Мірбаяны

Ыбырай Алтынсарин

(1841-1889)

Ыбырай Алтынсарин – бар саналы ғ ұ мырын туғ ан халқ ын ө нер-білімді, жаң а заманның ө ркениетті, мә дениетті елдерінің қ атарына қ осу жолына арнағ ан кө рнекті тұ лғ а. Ол ө зінің ағ артушылық, педагогтік, ақ ын-жазушылық тарихи қ ызметі мен зор талантын, жан-жақ ты терең білімі мен қ айрат-жігерін елдің " желкілдеп ө скен кө к шө птей" жас ұ рпағ ын оқ ытып, тә рбиелеуге, қ азақ жерінде жаң а ү лгідегі мектептер ашып, оқ ушыларды ө з кезінің озық ғ ылымымен қ аруландыруғ а, кә сіп тү рлеріне ү йретуге арнағ ан.

Ыбырай бұ л жолда сан алуан кедергілер мен қ иындық тарды жең е отырып, ү лкен жетістіктерге қ ол жеткізді, сө йтіп, туғ ан халқ ының мақ тан тұ татын ардақ тысына айналды.

мірбаяны

Ыбырай 1841 жылы қ азан айының 20-сында қ азіргі Қ останай облысы, Қ останай ауданында дү ниеге келеді. Ү ш-тө рт жасында ә кесі Алтынсары қ айтыс болып, атасы Балғ ожаның қ олында ө сіп, тә рбиеленеді.

Атасы Балғ ожа би ө з аймағ ының атақ ты кісілерінің бірі болғ ан. Ел ішіндегі кө п билікті қ олында ұ стағ ан би, Орынбор ә кімшілігінің алдында да беделді, белгілі кісі болғ ан.

Замана бет алысын ө зінше болжағ ан Балғ ожа табысқ а жетудің ендігі жолы – оқ у деп біледі. Сө йтіп, немересі кішкентай Ыбырайды Орынборда ашылады деп кү тілген орыс-қ азақ мектебіне кү ні бұ рын жаздырып қ ояды. Бидің ондағ ы мақ саты, ә рине, немересінің бала оқ ытып, педагог болуы емес, ә кімшілік орындарда жұ мыс істеп, шенеунік, орысша оқ ығ ан " тө ре" болып шығ уы, ата-анасын асырауы. Балғ ожа бұ л ойын Орынборда оқ ып жү рген жасө спірім Ыбырайғ а жолдағ ан ө лең -хатында былайша білдірген:

Ү міт еткен кө зімнің нұ ры – балам,

Жаның а жә рдем берсін Хақ тағ алам.

Атаң мұ нда анаң мен есен-аман,

Сү йіп сә лем жазады бү гін сағ ан.

Атаң ды сағ ындым деп асығ арсың,

Надан боп білмей қ алсаң, аһ ұ рарсың.

Шырағ ым, мұ нда жү рсең не етер едің,

Қ олың а қ ұ рық алып кетер едің.

Тентіреп екі ауылдың арасында

Жү ргенмен, не мұ ратқ а жетер едің?!

Ә лгі мектеп ақ ыры 1850 жылы ашылады да, оғ ан қ абылданғ ан отыз қ азақ баласының бірі – тоғ ыз жасар Ыбырай болады. Ыбырай мектепте сабақ ты ынта қ ойып оқ иды, 1857 жылы оқ уын " ө те жақ сы" деген бағ амен бітіріп шығ ып, 1859 жылдың тамызына дейін ө зінің туғ ан елінде тілмаштық қ ызмет атқ арады. Қ алада оқ ып, қ азақ даласына беймә лім жаң алық тардан хабардар болып, ой-ө рісі кең ейген зерделі бозбаланың екі жылдай елде болуы — қ азақ қ оғ амының жағ дайын терең ірек тү сініп, жаң аша сезінуіне, ө зіндік ойғ а келуіне мү мкіндік береді.

1859 жылы Ыбырай Алтынсарин атасының жақ сы танысы, сыйлас кісісі — Орынбордағ ы Шекаралық комиссияның тө рағ асы, шығ ыстанушы белгілі ғ алым, профессор В.В.Григорьевпен жақ ын танысады. Ол Ыбырайғ а қ амқ орлық пен қ арап, оғ ан ө зінің бай кітапханасын еркін пайдалануына жағ дай жасайды. Ыбырай Григорьевтің кітапханасынан орыс жазушыларының шығ армаларын, орыс жә не дү ние жү зі ағ артушы-педагогтерінің ең бектерін, ұ лы адамдардың ө мірі жайындағ ы кітаптарды алып, бас алмай оқ ығ ан. Мерзімдік басылымдарды оқ ып тұ рғ ан.

Ө з бетімен кө п ізденіп, білім қ орын молайта келе, Ыбырай ө зінің алдына тілмаш болуды емес, туғ ан халқ ына пайдалырақ басқ а бір қ ызмет істеуді мақ сат етіп қ ояды. Оның ынтасы ағ артушылық қ а ауады. 1860 жылы Жайық тың шығ ысындағ ы қ азақ тар ү шін тө рт бастауыш мектеп ашылғ ан кезде, Ыбырай ө зі сұ ранып, Торғ ай мектебіне мұ ғ алім болуғ а рұ қ сат алып, сонда келеді. Бірақ мектеп бірден ашыла қ оймайды. Бұ л аралық та, Ыбырай ел ішінде мектептің пайдасын тү сіндіріп, біраз баланы ө з ү йінде оқ ытады.

Торғ ай мектебі 1864 жылы ғ ана ашылады. " Осы жылы қ аң тардың 8-і кү ні кө птен кү ткен ісім орнына келіп, мектеп ашылды. Оғ ан 14 қ азақ баласы кірді. Бә рі де жақ сы, есті балалар. Мен балаларды оқ ытуғ а қ ойғ а шапқ ан аш қ асқ ырдай қ ызу кірістім", – деп жазады, ол белгілі шығ ыстанушы, профессор Н.И.Ильминскийге жолдағ ан хатында. Ыбырай мектептегі сабақ пен тә рбие жұ мысын сол кездегі орыс мектептері ү лгісінде қ ұ рады. Сабақ ты қ азақ тілінде жү ргізе отырып, ол балаларғ а орыс тілін ү йретуге, пә н негіздерінен білім беруге тырысады. Тә рбие жұ мысын адамгершілігі мол, жаң а ұ рпақ тә рбиелеп шығ аруғ а бейімдейді.

Ыбырай мә дениет пен білім жолына халқ ының ө те ынталы екенін жақ сы ұ ғ ады. Бұ л оны жігерлендіре тү седі. " Қ азақ тар мені қ ұ шағ ын жая қ арсы алды. Мектепке балаларын беруге ынталы адамдар толып жатыр", – деп жазады ол бір хатында. Ыбырай Н.И.Ильминскийге жазғ ан ә лгі хатында тағ ы да былай дейді: " Қ азақ даласын ү ш жылдай аралағ ан Сіздің қ азақ халқ ы ұ ғ ымтал, ақ ылды, дарынды, бірақ оқ ымағ ан халық дейтінің ізге мен сенемін. Қ азақ халқ ы қ арапайым, ө нері жоқ халық, бірақ біз қ арапайымдылық тың ө зінен де кө п жақ сылық табамыз". Туғ ан халқ ы туралы мұ ндай ой Ыбырайдың демократтық кө зқ арасына негіз болды жә не оны сеніммен жұ мыс істеуге шабыттандырды. Сонымен бірге Ыбырай ел ішіндегі ә леуметтік тең сіздік, ә ділетсіздікті де кө ре білді. Ә кімдердің зорлық шыл сорақ ы қ ылық тарын сынғ а алды. Олардан қ арапайым халық ты корғ ады.

" Қ ызмет бабында мен қ азақ тармен жиі-жиі ұ стасып қ аламын, — деп жазды ол 1864 жылы Ильминскийге, олардың ішінде менің ө з туысқ андарым да бар. Олардың сырын жақ сы білемін, кө бін тіпті жек кө ремін, қ азақ арасындағ ы қ ызмет адамдарын да кө ң ілім тіпті сү ймейді. Олар кедей қ азақ тарды — қ арсылық кө рсете алмай, қ аскырдың аузында жем болатын қ орғ ансыз момындарды — адамшылық тың шегінен шығ а, арсыздық пен тонайды, талайды. Соларды кө ргенде... ө те қ атты кү йінемін... Осы елдің кү шті жемқ орларының бірі ө здерінің істеп жү рген істерін менің жақ тырмайтынымды біліп қ алды... Сондық тан ол мені бұ л арадан қ уып жіберудің амалын істеп жү р".

Ыбырайдың ағ артушылық, демократтық кө зқ арастары осылайша қ алыптасып, дамыды. Қ оғ амдық ә ділетсіздік пен адам бойындағ ы ұ намсыз мінездерге қ арсы кү ресу ү шін, ол ел ішінде білім, ө нер тарату ісін кең ейте беру керек деп ұ ғ ады. Сол ниетпен бар кү ш-жігерін мектеп ісіне, бала оқ ыту жү йесін жақ сартуғ а жұ мсайды.

1876 жылы Ыбырай Петербург, Қ азан қ алаларына барады. Орыстың ағ артушылық жү йесін, орыс ағ артушыларының ең бектерін зерттейді. Қ азақ тілінде оқ у қ ұ ралдарын жасауды ойлайды.

1879 жылы Ыбырай Торғ ай облысы мектептерінің инспекторы қ ызметіне тағ айындалады. Бұ л оның ағ артушылық қ ызметінің кең ө ріс алуына жол ашады. Ол еуропалық ү лгідегі мектептер ашу ісімен шұ ғ ылданады. 1879-1883 жылдар аралығ ында Торғ ай облысының тө рт уезінде (Торғ ай, Ырғ ыз, Троицк, Ақ тө бе) жаң а мектептер ашады. 1883 жылы Торғ ай қ аласында қ олө нер мектебі ашылды. Ол қ азақ даласындағ ы техникалық білім беретін тұ ң ғ ыш оқ у орны болды.

Ыбырай қ азақ қ ыздарын оқ ыту ісіне ерекше кө ң іл бө леді. Бұ ғ ан ескішіл ә дет-салттарғ а қ арсы кү рестің бір жолы есебінде қ арайды. 1887 жылы Ырғ ызда қ ыздар мектебін ұ йымдастыруы – оның ағ артушылық аса зор ең бегі.

Қ азақ даласында мектептер санының артуына байланысты Ыбырай мұ ғ алімдер даярлайтын мектеп ашуды қ олғ а алды. 1881 жылы Омбы қ аласында тұ ң ғ ыш мұ ғ алімдер мектебі ашылды.

Ыбырай мектептер ашу ісімен ғ ана шектеліп қ алмады. Ол сол мектептердегі тә лім-тә рбие, оқ у жұ мысына айрық ша мә н берді. Оқ у-тә рбие ісін жаң а бағ ытта ұ йымдастырды. Бұ л ретте ол мұ ғ алімнің атқ аратын рө лін жоғ ары бағ алады. " Халық мектептері ү шін ең керектісі – мұ ғ алім, – деп жазды ол. Тамаша жақ сы педагогика қ ұ ралдары да, ең жақ сы ү кімет бұ йрық тары да, ә бден мұ қ ият тү рде жү ргізілетін инспектор бақ ылауы да мұ ғ алімге тең келе алмайды".

Ыбырай туғ ан халқ ын ерекше сү йді, оның болашағ ына зор сеніммен қ арады. Сондық тан халық ағ арту ісін айрық ша шабытпен жү ргізді. 1883 жылы Торғ ай облысының ә скери губернаторына жолдағ ан баяндамасында ол: " Қ азақ тарғ а – осы дарынды, ақ ыл-есі мол халық қ а – кешікпей рухани жә не қ оғ амдық даму жолына тү сетін дұ рыс бағ ыт беру — қ алай дегенмен де аса қ ажет болып отыр", – деп жазды.

Осы жолда Ыбырай кө п қ иыншылық тар да кездестірді. Ел ішіндегі ескішілдік, парақ орлық пен ө сек-аяң оның жанын кү йзелтті. " Заман осылай болғ ан соң, амалын тауып, мү мкіндігі бар жерде қ азақ халқ ының елдігін бұ зып, болашағ ын бү лдіріп жатқ ан жауыздық қ а қ арсы кү ресе беру керек" деп санады.

Мә дениетті де талантты педагог-жазушы ә рі мінезге бай, адамгершілік, жолдастық қ асиеті мол Ыбырай орыс зиялыларының арасында мейлінше беделді, сыйлы болғ ан.

Оқ улық жасау жолында оқ улық қ а Ыбырай мектепте қ азақ балаларына білім мен тә рбие берудің басты қ ұ ралы деп қ арайды. Ол балаларғ а ана тілін таза жә не ұ қ ыптылық пен ү йретеді, шағ ын кө ркем шығ армалар арқ ылы оларды жақ сы мінез-қ ұ лық қ а баулуды кө здейді. Ыбырай балаларды мазмұ ны олардың білімін кө теретін, тақ ырыбы оларды қ ызық тыратын кітаптарды... қ азақ тың ө з тілінде... басып шығ ару керек деп білді. Ө зі 1876 жылдан бастап " Қ азақ хрестоматиясын" жазуғ а кірісіп, оны 1879 жылы Орынборда бастырып шығ арды. " Бұ л кітапты кұ растырғ анда мен, – деп жазды. Ыбырай хрестоматиясының алғ ы сө зінде, – біріншіден, осы біздің ана тілімізде тұ ң ғ ыш шық қ алы отырғ ан жалғ ыз кітаптың орыс-қ азақ мектептерінде тә рбиеленіп жү рген қ азақ балаларына оқ у кітабы бола алу жағ ын кө здедім". " Қ азақ хрестоматиясы" балаларғ а арналғ ан ө лең дер мен шағ ын ә ң гіме-новеллалардан қ ұ растырылды. Олардың бірқ атарын ө зі жазды, біразын сол кездегі орыс оқ улық тарынан еркін аударып алды. Хрестоматияғ а қ азақ тың халық ә дебиетінің ү лгілерін де іріктеп кіргізді.

" Қ азақ хрестоматиясы" арқ ылы жеткен Ыбырайдың бү кіл ә деби мұ расы оның кө ркем шығ арма жазуды ағ артушылық идеясына бағ ындырғ анын айқ ын кө рсетеді. Ол ә дебиетті бала санасына ә сер ететін, оны жақ сы, ү лгілі істерге ү йрететін кү шті қ ұ рал деп ұ қ ты.

" Біз болмасақ, сіз барсыз"