Дыбыс айтуы

Фонематикалық естуі

Дыбыстардың дефференциясы

Қ айтала

Та да-та

Та та-да

Та ка-та

Сө йлеу тілінің дыбыстық қ ұ рамына анамнез

Сө здегі бірінші дыбысты ажыратуы: ___________________________________

Сө здегі соң ғ ы дыбысты ажыратуы: ___________________________________

Кү рделі буынды сө здердің айтылуы: ___________________________________

Сө йлемді қ айталау: ___________________________________

Логопедиялық қ орытынды: ___________________________________

№4 лекция. Сө йлеу тілінің грамматикалық қ ұ рылысын тексеру

Сө йлеу тіл қ ызметінің патологиясының маң ызды бө лігін кө рсететін сө здердің грамматикалық қ ұ рылысының кү рделі жү йесін бала қ алай пайдаланылатынын анық тау, тексеру барысының ең басты мә селелерінің бірі болу керек.

Баламен ә ң гімелесіп отырғ ан кезде оның сө йлеу тіліндеаграматизмнің бар-жоқ тығ ын анық тау ә р уақ ытта сә тті бола бермейді. Кейбір жағ дайларда арнайы зерттеуге тура келеді.Бұ ндай жағ дайларда сө йлем немесе арнайы іріктеліп алынғ ан оқ иғ а желісін баяндайтын немесе мағ ыналы бейнелі суреттер бойынша қ ысқ а ә ң гіме қ ұ растыру тә сілін қ олданады.

Баланың сө йлеу тілінің грамматикалық қ ұ рылысын тексеру тә сілдерін қ олданғ анда логопед назарын мынағ ан аудару керек. Суреттегі кө ріністерді оқ иғ а желісімен жү йелеп мазмұ нын ә ң гімелеп бере ме, немесе бейнеленген заттардың қ имыл-ә рекетін жә не олардың сапасын тү степ-тү гелдеп баяндамай-ақ тұ рғ ан кү йінше аттарын атай ала ма, бала қ андай сө йлемнің тү рлерін пайдаланады жә не бұ л сө йлемдерге қ андай сө з таптарын қ олданады, оның грамматикалық қ ұ рылысы қ андай, жалғ аулық тары дұ рыс пайдалана ма.

Бұ л тә сілдерден басқ а ә р тү рлі сө йлемдердің грамматикалық қ ұ рылысының дұ рыс қ алыптасуын анық тайтын тапсырмаларды ө згеше тү рлері де бар. Бұ ғ ан тұ рақ ты бір сө здер бойынша сө йлем қ ұ растыру жатады. Балағ а, мысалы, кітап жатыр, ү стел деген ү ш немесе одан да кө бірек жеке сө здерді айтады да, жандарынан керекті сө здерді қ осып сө йлем қ ұ растыруды ұ сынады.

Бұ л тапсырманың кү рделірек тү рі-берілген сө здер бойынша ә ң гіме қ ұ растыру. Мысалғ а мынандай сө здерден ә ң гіме қ ұ растыруғ а болады: балалар, тоғ ай, қ озық ұ йрық, жаң быр, жү ргенде, жү гіреді, су.

Ретсіз тізбектеліп орналасқ ан жеке сө здерден сө йлемқ ұ рау.Балағ а сө йлем қ ұ райтын сө здерді ұ сынады: мысалы, қ озылар жайылып, таудың, мен, бірге, бұ заулар, жү р, лақ тар, беткейінде / Таудың беткейінде қ озылар мен лақ тар жә не бұ заулар бірге жайылып жү р.

Бұ л тә сілдің ережесі-берілген сө здерді ретімен орналастырып сө йлем қ ұ рау, содан кейін қ ұ растырылғ ан сө йлемді айтып беру.

Сө здерді жеке-жеке анық тама қ ағ азғ а жазып беруге болады.Бала сө здер жазылғ ан анық тамаларды пайдаланып, рет-ретімен тізіп орналастырады, қ ұ растырғ ан сө йлемді оқ ып береді.сө йлем қ ұ растыратын барлық сө здерді бір анық тама қ ағ азғ а жазып беру немесе ауызекі айту балағ а қ иындау тиеді.

Ә р тү рлі синтаксистік қ атынас арқ ылы кө рсетілетін сө здің морфологиялық элементтерін баланың қ алай мең гергенін анық тауғ а жә рдемін тигізетін тә сілдерге тоқ таламыз.

Алдымен бала ауызекі сө йлеу тілінде жалғ аулық тарды қ алай пайдаланатынын тексеру керек. Баланың жалғ аулық тарды дұ рыс пайдалана алатындығ ын тексеру ү шін осығ ан лайық бірқ атар тапсырмаларды қ олдануғ а болады. Бала орындалатын қ имыл-ә рекеттері бойынша немесе бейнелі сурет бойынша сө йлем қ ұ растыруды немесе берілген мазмұ ндаманың тү сіп қ алғ ан жалғ аулық тарын орындарына қ оюды ө з бетінше орындайды. Мектеп жасына дейінгі балағ а:»Ү йде кім бар?» - Апам ман кө кем жә не ағ ам бар. Сен таң ертең қ андай тамақ ішісің? - Мен таң ертең май жағ ып нан жеймін жә не шекер салып шай ішімін.

Бұ дан гө рі ересектеу балаларғ а: бірақ, ө йткені, ә рі, соң дық тан, сонда да деген сияқ ты кү рделірек жалғ аулық тарды беріп, оларды сө йлеу тілінде қ алай пайдаланатынын тексереді.Осығ ан орай арнайы іріктеліп алынғ ан бейнелі суреттер бойынша сө йлем қ ұ растыруды ұ сынады.

Сө йлем қ ұ растыру ү шін арнайы іріктеліп алынғ ан бейнелі суреттер беруге болады.

Жалғ аулық тары тү сіп қ алғ ан сө йлемдерді байланыстыру тә сілдерін де қ олдануғ а болады. Мысалы: жиналыс бітті...халық ә лі тарағ ан жоқ. Су ө те суық болды,..біз тоң ып қ алдық.Шә й іштік,...шө леп қ алыппыз.

Керекті жалғ аулық мү лде жоқ, болып қ алуы мү мкін немесе бала оны басқ а жалғ аулық тардың араысынан іздеп тауып алуғ а тура келеді. Мысалы: жұ мыстан кешігіп қ алдым...автобус болмай қ алды. Сондық тан, сол себепті, болмаса, себебі, немесе.Тексеруші баланың жалғ аулық тарды жә не оларды сө з тіркестерімен бірге қ алай қ олданатындығ ына нащар аударады. Бұ дан кейін зат есімді ә р тү рлі септеулерде қ олдануын тексеру керек. Балағ а бейнелі суретті кө рсетіп отырып сұ рақ қ ояды. Мысалы: Сен кітапты кімге бермексің? /Сарағ а/. Сіз қ айда тұ расыз? /Ауылда/. Сендер қ айдан келдің дер? /Таудан/. Сен киноғ а кіииен бардың? /Апаммен/.Мынау кімнің ү йі? /Менің ү йім/.

Сонымен бірге сан есімдерге байланысты септеулердің де қ олдануын тексереді. Балағ а сан есімдерге іріктеліп алынғ ан бейнелі суретер бойынша сө йлем қ ұ растыруды ұ сынады.Мысалы: Оқ ушы дү кеннен жеті дә птер сатып алды. Мен сағ ат тоғ ызда жатамын. Сабақ сегізден ө ткенде басталады.

Зат есімнің жекеше тү рінен кө пшесінің, кө пше тү рінен жекешксінің жасалу жолдарын қ алай қ олданатынын тексереді.Мысалғ а: ешкі, бала, кө здер, торғ ай, ит, қ аз, жә не т.б.сө здерді алуғ а болады

Сонымен қ атар жалпы сө йлеу тілінің толық дамымауының элементтері бар балалар ү шін едә уір қ иындық туғ ызатын жіктік жалғ ауының кө пше тү рінің жасалуына назар аударады.

Баланың сө йлеу тілін тексеру ү шін атау септігіндегі сө здерді пайдаланады. Мысалы: дә птер, кітап, қ асық, ыдыс, алма, мал, терезе жә не т.б. Қ ойылатын сұ рақ тардың тү рлері: Кімнің дә птерлері? - Менің дә птерлерім.Олардың дә птерлері. Сендердің дә птерлерін.

Жұ рнақ тардың жалғ ануы арқ ылы жаң а сө здер қ ұ рау қ абілетін мынандай сө здерді балағ а ұ сына отырып тексереді: Оқ у-оқ ушы, етік-..., жұ мыс-..., мал-..., сурет-..., кен-..., қ ұ рылыс-....

Баланың зат есімді сө зден сын есімді сө зді қ алай жасай алатынын тексереді. Ол ү шін жекелеген зат есімді сө здерді мысалғ а келтіреді; қ ала, тау, ү й, ең бек, ү лгі, жалын. Жұ мысты жақ сы істейтін адамды қ алай атайтынын сұ рақ қ ойып білуге болады. Мысалы: «Қ андай адам?» - Ең бекқ ор адам.

Сө йлеу тілі дұ рыс дамымағ ан балалар жоғ арыда келтірілген тә сілдерді жең іл мең геретіндігі белгілі, ал жалпы сө йлеу тілі толық дамымағ ан балалардың сө з таптарының септелуін толық мең гере алмауының немесе оларды шатастыруының жә не сө здердің сө йлемдегі байланысын білмеуінің себебінен сө йлеу тілінің грамматикалық қ ұ рылысында қ ателердің болуы мү мкін.

Грамматикалық дамуының дең гейіне байланысты кейбір балалар бұ ндай қ ателерді жиі жібереді, ал кейбіреулері тек кү рделі жағ дайда ғ ана қ иналады.

№5 лекция. Ортақ қ озғ алысты тексеру ә дістемесі

Қ озғ алыстың статискалық ү йлестігін зерттеу қ алыптың тоқ тату мү мкіндігі:

анық тайды:

а) кө зді жұ мып тұ рып оң аяқ пен сол аяқ ты кезекпен кө теріп тұ рып 5 секундтан.

қ алыпты белгіленеді, тү рің кі аяқ еден тиеді;

б) мен берік кө здермен тұ р-, сол аяқ тың ө кшесі бір сызық қ а бір аяқ тың тұ мсығ ы сырт ө кшеге деген тартынды, қ арамастан жә не қ олдарды алғ а (орындалудың уақ ыты - 5 секунд, дейін 2 ретті; бас-басы аяқ ү шін керіп қ ойып;

а) кезек-кезек сол оң да секіріп анық талады, сол баста қ ызбен аяқ қ а (қ олдар мық ындарда).

Белгілен: еркін: бір аяқ пен бір аяқ та секіреді; ортақ бұ лшық ет кернеу; кү шті серпіліс мқ олдармен;

б) адымның кезектестіруімен алақ андармен (қ адамдардың арасында) анық талады;

в) жерден секіру зейін арқ ылы бауды анық талады, биіктікте см 20 еденнен.

Белгілен: секіріс еркін; секіріс айлакер, екі аяқ пен; секіріс: сә тті болмайды

г) орындау зейін 3-5 қ атар шұ лыктарда анық талады, еденге ө кшелерің тимей.

Қ озғ алыстың бірмезгілдік тексерісі:

а) қ озғ алыстарды орындау екі қ олмен мезгілдес анық талады. оң жә не сол қ олмен от кү кірттің қ орапшасының, тең кү кірттің ұ зындығ ының, дейін 10 шырпы, бір мезгілде екі қ олмен бас-басы жақ тан кү кірт алады.

Белгілен: бірмезгілдік қ озғ алыстар екі қ олмен сә тті болады, шырпылар жармасады жә не бір мезгілде қ ояды; қ озғ алыстар ылғ и бірмез гілдікте; бірмезгілдік қ озғ алыстар сә тті болмайды;

Артикуляциялық дұ рыс қ алыптастыру ү шін арнайы жаттығ улар қ олданылады. Жаттығ улар қ ойылатын дыбысқ а байланысты жү йеленеді жә не ерін, тіл қ имылдарын, қ алпын дағ дыландыруғ а бағ ытталады. Балаларды қ ызық тыру ү шін жә не жаттығ уды ойларына сақ тап қ алу ү шін ә р жаттығ у ә ртү рлі атпен аталады.

Сө йлеу ү шін ми қ ыртысы басты роль атқ арады (ә сіресе мидың сол жақ қ ыртысы). Ми қ ыртысының шеке, самай, тө бе жә не шү йде бө ліктерін ажыратады. Ми қ ыртысының шеке бә лімінде Брок орталығ ы орналасқ ан (тө менгі қ ыртысында), адамның дауыс шығ арып сө йлеуі осы орталық тың арқ асында іске асады. Ал ми қ ыртысының самай бө лігінде басқ а адамдардың сө йлеген сө зін естіп, тү сіну қ абілетінің іске асатын орталығ ы - Вернике орталығ ы – орналасқ ан. Ми қ ыртысының тө бе бө лігі де естіген сө зді тү сініп, адамның жазу жазып жә не жазылғ ан сө здерді шү йде бө лігіне орналасқ ан кө ру орталығ ы арқ ылы кө збен кө ріп, тусінуге ү лкен ық пал етеді. Ми қ ыртысы астындағ ы ядролар адамның сө йлеген кездегі анық, байсалды жә не ә серлі сө йлеуіне ық палын тигізеді.

Артикуляциялық моторикасының бұ зылуы тыныс алу жә не фонацияның ақ аулық тарымен ү йлесуі сө йлеу тілінің дыбыс айтылуының кемістігіне жә не просодикалық жағ ының едә уір ақ аулық тарына ә кеп соғ ады.

Тіл кемістігінің себебі деп сыртқ ы жә не ішкі зияндық факторларының немесе екеуінің бірдей ағ зағ а жағ ымсыз ә сер етуі деп тү сінеміз.

Баланың сө йлеу тілі патологиясының негізгі себептері:

· Ә ртү рлі іш қ ұ рсақ патологиясы. Ол іштей нә рестенің дамуына зиян тигізеді. Сө йлеу тілінің ең ауыр кемістіктері іштегі нә рестенің 4 апталық пен 4 айлық аралығ ындағ ы дамуының бұ зылуынан пайда болады. Іштегі нә ресте дамуының бұ зылуына анасының екіқ абат кезіндегі токсикоз, жә не тб себеп болады.

· Босану кезіндегі вирусты жә не эндокринді аурулары, жарақ ат алуы, резус факторы бойынша қ анның сыйымсыздығ ы, жарақ аттану жә не босану кезіндегі асфиксия (оттектің жетіспеуі).

· Баланың алғ ашқ ы балалық кезіндегі ә р тү рлі аурулар (ә сіресе вирустык, инфекциялық аурулар).

· Бас сү йігінің жарақ аттануы.

· Тұ қ ым қ уалаушылық факторлар.

· Ә леуметтік-тұ рмыстық жағ дайларының қ олайсыздығ ы.

Жоғ арыда атап ө тілген факторлардың ә рқ айсысы немесе осы факторларының ү йлесіп келуі тіл кемістігінің пайда боуына себеп бола алады. Тіл кемістігінің пайда болуына себеп болатын факторларды табиғ и (органикалық) жә не функционалды деп бө леді. Табиғ и себеп деп шеттегі немесе орталық бө лімдеріндегі тіл механизмдері анатомиялық -физиологиялық қ ұ рылысының қ атты бұ зылуынан болатын себепті айтамыз. Функционалды себептеріне анатомиялық - физиологиялық қ ұ рылысы ә деттегі кү йінше сақ талнып, тек қ ана тіл механизмінің бұ зылуы жатады.

Сонымен барлық тіл кемістіктерін, оларды туғ ызатын себептерге байланысты екі топқ а бө луге болады.

s Табиғ и тіл кемістіктері (органикалық);

s Функционалды тіл кемістіктері.

Табиғ и тіл кемістіктері зақ ымның таралуы орнына байланысты бө луге болады а) тілдің табиғ и бұ зылуының орталық тан пайда болуы (осығ ан бас ми қ абығ ында орналасқ ан тіл механизмдерінің бұ зылуының нә тижесінде болатын афазия, алалия жә не т.б. жатады); б) тілдің табиғ и бұ зылуының шеттен пайда болуы (оғ ан ринолалияны, механикалық дислалияны жә не т.б. жатқ ызуғ а болады).

Артикуляциялық аппаратының қ имыл-қ озғ алыс қ ызметінің бұ зылғ анынан сө йлеу тілі дыбыстарды қ абылдауы дұ рыс дамымайды. Сө йлеу тілі мү шелерінің артикуляциялық тә жірибесінің жеткіліксіздігінен болатын есту қ абылдауының ауытқ улары жә не дыбыстың айтылуындағ ы анық бейнесін сезінуінің жоқ тығ ы дыбыстарды талдауды мең геру кезінде айтарлық тай қ иындық тұ ғ ызады. Сө йлеу мү шелерінің қ имылдауының бұ зылу дә режесіне байланысты дыбыстық талдауының ә ртү рлі қ иындық тары байқ алады.

Дыбыстық талдаудың дең гейін айқ ындайтын арнайы тә сілдердің кө пшіл тапсырмаларын дизартриясы бар балалар орындай алмайды. Олар аттары берілген дыбыстардан басталатын бейнелі суреттерді іріктеп алуды, қ ұ рамында белгілі дыбысы бар сө зді ө здігінен ойлап табуды, сө здің дыбыстық, қ ұ рамын талдауды білмейді.

Тіл кемістігі бар балалар – қ алыпты естуі жә не ой ө рісінің дамуы бар балалардың тілінің дамуында кемістік бар балалар. Тіл кемістігі ә ртү рлі, ол дыбыстауда, тілдің грамматикалық қ ұ рылымында, сө здік қ орының тө мендігінде жә не сө йлеу қ арқ ыны мен қ алыптылығ ында байқ алады.

Тіл кемістігі кү рделегі жағ ынан қ арағ анда жалпы оқ ытуда кедергі тудырмайтын жә не ауыр, арнаулы оқ ытуды талап ететін тү рі болады. Дизартрия - жү йке тамырларының сө йлеу мү шелерінің жұ мысын толық қ амтамасыз ете алмауына (иннервацияның жеткіліксіз болғ андығ ы) байланысты сө йлеу қ абілетінің бұ зылуы. Дизартрияның ауыр тү рі анартрия деп аталады, бұ ндай жағ дайда адам дыбыс айту мү мкіндігінен мү лдем айырылады. Алалия – бас ми қ абығ ындағ ы тіл аймақ тарының жастайынан зақ ымданудың ә серінен баланың сө йлеу тілінің жетілмеуі немесе мү лдем дамымауы. Синонимдері: дисфазия, балалар афазиясы, даму афазиясы, мылқ ау. Афазия – бұ л сө йлеу тілінің толық немесе жартылай жойылуы. Афазия жағ дайында ми қ орабының жарақ аттануы, нейроинфекция, мидағ ы ісіктің салдарынан адам сө йлеу қ абілетінен айырлады. Егер мұ ндай бұ зылу ү ш жасқ а дейінгі кезең де байқ алса, зерттеушілер афазия диагнозын қ оюғ а асық пайды.

№6 лекция. Сө здік қ орын тексеру

Баланың ауызекі сө зін бақ ылай отырып сө здік қ орының қ аншалық ты дең гейде екенін анық тап білуге болады. Бірақ кейбір жағ дайларда баланың сө йлеу тіліндегі белсенділігін жә не сө здің мағ ынасын тү сінудегі енжарлығ ын арнайы тексеруді керек етеді.

Баланың жас мө лшеріне жә не сө йлеу тілінің мү мкіндігіне қ арай сө здік қ орын зерттеу ү шін заттардың аттарын атау, жалпы аттарын табу, қ арсы мә ндес жә не ұ қ сас мә ндес сө здерді атау, тү бірлес сө здерді іріктеу, сө йлемдегі сө здерді ауыстыру сияқ ты бірсыпыра арнайы тә сілдер қ олданылады.

Ең қ арапайым жә не аса кө п тарағ ан тә сілдердің бірі заттардың атын атау, балағ а аттарын атай алатын заттарды немесе оның ә рекетін жә не белгісін бейнелейтін суреттерді кө рсетеді. Баланың сө йлеу тілінің белсенділігін тексеру ү шін логопед оғ ан затты немесе суретті кө рсетіп, Мынау не? Мынау кім? Не істеп отыр? Қ андай? Кімдікі? деген сұ рақ тар қ ояды. Бала затты немесе суретті атау керек.Бұ ндай тә сілді тіпті мектеп жасына дейінгі балалардың сө здік қ орының дең гейін тексеру ү шін де қ олданылады. Ә детте сө йлеу тілі дұ рыс дамып, мектеп жасына дейін-ақ айтарлық тай мол сө здік қ ор жинағ ан бала заттың атын, ә рекетін, сапасын атауда ешқ андай қ иналмайды.

1) Зат есім. Заттар жә не суреттер тақ ырыпта іріктеп алынғ ан болу керек, мысалы, ойыншық, ыдыстар, киімдер, аяқ киімдер, жануарлар, ү й жабдық тары, ә р тү рлі кә сіптің адамдары, жиһ аздар.

Тақ ырыптық суреттер ішінде кү нделікті тұ рмыста кө п тарала қ оймағ ан, бірақ балаларғ а белгілі заттар бейнеленген суреттер болу керек сө ре, ескек, табалдырық, маң дайша, босағ а, қ одық, бә кі, кездік, жаулық т.б.

Осы тә сілдердің тағ ы бір тү рі бар. Ол заттың атын ө зі тауып атайтын тә сіл. Балағ а сұ рақ қ ояды. Бала жауабын ө зі айтуы керек. Мысалы: кө жені немен ішеді? қ асық пен немесе қ ойдың тө лін не деп атайды? қ озы

Сә л қ иындау тә сілге заттардың жалпы атауын табу жатады. Балағ а бір мақ сатқ а бағ ытталғ ан бірнеше заттардың жиынтығ ын кө рсетеді де олардың барлығ ын бір сө збен атауын ұ сынады. Мысалы: мектеп жасына дейінгі ересек балағ а немесе бірінші сыныптың оқ ушысына кесені, қ асық ты, қ азанды, тә релкені, шә йнекті, шө мішті, кө рсетеді де: Бұ л не? деген сұ рақ қ ояды.

1) Етістік, кү рделілеу заттар бейнеленген суреттерді кө рсетеді де: Бұ л не? Деген сұ рақ қ ояды. Мысалы: жү гіру-жү гірді, жуыну-жуынды т.б.

2) Сын есім, заттардың сапасын анық тайды.

- Кө лемі (ү лкен, кіші, ұ зын, жің ішке)

- Тү сі (қ ызыл, жасыл, сары, кө к, сұ р

- Формасы(тө ртбұ рыш, домалақ, сопақ)

- Температурасы, салмағ ы, дә мі

- Мезгілге байланысты (қ ыстық, кү здік, жаздық, кө ктемгі)

3) Ү стеу (жылдам, жә й, тыныш, жоғ ары, тө мен) затқ а байланысты сө здерді дұ рыс қ олдану керек.

1. Затқ а байланысты сө здік қ орын тексеру

А) Заттың ә рекетін, іс-қ имылын жә не ерекшелігін білдіретін сө здіктің кө лемін жә не ерекшелігін анық тауғ а ерекше назар аудару керек. Осы мақ сатпен баланың нақ тылы ә рекет, іс-қ имылы немесе ә рекетті бейнелейтін суреттізатты атауынан бө лек, басқ а да дә йекті тә сілдерді пайдалануғ а болады. Мысалы: киім, жеміс-жидек, кө лік т.б.

Б) балағ а қ осалқ ы сө здерді айтқ ызыу. Дә птер, ручка, кітап, ал қ осалқ ы сө дер карадаш, кү нделік.

В) Кө рсетілген зат бойынша оның ә рекетін іс-қ имылын айту.Мысалы: жануарладың қ алай қ озғ алып бара жатқ анын немесе не істеп тұ рғ анын айтып беру керек.

Г) балаларғ а мысық тың, иттің, аттың, сиырдың, тауық тың, қ асқ ырдың, ешкінің балаларын айтқ ызу.

Д) заттың тү рін анық тау. Мысалы стол-жиһ аз, етік-аяқ киім, таң қ урай-жеміс т.б

2. заттың белгісін атау

А) сә біз-тә тті, ал редка ше? Шө п тө мен, ал тал ше?

Б) заттарғ а белгі таң дау елка –қ андай? Масалы: жамыл, ұ зын, тік. Аспан, бұ лт, сағ ат, лимон т, б.

3. адамдар мен жануарлардың іс-ә рекеті

А) не істеді? (аспаз, хат тасушы, етікші, суретші, мұ ғ алім)

Б) Балағ а жануарлар бейнеленген суретті кө рсетеді.Ол суреттегі жануарлардың тү рлеріне қ арап отырып, қ айсысының қ алай қ озғ алатының айтып береді: балық -жү зеді/, қ арлығ аш-ұ шады, /шегіртке-секіреді/, жылан-жорғ алайды/.

В) кім қ алай шақ ырады. Мысалы ә теш –кукареку, ал қ арғ а, торғ ай т.б.

4. Анық тауыш сө здерді іріктеу/ Бұ л балалар сын есімді пайдалана білетінін анық тау ү шін қ олданады.Тә сілдің мақ сатын балағ а мысалдарды талдай отырып тү сіндіруге болады. Аспан қ андай? Ашық қ ө гілдір. Кө ктемде жер қ андай тү сті? -жасыл.

5. Қ арсы мә ндес сө здерді іріктеу ү шін пайдаланылатын сө здерді де логопед атағ ан кезде бала оларғ а мағ ынасы қ арама-қ арсы сө здерді айтуғ а тиіс. Бұ л тексеруді ойын тү рінде де жү ргізуге болады. Мысалы «керісінше» айт. Мен бір сө з айтам, сен керісінше айт.

6. синоним сө здерді айтқ ызу. Жылтырайды-жарқ ырайды, Мысалы, қ уаныш, сараң, жақ сы, пайдалы, жуан, қ араң ғ ы.

7. Тү бірлес сө здерді іріктеуге мысал ретінде мынандай сө здерді атауғ а болады: жер, жыл, мал, жал, бала, қ ыс, оқ у т.б.

Баланның жас мө лшеріне ой-ө рісінің даму шамасына қ арай бұ л келтірілген тә сілдерді қ иындатып немесе жең ілдетіп қ олдану керек. Егер бала ұ сынылғ ан сө зді атай алмаса немесе қ ате айтқ ан жағ дайда оның ең жар сө здігінде бұ л сө здің бар жоғ ын тексеріп анық тау керек. Ол ү шін балағ а айта алмағ ан немесе қ ате айтқ ан сө зді, бар заттарды немесе бейнелі суреттерді кө рсетеді. Логопед: «Мына суреттердің қ айсысында орамал бейнеленген?», «Мына заттардың қ айсысы бұ рыш?» - деген сұ рақ тарды қ ояды. Бұ ндайтексеруді баланың сө зді атай алмағ анынан немесе қ ате айтқ аннан кейін іле-шала жү ргізуге болмайды. Дұ рысы баланың алдымен сө йлеу тілінің белсенділігін тексергеннен кейін жү ргізген ың ғ айлы.

Тексерудің бір тү рі, бала кө з алдына кө рініп тұ рмағ ан затты алдымен тауып алып, сосын кө рсету. Мысалы, балағ а ө зінің кө зін, қ ұ лағ ын, мұ рнын, иегін саусағ ымен кө рсетуді ұ сынады. Егер ол осы затты немесе оның суреттегі бейнесін дұ рыс атаса, онда бұ л сө зді тү сінетіндігін білдіреді.

Лингвистика мен психологияда ә рбір мазмұ нның мағ ынасы бойынша екі жақ ты ажырату қ абылданғ ан. Бірінші жағ ы- сө здің меншікті атауын кө рсететіндегі, демек оның затқ а қ атыстығ ы, екінші жағ ы-сө здің мағ ынасының байланысы мен қ атынасын қ амтып кө рсетуі.

Сондық тан баланың сө йлеу тіліндегі сө здігін тексерген кезде оның сө здік қ орының мө лшерімен бірге, кү нделікті қ олданып жү рген дағ дылы сө здердің мағ ынасын тү сіну ерекшелігін де ескеру қ ажет. Заттың атын дұ рыс айтқ анына қ арап бала бұ л сө здің мағ ынасын біліп, яғ ни тү пкі тө ркінін тү сініп, орнымен қ олданады деп айту жеткіліксіз. Сондық тан баланың сө зді дұ рыс пайдалана ма, жоқ ә лде басқ а сө здің орнына ауыстырып қ олдана ма, соны анық тай отырып сө йлеу тіліне мұ қ ият бақ ылау жү ргізу ө те орынды. Лайық ты мысалдар келтіре отырып, сө йлеу тіліндегі сө здердің анық талғ ан кемшіліктерін тү гел жазып алу қ ажет. Заттарды, ә рекеттерді жә не сапасын нақ тылы бір сө збен кө рсетіп, оның белгіленген затпен, ә рекетімен жә не сапасымен байланысының беріктігін жә не лайық ты затты кө рсеткен кезде керекті сө зді оң ай табуғ а мү мкіндігі болатындай оның дыбыстық қ ұ рамының айтарлық тай анық кө рсетілуін талап етеді. Сонымен қ атар сө здің жә рдемімен мү мкіндігінше заттың барлық сапасының ерекшелік жә не маң ыздылық қ асиетін атап кө рсету қ ажет. Осы шарттардың тіпті біреуі бұ зылғ ан жағ дайда оның лексикалық қ орының қ алыптасуында қ иындық байқ алуы мү мкін. Бұ ндай келең сіз жә йттер жалпы сө йлеу тілі толық дамымағ ан балаларда жиі байқ алады.Бұ ндай балалар негізінде жалпығ а таныс жә не кү нделіті қ арым-қ атынаста ө те жиі қ олданатын сө здермен ғ ана шектеледі. Кө п сө здерді жуық тап жә не кү ң гірт мағ ынада айтады.Сыртқ ы тү рінің, қ имыл-ә рекетінің, тегін атқ аратын қ ызметінің ұ қ састық ерекшеліктері бар заттардың меншікті атауларын дұ рыс атамай, олардың атауларын алмасытарды. Мысалы, бұ зауды –сиыр, кө лді –су, каналды-арық, қ алайыны- темір, алма-жеміс, қ азды-ү йрек деп алмасырып айтады.

Алайда баланың сө здік қ орының бұ зылуының ерекшелігі мен шырайы ә ртү рлі болуы мү мкін екендігін есте сақ тау керек. Сонымен, мысалы, жалпы сө йлеу тілінің кейбір элементтері толық дамымағ ан балалардың сө здік қ орындағ ы кемшіліктер азырақ ө рескелденіп кө рінуі мү мкін. Олардың кө пшілілігінің сө здік қ оры бай болады, бірақ оқ у барысы кезінде естіп ү йренген жаң а сө здерді, тү сініктерді, кө ріністерді ө зінің сө йлеу тілінің белсенділігінде жеткілікті тү рде қ олданбайды.Тү бірлес сө здердің кө бінесе екеу-ү шеуінен артығ ын тандайғ а шамасы жетпейді, оның ө зінде олардың сыртқ ы тү рін ғ ана ө згертіп алады. Сө йлеу тілінде граматиканың ү стеу жә не қ атыстық сын есім сө з таптарын сирек қ олданады.

Баланың сө здігі оның жалпы сө йлеу тілінің толық дамымауының ә р уақ ытта толық кө рсеткіші бола бермейді.Оның ө скен ортасына, алғ ан тә рбиесіне жә не тағ ы басқ а да себептерге байланысты сө здік қ орының дамуының немесе тоқ ырауының байқ алуы мү мкін. Бұ ны жеке дара бө ліп алып қ арауғ а болмайды, оның басқ а кө ріністерімен, соның ішінде сө йлеу тілінің фонетикалық жә не грамматикалық қ ұ рылысының дамуындағ ы ерекшеліктермен бірге қ арау керек.

Сө з қ орын тексеруге қ ажет лексикалық жә не кө рнекелік материалдар мына қ ағ идаларғ а сә йкес іріктеледі:

-семантикалық (тексеруге заттың атын, оның бө лшегін, іс-ә рекетін, сапа, сипатын, уақ ытты кең істікті білдіретін сө здер іріктеледі)

-лексикалық –грамматикалық (тексерге қ ажетті зат есім, сын есім, етістік, ү стеу, т.б. ә р тү рлі сө з таптарын кіргізу қ ажет жә не ол сө здер баланың жас ерекшелігіне сә йкес болуы керек).

-тематикалық немесе тақ ырыптық -лексикалық материал тақ ырып бойынша топталады: киім, жеміс, т.б.

Тексеруге қ ажетті сө здер мектептің немесе мектепке дейінгі мекемелердің бағ дарламасына сә йкес қ ұ растырылады. Сонымен қ атар сө йлеу тілі бұ зылғ ан балаларғ а сө здік-буындық қ ұ рамы қ олжетерлік, қ олайлы болуын ескеру қ ажет.Тексеру қ орытындысын талдау барысында сө з қ орында қ андай лексикалық топтардағ ы сө здерді қ олданбайды, алмастырады, қ андай сө здерде қ ателер кездесетініне кө ң іл бө лу керек.

Баланың сө дік қ орын бағ алау келесі тә сілдермен жү ргізіледі.

- Іс-ә рекетті білдіретін сө здер

- Заттың сапасын, қ асиетін білдіретін сө здер

Тексеру нә тижесінде алынғ ан мағ лұ маттар жан-жақ ты талданып, бағ аланады. Сө йлеу тілінің лексикалық жағ ының қ орытындылауында сө здік қ оры жағ дайы жалпылама сө здерді қ олдануы, антоним, синоним сө здеодің мағ ынасын тү сінуі, белгілері бойынша топтастыруы жә не тапсырмаларды орындау барысындағ ы кездескен қ иыншылық тар кө рсетіледі.

№7 лекция. Сө зді тексерудің ә дістемесі

Екі диагностикалық кезең нен тұ рады: сө здің атқ аратын қ ызметінің барлық компонентінің тексерісі, (сө здің тү сінушілігінің) жә не жаң ғ ырту (ө зіндік сө з). Сө здің кү рделі айтылу кө ріністеріне тексеріс жү ргізіледі. Сол кү рделі жү йелі қ ұ рылыммен сө здің атқ аратын қ ызметтері кесімді. Сол себептен ә діс-айлалар, ө згешеліктің басын аш- деген жә не сө здің сырттың кө рінісінің тексерісі.

Алайда дыбыстардың тү рлі тобын қ амтитын кү рделі тіл кемшілігі жағ дайында. Ол сө йлеу моторикасының жалпы жеткіліксіздігіне байланысты болса /мысалы дизартрияның алуан тү рінде/, а артикуляциялық гимнастикағ а келтірілген программа бойынша жү ргізіліп сө йлеу аппаратының тү рлі бұ лшық ет топтары қ ызметіне ә сер етуі тиіс. Қ ойылғ ан дыбысты ұ қ сас дыбыстардан ажырату кезең індегі логопедиялық жұ мыс дыбысты дұ рыс машық тандыру кезең індегідей жү йемен жү ргізіледі. Тіл кемшіліктерін тү зетуге арналағ ан логопедтің жұ мыс тиімділігінің қ ажетті шартты – оның сенімді жабдық талуы.

- баламен тек қ ана дұ рыс тілде сө йлесу, «бала тілін» ешқ ашан қ олданбау;
- балағ а кү н сайын қ ысқ а жә не ертегілер оқ у;
- онымен жиі сө йлесу, оның барлық сұ рақ тарына шыдаммен жауап беру, сұ рақ қ оюын мадақ тау;

- сө зді немесе фразаны, ондағ ы сө здердің орнын ауыстыра отырып, анық бірнеше рет қ айталау;

- кү ніне бірнеше рет артикуляциялық гимнастикалар орындау. Оның мақ саты - дыбыстарды айтуғ а қ атысатын бұ лшық еттерге жұ мыс істетуоларды бағ ынышты ету. Оларғ а артикуляцияғ а аппаратының органдырын жаттық тыратын, дыбыстарды дыбыстауғ а ерін, тіл, таң дай қ атыстыруғ а арналғ ан жаттығ улар енгізіледі.

Тапсырманың негізгі тексерілуі

-логопед кө рсеткен суреттерде (сө здің тү сінушілігінің тексерісі) бейнелеген заттарды атау;

- онымен жиі сө йлесу, оның барлық сұ рақ тарына шыдаммен жауап беру, сұ рақ қ оюын мадақ тау;

- жақ жә не тіл бұ лшық еттерін дамыту. Ірі тағ амдарды тиімді шайнауды, аузын шайуды, ұ ртын толтыруды, ауаны бір ұ ртынан екінші ұ ртына аударыды т.б ү йрету;

- мә тіннің тү сінігін айту, сұ рақ қ а жауап беру

Сө здің дамуының дең гейі

1) сө здің тү сінушілігі кең кө лемде белгілі нысанғ а байланысты;

2) сө здің тү сінушілігі тұ рмыстық дең гейде;

3) сө здің тү сінушілігі шектеулі (шегінде жағ дайда);

4) сө зді тү сінбеу.

сө здің экспрессивті жағ ының тексерісімен логопед танысады;

а) сө здік;

б) грамматикалық қ ұ рлым;

в) сө здің дыбысталуы;

г) дауыс, оның шапшаң дығ ы жә не бірқ алыптылығ ы.

Сө здің коммуникациясының дең гейінің тексерісі

Сө здің коммуникатив дамуының дең гейі биік саналады жә не 3 ұ пайғ а бағ аланады егер бала белсенді, жә не сө з тың дау білетін, ү лкендермен жә не ө зінің қ атарларымен байланыс жасай білсе ашық жә не дә йекті тү рде ө з ой білдіреді.

Оның уақ иғ ада егер бала жанасушылық та аз сө йлесе ү лкендермен жә не ө зінің қ атарларымен байланыс ұ қ ыпсыз, сө здің этикетін дұ рыс пайдаланбайды.

Тілді біртіндеп мең геруіне баланысты баланың сө йлеу тілінің дамуы бір неше жайды кө рсетеді.

Бірінші жай – фонетикалық есту қ абілітінің дамуы жә не ана тілі фонемасын сө йлеуде дағ дылануы.

Екінші жай – сө здік қ орын жә не синтаксистік дұ рыстығ ын мең геру.

Ү шінші жай – сө йлеу тілінің мағ ыналық жағ ын игеру.

Сө йлеу қ арым-қ атынасқ а тү су қ абілетін мең геру адамғ а ғ ана тә н ә леуметтік қ арым-қ атынастың орналасуына себеп болады. Осындай қ арым-қ атынас арқ ылы баланың қ оршағ ан орта туралы тү сініктері қ алыптасып, айқ ындалады. Сө йлеу тілін мең геру баланың ө з жү ріс-тұ рысын, іс ә рекетін тануғ а, жоспарлауғ а жә не бағ ыттауғ а мү мкіндік береді.

1. сө здің коммуникатив дамуының дең гейі биік саналады жә не 3 ұ пайғ а бағ аланады егер бала белсенді, жә не сө з тың дау білетін, ү лкендермен жә не ө зінің қ атарларымен байланыс жасай білсе ашық жә не дә йекті тү рде ө з ой білдіріретін болса ол 1-ші дең гей.

2. Ортаң ғ ы дең гей коммуникативті сарапшылық қ а 2 ұ пай. коммуникатив қ арым-қ атынас мынадай дең гейде анық талады, егер бала тың дап жә не тү сінсе сө з, бірақ аз қ арым қ атынас жасайды.

3. Коммуникативті қ арым-қ атынастың дең гейінің сарапшылығ ы 1 ұ пайғ а тең - сол сө здің коммуникациясының ең аласа дең гейі. Оның уақ иғ ада егер бала жанасушылық та аз сө йлесе ү лкендермен жә не ө зінің қ атарларымен байланыс ұ қ ыпсыз, сө здің этикетін дұ рыс пайдаланбайды.

Сө здің коммуникативті атқ аратын қ ызметінің дең гейінің байқ ау ү шін келесі ә дістемелерді пайдалану болады.

Сө здің байланысына тексеріс жү ргізу

Алдымен баланың сө зінің дамуының дең гейіне компоненттің толық тілдік жү йенің, айқ ындау тексеріс жасау;

- Байланыстың сө зі мағ ынамен, қ ұ рылымды жә не тілдік сипаттайды;

- Байланысының жә не коммуникацияның тә сілінің биікте қ ызмет етеді;

Логопед баламен ә ң гiмелес

- балағ а асыра жү ктемеу жасау. Сабақ тың 15-20 минуттан аспауы жө н;
- ұ сақ моториканы дамыту ү шін жаттығ улар қ одану керек;
- кекештікте сө йлеу демалысын, екпінді жә не ритмді дамытуғ а мү мкіндік беретін музыка сабақ тары жақ сы нә тиже береді. Баламен сабақ кө ң ілсіз болмауы керек, оларды қ ызық ты ойын тү рінде ө ткізу, жайбарақ аттық ахуалын жасау, баланы оң нә тижеге бағ ыттау, жиі мақ тау.

- сюжетке қ арап ә ң гімелеу

" Ал сен демалыс кү ндері не жасадың? Деген сияқ ты сұ рақ тар қ ойып логопед баланы ә ң гімеге тартады.

Тіл дамуында кемістігі бар балаларды емдеу ең алдымен баланың ағ засын бекітуге ә кеп тіреледі. Бұ л қ араста дұ рыс режим мен тамақ тану, дене шынық тыру, сумен тү рлі емдеулердің зор мағ насы бар.

Балағ а ә сер ететін невропатия себептерін анық тап, жағ ымсыз психологиялық факторларды жоюғ а тырысу керек.

Мысалы, тә беті бұ зылғ ан жағ дайда ата-аналар баланың тамақ қ а деген жек кө рушілігін болдырмау шараларын жасауы керек. Бастысы - тамақ танудың нақ ты тә ртібін орнату.

Баланы зорлап тамақ тандыруғ а, ә сіресе дімкә стік кезінде, қ орқ ытып немесе уә де беріп асыра тамақ тандыруғ а қ атаң тиым салынады. Баланың бір нә рседен ү ркуі болғ анда ешқ ашан оғ ан кү уге немесе оны қ орқ ытып жең діруге болмайды. Оның танымдық қ ызығ ушылығ ы аумағ ына сол қ орқ ыныш шақ ыратын объектіні енгізуге тырысқ ан жө н. Тү нге қ арай ғ ажайып ертегілер айтуғ а, телеарна хабарын қ арауғ а рұ қ сат етпеу керек. Ұ йық тар алдында тітіркеніш жасайтындар шеттелуі керек.

Байланыстың сө зінің дең гейінің зерттеу

Сө йлеу тілі екі тү рлі болады: ішкі жә не сыртқ ы. Сө йлеу тілінің ішкі тұ лғ алары – бұ л ү нсіз тіл, адам бір нә рсе туралы ойлап, оғ ан жоспар қ ұ рғ анда пайда болады, ойлану арқ ылы қ алыптасады. Сыртқ ы сө йлеу тіліне кө шуі баланың ү ш жасқ а дейінгі шамасында, ө зінің істеген ә рекеттерін естіртіп, сө йлеп жә не оғ ан жоспар жасай білетіндігінен байқ алады. Ішкі сө йлеу тілі арқ ылы ойдың сө зге айналуы барысы жә не сө з сө йлеуге дайындығ ы морфологиялық жә не фонетикалық дең гейінде жү зеге асады

Бағ алау ө лшемдер сө здің байланысының даму дең гей

Мә тіннің жоғ арғ ы сарапшылығ ы 10 ұ пайғ а сә йкеседі, 2 ұ пай - 1 ұ пайдың грамматикалық қ ате, 0 ұ пай мә тін лексика қ ұ рлымы бұ зылса.

Сө здің байланысуының дамуы

I дең гей - ә ң гіменің толық баяндалып сипатталуы.

II дең гей - ә ң гіменің толық баяндалуы бірақ байланыстың болмауы.

III дең гей - ә ң гіме толық бірақ эксперимент сұ рақ тардың байланысы жоқ.

IV дең гей - ә рекеттің сапасы.

Vдең гей-пә ннің -бө лінуі

№8 лекция. Сө йлеу тілі дамуының жә не пайда болуының ә леуметтік мінездемесі

Сө йлеу тілі - биологиялық алғ ышарт негізінде, ең алдымен орталық жү йке жү йесінің қ алыпты функционалды дамып жетілуімен туындайды.Дегенмен, сө йлеу тілі-ә леуметтік функцияның маң ызды бір бө лігі болғ андық тан, оның дамуына бір биологиялық алғ ышарт жеткіліксіз, ол баланың ү лкендермен қ арым-қ атынас жасау арқ ылы туындайды. Баланың жақ ын эмоционалды адаммен қ арым-қ атынасқ а тү суі маң ызды роль атқ арады, яғ ни анасымен.

Баланың қ оршағ ан ортамен қ арым-қ атынасқ а тү су қ ажеттілігі ө мірлік тә жірбиеде қ алыптасады. Ол баланың алғ ашқ ы ө мірінің 2 айында оның физикалық қ ажеттіліктері мен жаң а ә сері негізінде туындайды. Қ арым-қ атынасқ а тү су қ ұ ралдары ішінде экспрессивті-мимикалық, заттық іс-ә рекеттік қ ұ ралдармен жү зеге асады, біз оны вербальдық кезең ге дейін деп атаймыз.

Дә л осы кезең де балада адамның дауысын қ абылдау сезімталдығ ы қ алыптасады, адамның дауысы мен дыбысын салыстырғ анда физикалық нысанғ а бірінші кү шіне, ұ зақ тығ ына, қ ұ рамына жә не биіктігіне тең. Баланың сө йлеу тілінің дамуына, пайда болуына қ арым-қ атынас маң ызды роль атқ аратынын, мамандардың зерттеулері дә лелдейді. Баланы қ оршағ ан ортадан шектету (отбасы, балалар тобынан т.с.с.) депривациялық жағ дай болып қ арастыралады, баланың психикалық бә сең деуіне ә сер етеді.

Егер бұ л жағ дай ұ зақ уақ ытқ а созылса, психикалық депривация жағ дайы пайда болады. Ә сіресе сө йлеу тілінің дамуына эмоционалды депривация кері ә сер етеді. Соғ ан сә йкес бала туылғ аннан бастап жеткіліксіз қ анағ аттанбайды, оның аффектілі қ ажеттіліктерінде орын алады жә не бә рінен бұ рын бала жылулық қ а, мейірімге, махаббатқ а мұ қ таж. Мұ ндай жағ дай, жағ дайы тө мен отбасыларында, ішімдік қ олданатын ата-аналар отбасында, анасының жоқ тығ ынан, баланың алғ ашқ ы кү ннен бастап жетімдер ү йінде тә рбиеленуінен, тә рбиелеу жұ мысына аз кө ң іл бө лгендіктен жиі қ алыптасады. Л.С.Выготский алғ аш рет баланың психикалық дамуын оқ ыту мен тә рбиелеу маң ызды екенін алғ а тартты. Қ азіргі уақ ытта бұ л жағ дай нейрофизиологиялық зерттеулерде мақ ұ лданды жә не ары қ арай дамуының жалғ асын тапты. Баланың миына ә р тү рлі ақ параттар легі тез жетсе соғ ұ рлым орталық жү йке жү йелері функционалды жә не анатомиялық қ арқ ынды жұ мыс істейтіні дә лелденді. Жеке функционалды жү йенің стимуляциялық дамудың мү мкін болатын шектері толық тай қ арастырылмағ ан. Дегенмен, қ арқ ынды тү сетін ақ парат баланың физикалық жә не психикалық жасымен сә йкес болуын ескеру керек, себебі қ андай да бір ауыртпалық орталық жү йке жү йесінің жағ дайына кері ә серін тигізеді.

Сө йлеу тілінің физиологиялық механизмдері

Сө йлеу тілінің механизмдері мидың қ ызметімен байланысты, иерархиялық ө зіндік қ ұ рылымы бар ә р тү йін сө йлеу тілінің мінез-қ ұ лық қ ызметіне ө зіндік спецификалық ү лесін қ осады. Клиникалық тә жірибе бас миының ә ртү рлі аймақ қ абық тарының зақ ымдануы сө йлеу тілінің сапалы бұ зылысына ә кеп соғ атынын кө рсетеді. Осығ ан байланысты сө йлеу тілінің бұ зылысы сол жә не басқ а да зақ ымдануларғ а байланысты тү рлі аймақ ты бө ліп қ арастырады.

Брок орталығ ы артқ ы бө ліктің 3-ші маң дай қ атпарында орналасқ ан.Бұ л орталық тың зақ ымдануы ү лкендерде моторлы афазияғ а ә кеп соқ тырады. Вернике орталығ ы артқ ы бө ліктің жоғ арғ ы самай қ атпарында орналасқ ан. Бұ л орталық ауызша сө йлеу тілінің тү сінуімен байланысты.Бұ л орталық тың зақ ымдануынан ү лкендерде сенсорлы афазия туындайды. Екі орталық та бір жартышарда орналасқ ан жә не бір-бірімен тығ ыз байланыста.

Сө йлеу тілінің нейрофизиологиялық механизмнің анализі функция локализациясының динамикалық жү йелік принципіне негізделеді. Мұ ны алғ аш Павлов тұ жырымдады жә не ары қ арайғ ы дамуы жайлы тұ жырымдамалар Анохин П.К, Бернштейн Н.А, А.Р.Лурия ең бектерінде жалғ асын тапты. Балаларда сө йлеу тілі бұ зылысының механизмін тү сіну ү шін, балалар мен ү лкендерде бас миының зақ ымдануының нейропсихологиялық зерттеулердің салыстырмалы анализ нә тижелер жұ мысы кө птеген мағ ынағ а ие. Баланың сө йлеу тілі дамуында оң жә не сол жақ жартышарының ролі туралы қ арама-қ айшы кө зқ арастарына қ арамастан, кө птеген авторлар мынандай қ орытындығ а келеді: ү лкендердге қ арағ анда, балаларда оң жақ жартышар сө йлеу тілі процесінде маң ызды роль атқ арады жә не дамуғ а ө зінің спецификалық ү лесін қ осады.Сө йлеу тілін тү сіну мен еркін мең геруін қ алыптастыруында жетекші ролді- сө йлеу тілінің доминантты структурасына тиесілі.(сол жақ жартышарғ а)

Балалық шақ та сө йлеу тілінің бұ зылу ерекшеліктері бала миының жоғ ары қ абығ ымен байланысты.

№9 лекция. Баланың психикалық дамуындағ ы сө йлеу тілінің функциясы

Баланың вербальды даму негізінде сө йлеу тілінің коммуникативті функциясы жатыр. Бұ л функцияның ө з уақ ытында пайда болуы, баланың жоғ арғ ы таным ә рекеті мен мінез-қ ұ лқ ының еркін мең геруіне байланысты. Сө йлеу тілін қ арым-қ атынас қ ұ ралы ретінде қ олдану ү шін негізгі ү ш этаптан ө теді.

Вербальды кезең ге дейін бала айналадағ ы адамдардың сө йлеу тілін тү сінбейді, бірақ бұ л жерде келесі этапты қ амтамасыз ететін сө йлеу тілінің мең геру шарттары қ алыптасады. Екінші этапта- сө йлеу тілінің пайда болу этапында - бала ү лкендердің қ арапайым сө здерін тү сіне бастайды жә не алғ ашқ ы сө здерін айта бастайды. Айналадағ ылармен ә ртү рлі қ арым-қ атынас тә сілдерін мең геру сө йлеу тілі дамуының этапында жү зеге асады. Сө йлеу тілі қ ұ ралы ретінде ойлау 2-ші функцияның қ ызметін атқ арады. Сол себепті сө з- сө йлеу тілінің психологиялық бірлігі ретінде қ арым-қ атынас қ ұ ралы ғ ана емес, сонымен қ атар жалпылау. Жалпыланғ ан заттар абстракцияның қ ұ ралы болып табылады.

Сө йлеу тілінің коммуникативті жә не жалпылау функциялары бір-бірімен тығ ыз байланысады. Бала сө йлеу тілінің кө мегімен жаң а ақ паратты қ абылдап қ ана қ оймайды, оны мең гереді. Сонымен қ атар сө йлеу тілі жоғ ары психикалық функциялардың реттегіш қ ұ ралы болып табылады. Осылай қ абылдау процесіне қ осыла отырып, оны жалпыланғ ан жә не дифференциалды етеді. Есте сақ тау материалының вербализациясын тү сініп сақ тауғ а кө мектеседі. Сө йлеу тілін қ алыпқ а келтіретін реттеу функциясы мектепке дейінгі жастың аяғ ында туындайды жә не баланың мектепке оқ уына кө шуде ү лкен маң ызғ а ие.Л.С.Выготскийдің кө рсетуінше, бастапқ ы жоспарлы сө йлеу тілі сыртқ ы ө зіндік форма болып табылады, кейіннен ішкі жоспарғ а кө шеді (іштей сө йлеу тілі).

Сө йлеу тілін ретке келтіру функциясының қ алыптасуы балада ү лкендердің сө йлеу тілінің қ ұ рылымен ө зіндік ә рекет қ абілетімен бағ ындырады. Қ азіргі психологиялық зерттеулер кө рсеткендей, сө йлеу тілінің ретке келтіру функциясының дамымауы аномалия дамуының жалпы заң дылығ ы болып табылады. Сө йлеу тілінің ретке келтіру функциясының дамымауы баланың іс-ә рекетінде импульстілікпен ерекшеленеді. Бала сол жә не басқ а да интелектуалды тапсырмаларды шешуде қ иналады, ө зінің қ ателегін байқ амайды, тапсырмалардың соң ын «жоғ алтады», кө ң ілдері тез бө лінеді, теріс мінез-қ ұ лық тарын кө рсетеді. Сө йлеу тілінің ретке келтіру функциясының дамымауымен байланысты осы ерекшеліктерді логопедиялық тү зету жұ мыстарын жү ргізгенде ескеру керек.

ІІІ саты Былдырының пайда болуымен сипатталады. Оның ұ зақ тығ ы 20-дан 30 аптағ а дейін (4-7, 5 ай). Бұ л сатыда дауысты дыбыстардың байламы ақ ырындап жоғ алуы байқ алады жә не бір буынды буындарды айтуғ а қ айта келеді, ол кезде дауысты немесе дауыссыздарғ а ұ қ сас, дыбыстар ұ зартылады. Дауыссыз дыбыстар ауыз қ уысының алдың ғ ы бө лігінде кө п айтылады. Ауыз қ уысы бү л уақ ытқ а қ арай кө лемін арттырады, ол тілдің ә ртү рлі қ озғ алысы ү шін жағ ымды жағ дай жасайды. Баланың осы сатысының соң ына қ арай ә ртү рлі дыбыстық кешендер олардың бө лек буындарының ұ зақ орындалуымен, шетінен дауысты дыбыстарды аяқ тай отырып артикулді буындар ә лі де анық айтылмайды.

5-6 айына қ арай дені сау бала ерін жә не тіл дауыссызын дауыстымен ү йлестіріп айта бастайды (бааа, мааа, тааа, лааа). Бұ л жасына қ арай алғ ашқ ы буындар «ба» немесе «ма» пайда болады - бұ л былдырдың басы, ол естуді бақ ылай отырып буындарды қ айталап айту тү рінде байқ алады. Сондық тан баланың туа біткен керең дігінде уілдеу саптысының бастапқ ы вокалы байқ алуы мү мкін, бірақ дыбыстың шетінен жойылуы жә не былдырының жоқ тығ ы болып табылатындығ ы сипатты. Керең балаларда былдырының болмауы ә сіресе вокалды дамудың келесі сатысы ү шін сипатты. Былдыр сө з дамуындағ ы ү лкен орын алады. Былдырдау кезең інде сызық ты жағ дайдағ ы бө лек артикуляцияның біріктіру орын алады, ол буынның қ алыптасуының маң ызды механизмі болып табылады.

IV саты - былдырдың гү лденуі немесе канондық вокализация. Бұ л кезең 20-30-дан 50 аптағ а дейін қ амтиды (5-7, 5 - 12, 5 ай). Тура осы кезең де былдыр дыбысы туғ ан тілінің дыбысының акустикалық ө зінің сипаты бойынша еске сала бастайды жә не ата-аналары оларды сө з дамуының бастауымен жиі араластырады.

Канондық саты екі бірдей буынмен қ айталануын сипаттайды (ба-ба, да- да, па-па, ма-ма). Бұ л сатыда дыбыстың айтылуына бақ ылау кү шейеді.

Канондық вокализаң ияның бұ л сатысы барынша жиі ерінмен айтылатын болып табылады (п, п, б, б, м, м), тілдік-орта ерінді (г, к) жә не тілдік-артқ ы ерінді дыбыстар. Дауысты дыбыстар арасында бә рінен бұ рын орта-тө менгі кө терілімнің алдың ғ ы-орта дауысты қ атары пайда болады (э, а). Сипаттысы дауысты дыбыстардың артикуляң иясын жатқ ызуғ а тенденция болып табылады.

Шамамен 6-7 айынан бастап былдыр ә леуметтік сипатқ а ие бола бастайды: бала ү лкендермен қ атынас кезінде былдырлайды, қ оршағ ан ортаның назарын тарту ү шін дауыстық ә серді пайдаланады, басқ алардың сө зін тың дайды.

Бұ л кезең де дауыстық ә серлер тірілудің жалпы кешенінен бө лініп шығ ады. Олар баланың қ оршағ ан ортамен қ атынасының белсенді ү лгісі болып табылады. Бала ө зінің қ алауын байқ ату ү шін соларды пайдаланады жә не ү лкендерді ө здеріне назар аудартуғ а мә жбү рлеп, қ ажеттілігін байқ ату ү шін пайдаланады.

Дені сау бала ү шін бұ л жасында сипаттысы, былдыры толық тай дербес ә рекеті сияқ ты орындалуы болып табылады. Дені сау балада бірмезетте сө йлеу катынасының бастапқ ы тү сінігі дами бастайды; ол ү лкендердің ө зімен қ атынас жасауғ а бағ ытталғ ан ә рекеті жә не қ озғ алысына ерекше кө ң іл бө леді, олардың маң ыздылығ ын тү сінуге тырысады.

V саты 9-дан 18 айғ а дейінгі кезең ді қ амтиды. Бұ л сатыда былдыр дыбысы ү лкен айырмашылық пен айрық шал