Тақырып 8. Кәсіпорын капиталының айналымы және қайтармалы айналымы

Лекцияның мақ саты: Негізгі жә не айнымалы қ орлардың қ ұ рамы, қ ұ рылымын жә не инвестицияның мә ні жә не тү рлерін ашып кө рсету.

1. Капиталдың айналымы мен ауыспалы айналымы

2. Негізгі жә не ө згермелі капитал

3. Инвестиция мә ні мен тү рлері

1. Кә сіпорын қ орлары дегеніміз - кә сіпорынның материалдық игіліктерді ө ндірумен байланысты пайдаланатын барлық материалдық заттар мен ақ ша қ аражаттарының жиынтығ ы. Кә сіпорын қ орлары 2-ге бө лінеді: негізгі жә не айнымалы.

Негізгі қ орлар дегеніміз- кә сіпорынның ө ндіріс процесінде ұ зақ уақ ыт бойы қ олданылатын ө ндіріс қ ұ ралдары. Олар ө здерінің қ ұ нын ө ндірілген ө німге тозуына қ арай бірте-бірте бө лшектеп ө ткізіп отырады.

Айнымалы қ орлар-бұ л ө ндіру кезінде толығ ымен тұ тынылатын, ө зінің қ ұ нын ө німге бірден ө ткізетін ең бек заттары.

Қ орлардың ауыспалы айналымы дегеніміз- қ орлардың біртіндеп 3 функционалды формасының 1-1-імен алмасуын қ амтитын ү здіксіз қ озғ алысын айтамыз.

Ауыспалы айналым кезінде қ орлар 3 сатыны қ амтиды, яғ ни 1 формадан 2-ші формағ а ауысуын кө рсетеді.

1 саты, қ орлардың ө ндірістік формадан тауарлы формағ а ауысуы.

2 саты, тауар қ орларының ақ ша қ орларына ауысуы.

3 саты, қ орлардың ақ шалай формадан ө ндірістік формағ а ауысуы.

Қ ор айналымы дегеніміз- ауыспалы айналымның бір акт ретінде емес, мезгіл мезгіл қ айталанатын процес ретінде орын алуы.

2. Ө ндірістік капитал екі бө ліктен тұ рады, олардың қ ұ ндары ауыспалы айналымның барлық циклінен ө теді жә не кә сіпкерге ә ртү рлі уақ ыт аралығ ында ақ шалай формада қ айтып оралады. Капиталдың бұ л екі бө лігі: а) негізгі капитал; б) айнымалы капитал.

Негізгі капитал - ө ндірісте ұ зақ мерзім қ олданылатын ө ндірістік капиталдың бір бө лігі. Негізгі капитьалғ а ең бек қ ұ ралдары жатады – зауыттардың ғ имараттары, машиналар, жабдық тар жә не т.с.с. олар бірден сатып алынады, ал ө зінің қ ұ нын шығ арылатын ө німге тозу шамасына қ арай ө ткізеді.

Бұ ғ ан қ арағ анда, айнымалы капитал - ө ндіріс процесіне қ ысқ а мерзімде қ атысады жә не ө зінің қ ұ нын дайын ө німге бірден жә не толығ ымен ө ткізеді. Ол ақ шалай формада бір айналым аралығ ында қ айтып оралады. Оғ ан ең бек заттары жә не тез тозатын инструменттер жатады. Айнымалы капиталғ а тә жірибеде жалақ ыны жатқ ызуғ а болады.

Ө ндіріс сферасында қ ызмет ететін негізгі жә не айнымалы капиталдан басқ а кә сіпорында айналым қ орлары болады - ө ткізу ү шін бағ ытталғ ан тауарлар мен ақ шалай қ аражаттар. Айналым қ орлары мен айнымалы қ орлар ә рбір айналым сайын жаң арып отырады. Олардың арасындағ ы тығ ыз байланыс бар – айнымалы қ орлар ө ндіру процесі кезінде айналым қ орларына (дайын ө німге, одан кейін ақ шалай қ аражаттарғ а) айналады, жә не керісінше, ө німдерді сатудан тү скен ақ шалай қ аражаттар айнымалы қ орлардың элементтеріне – шикізатқ а, отынғ а жә не т.с.с. айналады. Осығ ан орай айнымалы қ орлар мен айналым қ орларына салынғ ан ақ шалай қ аражаттар айнымалы қ ұ ралдарғ а бірігеді.

3. Инвестиция дегеніміз – пайда табу мақ сатында ұ лттық жә не шетел экономикасының ә ртү рлі салаларына жеке немесе мемлекеттік капиталды ұ зақ мерзімдік формада салуды ө ткізу, шығ ындардың жиынтығ ы. Сондық танда инвестициялар ішкі жә не сыртқ ы болып бө лінеді. Ұ зақ мерзімді инвестициялар жаң а қ ұ рылысқ а, сонымен қ атар ө ндірістік емес объектілер мен кә сіпорындар қ ұ ру, ұ лғ айту жә не техникалық қ айта жабдық тау формасындағ ы капиталдық қ ұ рылыспен іске асады.

Инвестициялар 2-ге бө лінеді:

- қ аржылық;

- нақ ты.

Қ аржылық инвестициялар дегеніміз – қ аржылық инструменттерге, яғ ни акцияларғ а, облигацияларғ а, басқ а да бағ алы қ ағ аздарғ а жә не банктік депозиттерге салу.

Нақ ты инвестициялар дегеніміз – қ андай да бір ө німді ө ндіруге капитал салу.

Қ аржылық емес инвестициялар дегеніміз – кә сіпорынғ а, бизнеске, жобағ а мү лік, ноу-хау, лицензия, қ ұ қ ық формасындағ ы салынатын ақ шалай емес инвестициялар.

Инвестицияғ а 2 тү рлі анық тама беруге болады:

1-ден, қ аржылық анық тамасы бойынша инвестиция дегеніміз – табыс табу мақ сатында шаруашылық қ ызметке салынатын активтердің (қ ұ ралдардың) барлық тү рлері.

2-ден, экономикалық анық тамасы бойынша инвестиция дегеніміз – негізгі капиталды техникалық қ айта жабдық тау, қ айта қ ұ ру, ұ лғ айту жә не ө ндіруге жұ мсалатын шығ ындар, соныменен қ атар бұ ғ ан байланыссыз айнымалы капиталды ө згерту.

Қ аржылық мағ ынадағ ы инвестицияны талдаудың келесідей бағ ыттарын қ арастыруғ а болады:

Инфляциядан тазартылғ ан инвестиция динамикасын талдау. Ол фирмалардың инвестициялық белсенділігін кө рсетеді.

Инвестициялық қ ұ рылымын талдау. Оның объектілеріне жататындар:

инвестицияның ө ндірістік қ ұ рылымы;

инвестиция жағ рафиясы;

инвестицияның ұ лғ аймалы қ ұ рылымы, яғ ни салымдардың арасындағ ы қ атынасы: а) жаң адан салу; б) жұ мыс істеп тұ рғ ан кә сіпорынды ұ лғ айту; в) техникалық қ айта қ ұ ру;

капитал салымының технологиялық қ ұ рылымы, яғ ни жабдық тарды, машиналарды, инструменттерді сатып алу мен қ ұ рылыстық -монтаждық жұ мыстарғ а кеткен шығ ындардың арасындағ ы қ атынас;

инвестициялардың концентрациялау аяқ талмағ ан қ ұ рылыстың қ ұ ны инвестицияның жылдық кө леміне қ арағ анда аз болса, соғ ұ рлым жақ сы болады.

Инвестицияны талдаудың басқ а бағ ыттары, соның ішінде оның табыстылығ ын талдау.

Халық аралық инвестицияларда 2-ге бө лінеді:

А) тікелей инвестициялар;

Ә) қ оржынды инвестициялар.

Тікелей инвестициялар дегеніміз – инвестордың салғ ан объектіге басқ арушылық бақ ылау жасауғ а мү мкіндігі бар кә сіпкерлік инвестиция.

Қ оржынды инвестициялар дегеніміз – инвестордың капитал салғ ан объектіні басқ аруғ а мү мкіндігі жоқ қ арыздық инвестиция.

Қ азіргі таң да ә ртү рлі сфераларғ а салынатын тікелей шетел инвестицияларының тез ө суі тенденциясы айқ ындала тү сті.

Капиталды шетке шығ аруда капиталдар кө п жағ дайда дамығ ан елдерден алынып, отарланғ ан, тә уелді елдерге шығ арылды.

Ал қ азіргі кезде капиталдың миграциясы кө бінесе дамығ ан елдердің арасында жү реді, яғ ни тікелей шетелдік инвестициялардың 70-75 пайызы ө неркә сібі дамығ ан елдердің ү лесінде болып тұ р.

Дамығ ан елдердің арасында капитал миграциясының ө суінің негізгі себебі – дамушы елдерде ғ ылымды кө п қ ажет ететін, жоғ арғ ы білімді мамандармен қ амтамасыз етілетін ө нім ө ндірісін ұ йымдастыру ө те қ иын.

Қ азіргі уақ ытта капитал миграциясының тағ ы 1 негізгі ерекшілігі- дамушы елдерден, атап айтқ анда, мұ най ө ндіретін ОПЕК-ке кіретін елдерде капитал экспортының пайда болуы.

Шетел инвестициясын алып келу жә не оны пайдалану Республика экономикасының ө ндірістік қ уатын кө теруге ық пал етеді.

Тікелей инвестицияның келуінің Қ азақ стан ү шін маң ызы зор. Себебі, бұ л техникалық жә не басқ ару ә дістерін алып келуге жол береді. Шетел капиталы республикағ а коммерциялық несие жә не халық аралық ұ йымдардың заемы тү рінде, сондай-ақ, қ ұ нды қ ағ аздар ретінде келеді.

Қ азақ стан экономикасына тура инвестиция салатын донор елдер: Жапония, Оң тү стік Корея, Ұ лыбритания, АҚ Ш, Германия, Тү ркия жә не Италия.

Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар:

1.Негізгі қ орлар қ ұ рамы, қ ұ рылымы.

2.Айнымалы қ орлар қ ұ рамы, қ ұ рылымы.

3.Амортизация.

4.Инвестиция мә ні, тү рлері.

5.Қ аржылық инвестициялар.

6.Нақ ты инвестициялар.

7.Қ аржылық емес инвестиция.

Негізгі ә дебиеттер:

1. Экономикалық теория негіздері (оқ улық) Алматы, 2004 ж.

2. Мә уленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Қ ұ дайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория. Алматы Экономика, 2003ж.

3. Шеденов Ө.К. Жалпы экономикалық теория. Ақ тө бе, 2004ж.

4.Темірбекова А.Б., Байжоланова К.С.Экономикалық теория негіздері. Алматы Экономика, 2008ж.

5.Осипов М. Экономикалық теория негіздері. -Алматы, 2002

6.Шеденов У.К., Сағ ындық ов Е.Н., Байжомартов У.С., Жұ нiсов Б.А., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Проф. Шеденов У.К. редакциясымен. Алматы-Ақ тө бе, 2002