Тақырып 2. Қоғамдық өндіріс негіздері

Лекцияның мақ саты: Қ оғ амдық ондірістің негіздері мен қ ұ рлымын қ арастыру.

1. Жалпы экономикалық тү сініктер
2. Қ оғ амдық ө ндірістің мә ні мен қ ұ рылымы
3. Ө ндірістің негізгі факторлары жә не олардың ө зара ә рекеті
4. Қ оғ амдық ө нім: мә ні, қ ұ рылымы

1.Қ оғ ам алдындағ ы негізгі экономикалық мә селелер

2. Экономикалық аксиома арқ ылы кө рсетіледі:

1.Адам қ ажеттілігі шексіз жә не толығ ымен қ анағ аттандыру мү мкін емес;

2.Қ ажеттікті қ анағ аттандыратын тауарлар мен қ ызметтерді ө ндіруге қ ажетті ресурстар шектеулі жә не сирек кздеседі.

Осығ ан байланысты жаң а экономикалық тү сініктер пайда болады:

Қ ажеттілік – бұ л жеке адам мен қ оғ амның дамуына қ ажетті заттарғ а деген мұ қ таждығ ы. Оның 2 тү рі болады: жеке жә не ө ндірістік. Жеке қ ажеттіліктің ө зі 3-ке бө лінеді:

1. Материалдық
2. рухани немесе мә дени
3. ә леуметтік

Қ ажеттілікті қ анағ аттандыру ү шін керекті заттарды игілік деп атайды. Оның ө зі шектелген жә не шектелмеген болып бө лінеді.

Шектелген игіліктер экономикалық игіліктерді кө рсетеді. Сондық танда оларды ө ндіру ү шін факторлар қ ажет.

Экономикалық игіліктерді ө ндіру ү шін қ ажетті факторларды ресурс деп атаймыз. Ресурстардың 5 тү рі болады:

1. материалдық
2. табиғ и
3. қ аржы
4. ең бек
5. ақ параттық.

2.Қ оғ амдық ө ндіріс мә селесі экономикалық теорияның негізгі мә селесін қ ұ райды. Қ оғ амдық ө ндіріс- адамзат баласының тіршілігінің негізін қ ұ райтын материалдық игіліктерді ө ндіру, бө лу, айырбастау жә не тұ тыну процестерін қ амтиды. Қ оғ амдық ө ндірістің қ ұ рылымын 2-ге бө леді:

1. Материалдық ө ндіріс

1.1. материалдық игіліктерді ө ндіретін салалар (ө неркә сіп, қ ұ рылыс, ауыл шаруашылығ ы);

1.2. материалдық қ ызмет кө рсету салалары (кө лік, сауда, тұ рмыстық қ ызмет кө рсету, киім тігу, тазалау, жө ндеу)

2. Материалдық емес ө ндіріс

2.1. материалдық емес игіліктер ө ндіру(мә дени жә не ағ арту салалары, денсаулық сақ тау, білім беру, ғ ылым);

2.2.материалдық емес қ ызмет кө рсету салалары (кең естер беру, ө нер).

Материалдық ө ндіріс дегеніміз- материалдық игіліктерді ө ндіру саласы мен материалдық қ ызмет кө рсету кә сіпорындары ның жиынтығ ы.

Материалдық емес ө ндіріс дегеніміз - ө ндірістен тыс игіліктер ө ндіретін жә не материалдық емес рухани қ ызметтер кө рсететін салалар мен кә сіпорындардың жиынтығ ы.

Ө ндіріс дегеніміз- адамдардың ө мір сү руі ү шін қ ажетті материалдық игіліктер мен қ ызметтерді жасау мақ сатында табиғ ат заттарына ә сер ету процесі.

3.Материалдық игіліктерді ө ндіру тә сілі- ө ндірістік кү штер мен ө ндірістік қ атынастардың диалектикалық бірлігі болып табылады. Ал, оның орын алуы, дамуы белгілі бір факторларғ а байланысты. Ол факторларғ а мыналар жатады: а) субьективті, жеке факторлар немесе жұ мыс кү ші; б) объективті, заттық факторлар немесе ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тары. Осы арада ең бек туралы тү сінік бере кетейік. Ең бек дегеніміз- мақ саттқ а сай қ ызмет ету, адам мен табиғ ат арасындағ ы қ арым-қ атынас процесі немесе ө нім ө ндіруге адамның жұ мсайтын ой жә не дене қ абілеттілігі.

Жұ мыс кү ші дегеніміз- адамның ең бек ету қ абілеттілігі.

Ал, заттық факторлар туралы ә ң гімені ең бек заттары мен қ ұ ралдарынан бастаймыз.

Ең бек заттары дегеніміз- ө нделетін материалдар, яғ ни адамның кү ш-қ уаты, ең бек қ ұ ралдары арқ ылы ө нделетін заттар. Оның 2 тү рі бар: а) табиғ и- руда, кө мір, мұ най, балық жә не т.б.; ә) белгілі бір табиғ и процестен, ө ндеуден ө ткен- шикізат, материал.

Ең бек қ ұ ралдары дегеніміз- адамның ө зі мен ең бек қ ұ ралдары арасында тұ ратын жә не оның осы затқ а ететін ық палын іске асырушы ретінде пайдаланатын зат немесе заттар жиынтығ ы. Ол бірнеше тү рге бө лінеді: а) аспаптар, машиналар, механизмдер; б) қ аптау жә не таралық материалдар; в) ө ндірістік объектілер(ө ндірістік ү йлер, ғ имараттар, жолдар); г) жер; д)электр қ уаты, бу, химиялық, ядролық реакциялар.

Материалдық игіліктерді ө ндіру ү шін пайдаланатын ең бек қ ұ ралдары мен заттарының жиынтығ ы ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарын қ ұ райды. Олардың жұ мыс кү шінен айырмашылығ ы ө ндірістің материалдық -заттық факторына жататындығ ы.

Технология ө ндірістің негізгі факторларының ө зара ә ректін белгілейді, адамдардың ең бек заттарына ық палының ө ндіріс факторларының қ асиеттеріне негізделгенін кө рсетеді.

4.Қ оғ амдық ө ндірістің тү пкі нә тижесі- оның ө німі. Ол-қ оғ амдық сипатта, қ оғ амдық ең бек бө лінісіне сай оны ө ндіруге ө зара байланысты кө птеген адамдар қ атысады.

Қ оғ амдық ө німге ә рқ илы материалдық жә не материалдық емес игіліктер мен қ ызметтер кө рсету кіреді.

Қ оғ амдық жиынтық ө нім- бұ л қ оғ амның белгілі бір уақ ыт ішінде ө ндірген барлық материалдық игіліктердің жиынтығ ы. Ол материалдық ө ндіріс саласындағ ы қ ызметкерлер ең бегімен ө ндіріледі. Егер, қ оғ амдық жиынтық ө німнен ө ткен жылдардың заталғ ан ең бек шығ ындарын шегеріп тастаса, таза ө нім қ алады.Ол негізінен тұ тыну заттарынан жә не ө ндірісті ұ лғ айтуғ а пайдаланатын қ ұ рал-жабдық тардан тұ рады. Таза ө німді саяси экономия мен қ азіргі есептеу жү йесінде ұ лттық табыс депте атайды. Таза ө нім 2-ге бө лінеді: а) қ ажетті ө нім- материалдық ө ндірісті ө ндіру саласындағ ы қ ызметкерлердің кү нелту ү шін, ө зіне жә не жанұ ясына, осы қ ызметкерді оқ ыту, ү йрету ү шін жұ мсалатын таза ө німнің бір бө лігі; ә) қ осымша ө нім- бұ л материалдық игіліктерді ө ндіру саласындағ ы жұ мысшылардың жұ мыс кү шін толық тыруғ а жұ мсалғ ан кейін артылып қ алғ ан таза ө німнің бір бө лігі.

Қ оғ амдық ө нім белгілі бір нысанда ө ндіріс дә режесін немесе оның тиімділігін сипаттайды.

Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар:

1.Экономика жә не адам. Адамның экономикалық қ ызметтері (іс-ө рекеттері).

2.Экономикалық мү дделер жә не экономикалық іс-ә рекеттің басқ а да ішкі себептері, Экономикалық адамның оң тайлы (ұ тымды) іс- эрекеттерінің ү лгі-моделълері.

3.Қ оғ амдық ө ндірістің қ ү рылымы.

4.Ө ндіріс жө не ұ дайы ө ндіріс. Ө ндіру, бө лу, айырбастау жө не тү тыну. Жай жоне ү лгаймалы (экстенсивті, интенсивті) ү дайы ондіріс.

5.Экономикалық игіліктердің ұ дайы айналымы жә не экономикалық тү лгалардың озара іс-ә рекеттері.