай сақ тау

В пух и в прах - Кү лін кө кке ұ шыру

Дегенмен, қ азақ тіліндегі тұ рақ ты сө з тіркетерін орыс тіліне, сол сияқ ты орыс тіліндегі тұ рақ ты сө з тіркестерін қ азақ тіліне аударғ анда бірден тура мағ ынасымен, яғ ни калька аудармасымен аудару ә рқ ашан ұ тымды бола бермейді. Олай дейтініміз, тұ рақ ты сө з тіркестерін бір тілден екінші бір тілге, сө збе-сө з аудару барысында сө з мағ ынасы, сө з кө ркемділігі, ә уезділігі жоғ алады немесе айтайын деп отырғ ан сө з мағ ынасы ө згеріп, мү лде мағ ына ү стемеуі мү мкін. Мысалы: Ни рыба, ни мясо — ет те емес, балық та емес. Как две капли воды — екі тамшы судай. Рыбак рыбака видит из далека — балық шы балық шыны алыстан кө реді. Лучше поздно, чем никогда — Ештен кеш жақ сы. Правда - хорошо, а счастье - лучше —- шындык - жақ сы, ал, бақ ыт- одан да жақ сы т.б.

Фразеологизмдерді орыс тілінен аударғ ан кезде ерекше кө ң іл бө летін тағ ы бір мә селе — ол тұ рақ ты сө з тіркестерінің арғ ы шық қ ан тегі. Мысалы, қ азіргі орыс тілінде қ олданылып жү рген фразеологизмдердің ішінде басқ а тілдерден енгендері бар. Олар: “лучше поздно, чем никогда”, “убит время” (француз тілінен); “холодная война”, “железный уровень” (ағ ылшын тілінен); Осылар сияқ ты сө з орамдарының ең алғ аш қ ай тілде, қ андай мағ ынада қ олданылып, қ алыптасқ анын жақ сы білмейінше, оларды бірден аудара салуғ а болмайды. Қ азақ шағ а мұ ндай сө з образдарын аударғ анда сілтемеде олардың мағ ыналары ашылып, тү сініктеме беріліп отырса дұ рыс болады. Фразеологизмдер бір тілден екінші тілге сө йлеу тілі жә не жазба нұ сқ алар (публицистика, кө ркем ә дебиет т. б.) арқ ылы ауысады. Мә селен: кө к базар, кө з бояу, ө мір сабағ ы, ә р бір істің басталуы қ иын, ештен кеш жақ сы, жылтырағ анның бә рі алтын емес, бейбітшілік кө гершіні т. б. тіркестер біздің, тілімізде орыс тілінің ық палымен қ алыптасып, фразеологиялық қ орымызды байыта тү суде. Сондай-ақ, Келдім, кө рдім, жең дім (Юлий Цезарь). Уақ ыт біздің пайдамызғ а қ ызмет етеді (Гладстон). Бә рі де ағ ады, бә рі де ө згереді (Гераклит).