Газ тектес дәрілік заттар

Аэрозольдар - Aerosol (ат.сеп., жек.тү р.- – Aerosolum, іл. сеп.. жек..тү р- aerosoli). Грекшеден – aer- ауа деген мағ ынаны береді. Аэрозоль- ауаның, газдың немесе газ қ оспаларының ө лшенген қ алпында, ө те ұ сақ қ атты бө лшектер немесе сұ йық тың ө те ұ сақ тамшылары. Қ атты немесе сұ йық заттардың кө лемі бір немесе сұ йық заттардың кө лемі бірнеше ондағ ан микромерлік бө лшектері. Аэрозольдар сырттай қ олдану жә не егу ү шін тағ айындалады. Тұ рақ ты ауру САГ қ ондырғ ысын пайдаланып, компрессормен тиісті қ ысым жасайды. Мал дә рігерлік тә жірибеде газдар қ олданылады. Мә селен, қ ышыманы емдеу кезінде формальдегид жараларды емдеу кезінде, булар, қ ос қ анатты қ ан сорғ ыш қ ұ рт қ ұ мысағ ын суғ а қ арсы тү тіндер қ олданылады.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Агрегаттық кү йі бойынша дә рілік формалар қ алай жіктеледі?

2. Сұ йық дә рілік формалар

3. Жұ мсақ дә рілік формалар

4. Қ атты дә рілік формалар

5. Газтә різді дә рілік формалар

ДӘ РІС №8

ДӘ РІС №9

Дә ріс тақ ырыбы: ДЗ тү пнұ сқ аулығ ын анық тайтын химиялық ә дістер. ДЗ тазалық қ а зерттеу ә дістері.

Сұ рақ тары: 1.Дә рілік заттардың /ДЗ/ тұ пнұ сқ аулығ ын белгілейтін

химиялық реакцияларғ а сипаттама.

2. ДЗ тазалығ ына тексеру тә сілдері

Фармацевтикалық талдауғ а 3 химиялық реакция пайдаланады: алмастыру /нитрлеу, галогендендіру, карбонил қ оспаларының конденсациясы/, алмастырушыларды айналдыру реакциясы /диазотилдену, азот бірлестіру, ацетилдену, этерификация/, тотыгу-тотық сыздандыру реакциясы.

Нитрлеу жә не нитроздау раекциялары. Хош иысты ядроның нитрлеуің кө птегенпрепараттардың тұ пнұ сқ аулығ ын белгілеуге пайдаланады. Нитрлеу ү рдісінің нә тижесінде тропты жә не дифенилсірке қ ышқ ылының ү ш нитро қ оспасы қ алыптасады, тропин туынды кү рделі эфирлер қ ышқ ылдық гидролизының ө німдері. Молекуласында жылжымалы сү тегі атомы бар кө птеген гетероциклді заттардың (антипирин, бутадион жә не т.б.) нитроздалуы боялғ ан нитрозқ оспаларының қ алыптасыуны ә келеді. Бұ л заттарды тұ пнұ сқ аулығ ын анық тауғ а қ олданады. Ә рі қ арай нитроздап, индофенол қ алыптасуына дейін тотық қ ан реакциясы фенол туындыларының тұ пнұ сқ аулығ ын белгілеуге пайдаланады.

Диазотилдену жә не азот бірлестіру реакциялары. Кейбір гетероциклдік тобының амин туындылары боялғ ан диазоқ оспаларын қ алыптастырады. Диазотилдену жә не азот бірлестіру реакциялары хош иысты аминдерден туғ ан дә рілік препараттарғ а сапалық талдау жасау ү шін қ олданылады /анилин, сульфаниламидтер, ПАБҚ туындылары ж.б./ Осы реакцияны фенолдардың тұ пнұ сқ аулығ ын анық тауғ а да қ олданады. Галогендендіру жә не қ айта галогендендіру реакциялары спирт, фенол, хош иысты аминдер, галоген туындыларының сапалық талдауын жасауғ апайдаланады. Галогендендіру реакциясы қ осу жә не алмастыру типі бойынша жү ргізіледі.

Фармацевтикалық талдауғ а фенол туындыларының жә не хош иысты аминдердің бромдау жә не йодтандыру реакциялары пайдаланады. Бұ л реакциялар электрофильді алмастыру типу бойынша іске асырылады.

Фармацевтикалық талдауғ а кері конденсация процесі де қ олданылады, осыдан альдегидтер жә не ктондар қ алыптасады. Тұ пнұ сқ аулығ ын белгілеу ү шін эфирлер гидролизінің реакциясы пайдаланады /парацетамол, фенацетин ж.б./.

Тазалық қ а зерттеу тә сілдері. Дә рілік заттың қ ұ рамындағ ы бө тен қ оспаларды екі топқ а бө леді: технологиялық, олар синтез ү рдісінде қ абаттасады, жә не сақ тағ анда немесе тасымалдағ анда пайда болатындар. Дә ріліқ затты таза деп санау болады, егер оның кейінгі тазартылу ү рдісінде фармакологиялық белсенділігі. Химиялық тұ рақ тылығ ы, физикалық қ асиеттері ө згермейді. Бө тен заттардың қ осылысын екі жолмен анық тайды: эталондік жә не эталондіксіз.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Дә рілік заттың тұ пнұ сқ аулығ ын анық тайтын жалпы химиялық реакцияларғ а сипаттама.

2.Қ андай жолдармен дә рілік заттардың тазалығ ын

белгілейді?

ДӘ РІС №10

Дә ріс тақ ырыбы: Фармакогнозия негіздері

Сұ рақ тары: 1.Фармакогнозия міндеттері

2. Ө сімдіктердің белсенді компоненттері

3. Ө сімдіктерде химиялық заттардың кө лемі жә не жануар

ө мірсү руіне олардың атқ аратын ролі.

Фармакогнозия дегеніміз- бұ л дә рілік ө сімдіктерді жан-жағ ынан зерттейтін ғ ылым саласы, жә не де ө сімдік немесе жануар текті шикізаттарды анық тап, олардың алғ ашқ ы ө нделу ө німдерін белгілейді.Фармакогнозия деген терминді 1815 жылы К.Зайдлер деген галым ұ сыныс етті.

- Фармакогнозия міндеттері: дә рілік ө сімдіктерді биологиялық белсенді заттардың қ айнар кө зі ретінде қ арастыру

- дә рілік ө сімдіктер шикізатын стандарттау жә не сертификаттау

- дә рілік заттардың тұ пнұ сқ аулығ ын, тазалығ ын, сапалылығ ын белгілеу

- фармакологиялық скрининг жү ргізу шарттарын белгілеу

- жаң а дә рілік препаратты ө ндіру технологиясын жетілдіру жә не ың ғ айлы дә рілік формаларды іздестіру

- нормативтік техникалық қ ұ жаттарды дайындау

- фармацевтикалық талдау ә дістерін зерттеу

- фармацевтикалық талдау кө рсеткіштерін белгілеу

- ветеринарлық препараттардың маркетингін жә не сатылуын зерттеу

Ө сімдіктерде болатын барлық заттарды екі топқ а бёлуге болады;

1. Органикалық заттар;

2. Минералдық заттар.

Дә рілік ө сімдіктерде келесі биологиялық белсенді қ оспалар кездеседі: алкалоидтер, антрагликозидтер, гликоалкалоидтер, илегіш заттар, ащы дә мдер, кумариндер жә не фурокумариндер, липидтер, ккрахмал, микроэлементтер, полисахаридтер, пектиндер, сапониндер, фитонцидтер, шайырлы заттар, флавоноидтер, эфир майлары. Ә р дә рілік ө сімдіктің бағ алығ ы оның элементтер қ ұ рамына байланысты. Ө сімдіктер бойында 70-90% су, қ ұ рғ ақ органикалық масссасы 5-20%, кү лі-1-5% дейін болады.

Химиялық қ ұ рамына макроэлементтер кіреді: кө міртегі- 45% қ ұ рғ ақ массадан, оттегі- 42%, сү тегі- 5%, азот- 1, 5%, кү лі бар химиялық элементтерден: фосфор, калий, кальций, магний, натрий, темір, кү кірт, алюминий /соммасы-5%/.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Фармакогнозия міндеттері

2. Дә рілік ө сімдіктердің қ ұ ндылығ ы неге байланысты?

ДӘ РІС №11

Дә ріс тақ ырыбы: ДӨ Ш тү пнұ сқ аулығ ын жә не сапалығ ын анық тайтын ә дістер

Сұ рақ тары:

1.Ө сімдік шиқ ізатына макроскопиялық жә не микроскопиялық талдау

2.Химиялық жә не люминесценттік талдау жасау

3.Дә рілік ө сімдік шиқ ізатының сапалылығ ын белгілейтін факторлар

Дә рілік ө сімдік шиқ ізатының тұ пнұ сқ аулығ ын тө рт тұ р талдаумен анық тайды.

Макроскопиялық талдау. Бұ л талдауды жү ргізу ү шін ө сімдіктердің морфологиясын білу керек. Шикізаттын сыртқ ы тү рін кө збен немесе лупа кө мегімен зерттейді, бө лшектердің мө лшерін миллиметрлік линейкамен ө лшейді. Ө сімдіктердің иісын ү гітіп немесе сү ртіп белгілейді, ал дә мін тек улылығ ы жоқ ө сімдіктерде анық тайды.

Микроскопиялық талдау. Ү гітілген ө сімдік шиқ ізатының тұ пнұ сқ аулығ ын белгілеуге пайдаланады. Ол ү шін ө сімдіктің анатомиялық қ ұ ралысын жә не басқ а ө сімдіктерден айырмашылық ты белгілерін білу қ ажет.

Химиялық талдау. Бұ л талдауды жү ргізу ү шін шикізатқ а сапалы, микрохимиялық, гистохимиялық реакциялары жә не сублимация жасалады. Гистохимиялық реакциялар арқ ылы ө сімдіктен белгілі қ оспалардың орналасу жерін анық тайды. Сублимация деген ө сімдік шиқ ізатынан қ ыздырғ анда жылдам ажыратылатын заттарды алып, сублимат кө мегімен сапалы реакция жасауды тү сінеді.

Люминесцентті талдауды жасау ү шін люминесценцияны қ оздыратын газ разряды бар лампаларды жә не светофильтрлерді пайдаланады, олар керекті спектралді аймақ ты кө рсетеді. Бұ л талдауды люминесценциялық қ асиеті бар заттарды дә рілік зат бойынан анық тауғ а қ олданады.

Дә рілік ө сімдік шиқ ізатының сапалылығ ы кө птеген факторларғ а байланыс жә не де ол дұ рыс, уақ ытында шикізаттын жиналуын, қ ұ рамында биологиялық белсенді заттардың болуын, ылғ алдылығ ын, зең болмауының, бө тен қ оспалармен зиянкестердің табылуына байланысты. Талдау жасамай ө сімдік шиқ ізаты пайдалануғ а жіберілмейді. Сапалылығ ын арнаулы тә сілдермен анық тайды, олардың ішінде шикізатты қ абылдау, сынаманы іріктеу жә не оларғ а талдау жасау.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Дә рілік ө сімдік шиқ ізатының тұ пнұ сқ аулығ ын белгілеу ә дістері

2. Дә рілік ө сімдік шиқ ізатының сапалылығ ын анық тау.

ДӘ РІС №12

Дә ріс тақ ырыбы: Дә рілік ө сімдіктердің биологиялық белсенді заттарының қ асиеттері мен талдау

Сұ рақ тары: Физикалық, химиялық жә не биологиялық қ асиеттері

Сапалы химиялық талдау

Биологиялық белсенді заттарың кө лемдік ә дістермен анық тау

Мемлекеттік реестрде бү гін 250 ден астам дә рілік ө сімдік ши кізаттары кө рсетілген, жә не 600 таман ө сімдік текті препараттары бар. Ө сімдіктерде болатын барлық заттарды екі топқ а бө луге болады;

1. Органикалық заттар;

2. Минералдық заттар.

Органиқ алық заттар ө з кезегінде бірінші жә не екіншіқ атардағ ы биосинтез заттары деп бө лінеді, Бірінші қ атардағ ы биосинтез затгарына белоктар, кө мірсутектері, майлар, ферменттер жә не витаминдержатады.

Ө сімдік белоктарық арапайым - протеиндер жә не кү рделі протеидтерболып бө лінеді. Белоктардың қ атарына ферменттер де жатады.

Дә рілік ө сімдіктердің фармакологиялық белсенді заттарына бірінші синтездің - витаминдер, липидтер, кө мірсутектері жә не, басымырақ, екінші синтездің - алкалоидіар, сабындар. жү рек гликозидтері, флавоноидтар жә не т.б. заттары жатады.

Қ олданылатын дә рілік ө сімдіктің қ ұ рамында кө птеген фармакологиялық белсенді заттар болатындық тан, солардың ішінен бір немесе бірнеше ө сімдіктің емдік тиімділігін кө рсететін негізгі фармакологиялық белсенді затгарды бө ліп алуга болады. Осындай заттарды ә сер ететін заттардеп атайды.

Қ алғ ан басқ а заттардың барлығ ы қ осымша ә сер ететінзаттардьн қ атарына жатадьг. Олардың ролдері мен маң ыздары ә р турлі болып келеді. Кейбіреулері негізгі ә сер ететін затгардың ә серін ж: ақ еартады, ал кейбіреулері, керісінше, тө мендетеді. Сондыктан қ осымша ә сер ететін заттарды пайдалы жә не зиянды деп бө леді.

Дә рілік ө сімдіктердің қ урамындағ ы комплекс заттардың ішінде фармакологиялық индифферентті заттар да кездеседі. Оларды шартты тү рде керексіз балласты заттардеп атайды. ондай заттарды ө з қ асиетгеріне байланысты басқ а салада колдану жолдарын іздестірген жө н.

Малдә рігерлік тә жірибеде емдік ө сімдіктерді колдану олардын қ ұ рамындағ ы биологиялық белсенді заттардың болуы ізделген. Олардың тіпті аз мө лшерінің ө зі оранизмге физиологиялық тийімділік кө рсетеді. Бү л белсенді заттарды топырақ тың, судың органикалык емес минералды заттарынан луадағ ы кө мірқ ышқ ыл газы қ атысуымен ө сімдіктердің ө здері синтездейді, Бү л қ ұ былыста жарық энергиясының маң ызы ө те зор.

Алкалоидтар - қ ұ рамында азот бар, оттегімен қ осылғ анда тұ здар тузетін, ол тү здары суда жаксы еритін кү рделі органикалық заттар. Олардың квпшілігі кристаллдар. Тек қ ұ рамында оттегі жоқ ісейбіреулері гана (никотин, анабазин) сұ йық турінде болады. Дә рілік ө сімдіктерде органикалык қ ышқ ылдардың тұ здары ретінде (алма, қ ымыздық. лимон т.б.) 2-3% мө лшерің де бодады. Олар ә сіресе алка, кө кнә р сияқ ты тұ қ ымдас ө еімдіктерде кө бірек кездеседі. Алкалоидтар организмге аз мелщерде емдік, ал кө п мө лшерде улылық эсер етеді. Міне еондық тан да. кө птеген есімдіктердің ульшығ ы олардың қ ұ рамындағ ы алкалоидтардың мө лшеріне тікелей байланысты.

Алкалоидтардың негізті ө кілдеріне жататындар: кофеин, атропин, эхинопосин, стрихнин, хокаин, берберин, платифиллин жә не т.б.

Гликозидтер. Гидролиз інде кантты жә не қ антсыз заттарга бө лінетін, азотсыз, кү рделі органикалық косылыстар. Таза кү йінде кристалл; суда, спиртте жақ сы ериді, дә мі ащы. Олардың ә сері қ ү рамындағ ы қ антсыз заттардың тү зілуіне тікелей байланысты. Жоғ арғ ы температурада, қ ышқ ылдық, сілтілік ортада ө сімдіктердің ө з ферменттерінің ә серінен ө те тез ыдырайды. Сондық тан қ ұ рамында гликозидтер бар ө сімдіктерді дайындау ү шін оларды жинау, кептіру жэне сақ тау мә селелеріне қ атты кө ң іл бө лу керек.

Гликозидтердің бірнеше тү рлері бар:

жү рек гликозидтері - оймақ гү л, інжугү л, жалын гул, строфант.Олар журек етінің кызметіне ә сер етеді. Мал дә рігерлік тә жірибеде кең інен қ олданылады;

антрагликозидтер - қ ьмыздык тамыры, сабур, сенна жапырактары. Олар малдарғ а іш ө ткізу аркылы ә сер етеді.

Жақ сы сакталады, улылығ ы аз;

сапониндер гидролдаденгенде кө міртегі мен агликон (сапогенин) тү зіледі. Сапониндер - спирт пен суда жақ сы еритін, ертіндіні шайқ ағ анда сабындікі тә різді кө піршік беретін гликозидтердің бір тү рі. Мал дә рігерлік тә жірнбеде қ ақ ырық тү сіру, зә р айдау, ө ттің бө лінуін жақ сарту жэне организмнің жалпы тонусын жоғ арылату ү шін қ олданылады. Олардың кө бі жү рек-қ ан тамырларының қ ызметтерін жақ сартады. Ә сіресе атеросклерозда ә сері тиімді.

Ащы заттарерменде, сары шермен гулде, бақ -бақ та, аирда, алтын тү стес мың жапырақ та кө п болады. Ac қ орьгту жуйесінің ағ заларының қ ызметтерін қ уаттандырушы зат ретінде, ас қ орыту процессін жаксарту ушін қ олданылады.

Флавоноидтар. Ө сімдіктерде бос, немесе гликозидтер тү рінде болады. Жасыл тү сті, суда нашар еритін гетероциклді қ осылыстар. Оларғ а бұ ршақ, шатырша гү л, сарғ алдак, курделі гулді тү кымдас есімдіктер бай. Фармакологиялық ә сері жан-жақ ты: тамырлардың қ абырғ аларының беріктігін жаксартады, тотығ у-тотық сыздану реакциясына қ атынасады, тамырлардың спазмасын босаң сытады, жаралардың жазылуын колдайдьт. Сондай-ақ бү л топка флавондар, флавонондар жә не ксантининдер жатады. Олар бауыр, бү йрек ауруларында, ә сіресе оларда тастар тұ зілгенде қ олдапады.

Илегіш, тұ тқ ырландыргыш заттар. Тү ткырландырғ ыш қ асиеті бар, су мен спиртте жақ сы еритін, улылығ ы жоқ, азотсыз ароматты қ осылыс. Қ ұ рамы ө тс кү рделі, кө л атомды фснол туындысы.

Барлық ө сімдіктерде кездеседі десе де болады. Ә сіресе олардың қ абығ ында, ағ ашында, шө пті ө сімдіктердің жер бетіндегі бө ліктерінде 10-30 %-дай мө лшердс болады.

Мал дә рігерлік тә жірибеде кө бінесе бадан, мойыл, ат қ ымыздығ ы, емен кабыгы тү тқ ырлағ ыш, бактериоцидті зат ретінде; ЯС қ орыту жү йесінің қ ызметі бү зылғ анда; ауыр металлдармен, влкалоидтармен уланганда қ олданылады.

Эфир майлары. Негізінен терпен кө мірсутегінен жә не оның туыидыларьшан тұ ратын ә ртү рлі органикалык қ осылыстардың жиынтығ ы. Ө те кү шті ігісі бар, ұ шкыш зат. 0, 001-20 % мө лшерінде ө сімдіктердің гү лінде, жапырағ ында жэне тү қ ымында кездеседі. Олардан су буы аркылы альшады. Ащы ерменде, дэрілік шалфейде, аршада, аскө кте, анисте, тминде. Валерианада кездеседі. Ө те турақ сыз. Сондық тан оларды дайындағ анда ө те мұ кият болу керек.

Мал дә рігерлік тә жірибеде жө телге жә не микробтарғ а карсы, ауырсъшғ андық ты басу ү шін, аромат иісі пайдаланылады.

Парфюмерияда, арақ зауытында, тамақ ө ндірісінде қ олданады.

Қ ара май, смола. Кү рделі химиялық қ ү рамды, арнайы иісті, жартылай сұ йык, немесе катты болып келетін оргааникалық қ осылыс. Химиялық қ ұ рылысы жагынан эфир майларына ү қ сас болып келеді. Олар қ ымыздық та, қ ылқ ан жапыракты есімдіктерде, шаііқ урайда, қ айың ның бү ршіктерінде, алоэда кездеседі.

Сапалы химиялық талдауды келесі химиялық реакциялар бойынша жасайды:

1/сапалы реакция

2/ микрохимиялық реакция

3/ гистохимиялық реакция

4/ микросублимация

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Физикалық, химиялық жә не биологиялық қ асиеттері

2. Сапалы химиялық талдау ә дістері

ДӘ РІС №13

Дә ріс тақ ырыбы: Фармацевтикалық химия негіздері.

Сұ рақ тары: 1. Бейорганикалық дә рілік заттар

2. Органикалық дә рілік заттар

3. Ароматты қ осылыстар

4. Гетероциклді қ осылыстар

Бейорганикалық дә рілік заттар.

Кө птеген бейорганикалық қ осылыстар медицинада бұ рыннан бері қ олданылуда. Неорганикалық дә рілік заттардың негізгі бө лігін тұ здар қ ұ райды.

Бейорганикалық заттардың қ атарында периодты тізімдегі барлық элементтердің қ осылыстары бар. Бірінші топтағ ы элементтер қ осылыстарының арасынан біз гидрокарбонат натрийды табамыз NaHCO₃, ол асқ азан сө лі мен ішектің қ ышқ ылдығ ы кө терілгенде, қ ыжыл байқ алғ анда қ олданылады. Гидрокарбонат натрийді микстура, шаюғ а арналғ ан ерітінділер, ингаляция дайындағ анда жә не т.б. қ олданылады.

Литий карбонатын зә р айдағ ыш ретінде қ олданылады. Мыс сульфаты қ ұ су актісін тудырады, антисептик жә не тұ тқ ырлайтын дә рілер ретінде қ олданылады.

Медицинада кү містің бактериоцидтік қ асиетіне негізделе препаратқ а қ олданады. Кү міс нитратын ақ уызды ұ ыту қ асиетіне байланысты қ олданады. Сондық тан қ анды жә не ойық жараларды кү йдіруде пайдаланады.

Медицинада екінші топтағ ы периодты тізімдегі элементтердің қ осылыстары ө те жиі қ олданылады. Магний мен кальцийдің физиологиялық қ осылыстардың ә сер етуіне қ арай антагонист болып келеді. Магний қ ышқ ылы кальций қ осылыстарымен байланысқ а тү седі жә не керісінше, магний тұ зы кальций қ осылуынан болғ ан кейбір кө ріністі тү сіреді. Магний қ ышқ ылы қ ышқ ылдармен уланғ анда іш жү ргізетін зат ретінде қ олданылады жә не кү шаламен уланғ анда уғ а қ арсы заттардың негізін қ ұ райды. Магний сульфаты іш жү ргізетін зат ретінде қ олданылады, ал парентеральды енгізгенде орталық жү йке жү йесін тыныштындырғ ыш ә сер етеді. Ерітінді тү рінде тү йілуге, гипертониялық ауруларғ а, туу кезінде жансыздандырғ ыш жә не тырысуғ а қ арсы зат ретінде жә не т.б. жағ дайларда пайдаланады.

Қ ан ұ ытушы зат жә не магний тұ зымен уланғ анда улануғ а қ арсы зат ретінде қ олданылады. Кальций сульфаты гипс таң ғ ышын қ ою кезінде, стоматологияда жақ қ ұ рсауын алу кезінде жә не т.б. кезде кең інен пайдаланылады. Барий сульфаты рентген сә улесін ө ткізбейді, оның мұ ндай қ асиетін асқ азан мен ішекті рентгенмен зерттеуде қ олданады.

Мырыш қ осылысын ішке қ олданғ анда уытты, бірақ паста, май-дә рі, сеппе жә не т.б. дә рілерді жасағ анда пайдаланады.

Сынап қ опаларын асептикалық, несеп айдағ ыш жә не іш жү ргізетін дә рілік зат ретінде қ олданылады. Еритін сынап тұ зы уытты.

Медицинада ү шінші топ элементтер қ осылыстарынан бор қ оспалары (бор қ ышқ ылы) мен алюминий (ашудас пен алюминий гидроқ ышқ ылы) қ олданылады.

Тә жірибеде тө ртінші топтағ ы элементтер қ осылыстарынан активтелген кө мір мен кейбір қ орғ асын қ оспалары қ олданылады.

Периодты тізімде бесінші топтағ ы элементтер қ осылыстары кең інен қ олданылады.

Кү шала мен оның қ оспалары қ атты улы заттар екені мә лім. Дегенмен кү шаланың 3-ші жә не 5-ші валенттерінің қ оспалары аз мө лшерде дә рілік зат алуда қ олданылады. Висмут қ оспалары антисептикалық ә сер етеді.

Медицинада тә жірибеде алтыншы топтағ ы элементтер қ осылыстарынан дезинфекциялық заттар ретінде сутегі асқ ын тотығ ы, гидроперит, магний қ ос тотығ ы мен кү кірт қ оспалары кең інен пайдаланылады.

Кү кірт бауырда гликогеннің жиналуын тудырады жә не қ анда қ анттың мө лшерін азайтады. Кү кірт сульфаттар қ атарына жатады, ал кү кіртсутегі сілтісі емдік минералды су мен балшық тың қ ұ рамына кіреді.

Периодты тізімдегі жетінші топқ а кіретін галогендер жә не олардың қ осылыстары дә рілік заттар дайындауда қ олданылады.

Негізгі дә рілік заттар: хлорлы ә к, кальций гипохлорит, натрий гипохлорит. Ө ндірісте натрий мен калий хлоридін алу тә сілі электролизге негізделген.

Хлор қ оспалары дезинфекциялық зат ретінде, ал тұ зды бром сутегі қ ышқ ылы орталық жү йке жү йесін тыныштандыратын зат, йод тұ нбасын антисептикалық зат, калий марганец перманганаты қ осылыстары тотық тырғ ыш зат ретінде қ олданылады.

Медициналық мақ сатта сегізінші топтағ ы элементтер арасынан темір жә не оның қ осылыстарының орны ерекше. Темір препараттары анемияда, ақ қ анда, қ ан ұ йытушы зат ретінде қ олданылады.

Медицинада органикалық дә рілік заттармен салыстырғ анда неорганикалық дә рілік заттарды қ олдану аймағ ы кең інен дамымағ ан.

Алифатты қ осылыстар (алкандар).

Межелі кө мірсутек жә не оның галогентудырушылар. Кө мірсутектің межелі препараттары. Межелі (қ анық қ ан) кө мірсутек немесе алкандар кө мірдің сутекпен қ осылыстарының галогендік қ атарын қ ұ райды, оның жалпы формуласы C_nH_2n+2. Бұ л қ осылыстар табиғ и газдардың, мұ найдың, жә не т.б. қ ұ рылымына кіреді. Олардың физикалық қ асиеті кө міртек молекуласының атомына байланысты. Тө менгілер осылардың қ атарынан– метан, этан, пропан, бутан – газтү зетін заттар; пентаннан гептадеканғ а дейнігілер – 20^оС тағ ы сұ йық тар; кө міртектің ең жоғ арғ ы бө лшегі– қ атты заттар.

Емдік тә жірибеде кө птеген сұ йық жә не қ атты межелі кө мірсутектер қ олданылады: вазелин майы, вазелин, қ атты парафин. Оларды алудың негізгі кө зі ол мұ най, оның жанар жағ ар май бө лігі (солярлы). Қ олданар алдында оларды ө ң деуден ө ткізеді.

Бұ л препараттардың қ ұ рамы кө міртек атомына байланысты. Вазелин майы – тү ссіз майлы сұ йық тық, вазелин – ақ жә не сары тү сті майлы маз тә різдес, парафин – ақ тү сті қ атты масса. При температуре 20^оС температурада иісі не дә мі жоқ. Эфирде, хлороформде, бензинде ериді. Маймен жә не май қ ышқ ылдарымен араласады.

Галогентудырушы кө мірсутек препараттары. Бұ л – кө мірсулар, малекуласында бір немесе бірнеше сутек атомдары араласқ ан галогендері бар (фтор, хлор, бром мен йод). Кө бінесе кең інен қ олданатындар: хлорэтил, фторотан, хлороформ. Ө ндірістік дең гейде галогенді кө мірсутек, спирт, альдегид, кетон жә не т.б. алифатты қ осылыстардың молекуласына енгізу арқ ылы алғ аш алуда. Бромирлеу арқ ылы фторотанды алады. Хлороформды этиль спирті мен ацетонның қ атысуымен натрий хлоридтің электролизі арқ ылы алады.

Сары тү сті шыны ыдысты сақ тайды, мұ қ ият тұ мсаланғ ан кү йде.

Қ арапайым алифатты эфир препараты қ ышқ ыл қ ұ рамдас органикалық қ оспа. Фармацияда диэтилэфир препараты қ олданылады: медициналық жә не наркозғ а арналғ ан эфир.

Кү рделі эфирлер. Арилалифатты қ ышқ ылдың кү рделі эфир препараттарын ажыратады (апрофен, метацин), азот қ ышқ ылының кү рделі эфирлері препараты (нитроглицерин, эринит).

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Ветеринария жә не медицинада неорганикалық дә рілік заттардың жә не олардың мағ ынасының жалпы кө рінісі.

2. Органикалық дә рілік заттардың сипаттамасы.

ДӘ РІС №14

Дә ріс тақ ырыбы: Препараттардың тиімділігін, қ ауіпсізділігін жә не тұ рақ тылығ ын бағ алау

Сұ рақ тары: 1. Дә рілік заттардың тиімділігін анық тау

2. Дә рілік заттардың улылығ ын белгілеу

3. Дә рілік заттардың тұ рақ тылығ ын сақ талу мерзімін

анық тау

4. Ветеринарлық препараттарды тіркеу

Дә рілік ө сімдіктердің шикізаттарының сапасы белгілі бір тапаптарга, қ алыптылық қ а сай болуы керек. Мү ндай қ алыптылық тар мемлекеттік жү йеде стандарттық қ ұ жаттарда кө рсетіледі. Ондай стандарттар мемлекеттік салалық жә не кә сіпорындық болып жіктеледі.

Мемлекеттік стандарт (МЕМСТ)барлық немесе кө птеген халық шаруашьшык салаларында шыгарылатын, немесе қ олданылатын ң актыды ө німге арналады. Олардың ішінде тек емдік ретінде ғ ана емес басқ а салаларда да (тамақ, парфюмерлік) қ олданылатын ө сімдіктерден алынатын ө німдер де бар. Мысалы ретінде орал миясының тамырын келтіруге болады. Ол медицина мен ветеринария салаларында, тамақ ө неркә сібінде, арақ -ликер, темекі, металлургия жә не т.б. салаларда кең інеи қ олданылады.

Салалық стандарт (ССТ)сол саладағ ы кә сіпорындар мен мекемелер шътгаратын, немесе қ олданатын нактылы ө німдерге жә не сол кә сіпорындар мен мекемелердің ө німдерің пайдаланатын басқ а салаларғ а арналады. Дә рілік ө сімдіктердің кө птеген тұ рлері тек медицина мен ветеринария бағ ытгарында қ олданылатындық тан олардың қ альщтыдык-техникалық кркаттарыи негізінен салалық қ ұ жаттар, деп қ арауғ а болады.

Дә рілік ө сімдіктерге арналғ ан қ алыптылық -техникалық қ ұ жаттар фармакопеялық мақ ана (ФМ), уақ ытша фармакопеялық макала (УФМ) жеке салалық стандарт (ССТ) категорияларынан тұ рады.

Мемлекеттік фармакопея жә ие фармакопеялык мақ алалар мемлекеттік стандартней тең кұ қ ық та болады.

Дә рілік ө сімдіктердің шикізаттарына арналғ ан ФМ жә не УФМ белгілі бір тә ртіппен жазылады:

мақ аланың тақ ырыбында шикізаттың аты латынша, орысша

жзне казақ ша беріледі;

шикізат ө ндірілетін ө сімдік, оның тегі, шикізатты жинағ ан

уақ ыт, оны тағ айындау жә не қ олдану саласы;

шикізаттың сыртқ ы жә не морфологиялык белгілері: тусі.

иісі, дә мі жә не т.б..

кесіп алынғ ан шикізаттың бө лігінің мө лшері, ситіатгамасы; шикізаттың микроскоппен қ арағ андағ ы белгілері; микрохимиялык реакция мен хроматография аркылы текеерілген сапасы;

сандық кө рсеткіштері: ә сер ететін, экстрактивті заттардьн;

ьлғ алдылық тън; кулдің ұ сынылатын қ ажетті проценттері;

шикізат бө лігінің кө лемінің ауытқ у мө лшері; органикалық

жә не минералдық қ оспалар;

бакылау ә дісі;

буып-тү йу ә дісі;

маркілеу, тасымалдау, сақ тау ә дістері;

пайдалану мерізімінің ұ зақ тығ ы; негізгі фармакологиялық ә серлері.

ФМ жә не УФМ бекітілгеннен кейін оғ ан индекс, тіркеу немері жә не бекітлген жылдың соң ғ ы екі цифрі беріледі.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Дә рілік заттардың тиімділігін анық тау ә дісітері

2. Дә рілік заттардың улылығ ын белгілеу ә дісі

3. Дә рілік заттардың тұ рақ тылығ ын сақ талу мерзімін

анық тау

4. Ветеринарлық препараттарды тіркеу

ДӘ РІС №15

Дә ріс тақ ырыбы: Ветеринарлық препараттардың маркетинг негіздері.

Сұ рақ тары:

1. Ветеринарлық препараттардың маркетингі

2. Препараттарды ө ткізу

Маркетинг - (ағ ылшынша-нарық ты жасау) капиталистік кә сіпорындардың ө ндірістік ө ткізу жә не сауда істерін басқ аруды ұ йымдастыру ә дісі ретінде 19-20 ғ асырлар аралығ ында пайда болды. Алғ ашқ ыда маркетингті - ө ткізуді ұ йымдастыру ә дісі деп қ аралды. Дегенмен маркетинг тек қ ана тауарларды ө ткізумен шектелмейді. Маркетинг ө зінің даму барысында бү тін ғ ылымғ а, «бизнестің ө зегіне» айналды. Қ азіргі таң да маркетинг бә секенің стратегиясы мен тактикасын сатып алушыларды ө зіне тарту тә сілін, нарық ты билеу ә дістерін жасайтын, кө зделген пайда дең гейін қ амтамасыз ететін, нарық жә не бағ аларғ а белсенді бақ ылау орнататын жан-жақ ты ғ ылым жә не іс-ә рекет саласы болып табылады. Сонымен бірге, оның маң ызды міндеті - ө ндірісті дұ рыс бағ дарлау ү шін нарық ты терең зерттеу.
Бұ ғ ан ә детте, тұ тынушылар сұ ранымның қ ұ рылымын қ ұ райтын географиялық, демографиялық ә леуметтік-психологиялық жә не басқ а да факторларды бө лек-бө лек есепке ала отырып, нарық тың сиымдылығ ын анық тау кіреді. Бұ ндай ақ пар, ә рбір тұ тынушылар тобының ерекшеліктерін талдау жә не олардың талаптарын ескере отырып бұ йымдардың номенклатурасын жасау ү шін қ ажет. Маркетингті ә рекет ету саласына, сонымен қ атар, бә секелестердің бағ ыт-бағ дарын, мақ сатын қ адағ алап отыруда жатады.

Нарық концепциясы ретіндегі маркетингтің негізгі принциптері мыналар;
- ө ндірістің тү пкі нә тижесіне жетуге ұ мтылу-тауарларды нарық та тиімді ө ткізу;
- алғ а қ ойғ ан мақ сат пен міндетке жету ү шін бағ дарламаны – мақ сатты ә діс пен кешенді қ атынас жасау, тек осындай жағ дайда ғ ана маркетинг нарық тық қ атынастардың сә тті дамуын қ амтамасыз етеді;
- нарық қ а икемделудің стратегиясы мен тактикасын бірлікте жә не ө зара байланыста қ олдану, сонымен бірге оғ ан мақ сатты бағ ытта ә сер ету;
- кә сіпорынның жұ мысын шұ ғ ыл нә тижеге емес, ұ зақ мерзімді нә тижеге бейімдеу, ал ол, тиісінше болжамды зерттеулерге жә не жаң а тауарлар жасауғ а кө ң іл аударуды талап етеді.
Осы кө рсетілген принциптер бойынша маркетингтің негізгі атқ аратын қ ызметтерін анық тауғ а болады. Біріншісі, нарық ты зерттеу. Бұ л тұ тынушылардың ә ртү рлі топтарының тұ тыну қ ажеттігі жә не сұ ранымы, тауар ұ сынымы мен жаң а тауарлар ө ндіру ү шін ақ пар тасқ ынының бағ ыттары немесе бұ рын игерілген ассортименті (тауар тү рі) жаң арту туралы барлық қ ажетті жинақ тау процесі. Келесі атқ аратын қ ызметі – жарнаманы пайдалану, ол нарық тың барлық тармақ шаларын (сегменттерін) тұ рақ тандыруғ а жә не тұ тынушылардың жаң а топтарын тартуғ а бағ ытталғ ан. Сатуды ынталандыру қ ызметі тауарларды сатуды жеделдетуге (жарнаманы есептемегенде), кө термелеп жең ілдікпен сату, тауарларды арзандатылғ ан бағ амен ө ткізуге, диллерлердің қ ызметін пайдалануғ а бағ ытталғ ан тү рлі шараларды қ амтиды. Бағ а саясаты- сұ раным мен ұ сынымның ара қ атынасын реттейтін маркетингтің аса маң ызды қ ызметтерінің біріне жатады.
Маркетингтің қ ызметі ретінде, ө ткізу (сату) саясаты тауар қ озғ алысының бү кіл жү йесі мен тауар сатылғ аннан кейінгі тұ тынушыларғ а кө рсетілетін қ ызметі, тіпті пайдаланылғ ан ө німді қ алдық тандырудыда қ амтиды. Маркетинг жү йесіндегі тауар саясаты тұ тынуғ а қ ажетті нақ ты тауар топтарын, тұ тыну ә дістерін, сатып алу туралы шешім қ абылдайтын адамның артық шылығ ын, сонымен бірге сатылғ ан тауарғ а, ө ызмет кө рсету қ ажеттілігін ескере отырып қ ұ ралады. Жоғ арыда кө рсетілген қ ызметтер бірте-бірте емес, бір мерзімде орындалады, сө йтіп ө ндірісте, сатуда жә не тұ тынушыларғ а ық пал етуде уақ ытылы болатын ө згерістер ү шін ақ парат тасқ ынының ү зіліссіздігі қ амтамасыз етіледі. Нарық жағ дайында, маркетинг тауарларғ а салыстырмалы тү рде тұ рақ ты сұ раным жасауғ а, бә секеге тө теп беруге, пайда табуғ а мү мкіндік береді. Дамығ ан нарық тық экономикасы бар елдердің кө птеген кә сіпорындары мен фирмалары лабораториялық зерттеулерге, конструкторлық жұ мыстарғ а, ө німнің жаң а ү лгісін жасауғ а, оны жетілдіруге, ө ндіріске дайындауғ а технологиялық жабдық тауғ а жә не шығ аруды игеруге қ анша ақ ша шығ ын жұ мсаса, соншама соманы маркетингке жұ мсайды екен. Америка мамандарының есептеуі бойынша АҚ Ш нарығ ында маркетингке жұ мсалатын жиынтық шығ ын кө птеген тауарлардың ақ ырғ ы бағ асының 55-60 процентін қ ұ райды. Шамамен осындай кө рсеткіш Батыс Еуропа мен Жапония нарық тарына да тә н болып отыр.
Қ азіргі кезде, маркетингті ө ндірісі басқ арудың қ алыптасқ ан жү йесіне ө ндіру тә сілі туралы екі кө зқ арас бар.
Біріншіден, маркетингті - кә сіпорындағ ы басқ ару процесін ұ йымдастыратын жү йе деп қ арау жә не оны жү йе тү рінде бірден ендіру.
Екінші кө зқ арас- маркетингті бірте-бірте жә не ә рбір элементі бойынша оғ ан деген қ ажеттілікті тү сіну барысына қ арай ө ндіру.
Қ азірде, қ айсыбір кә сіпорындар шұ ғ ыл нә тиже мен қ айтарым алу мақ сатымен шет елдердің тә жірбиелерін ө з кә сіпорындарына дереу ендіруге тырысуда. Мұ ндай асығ ыстық тың пайдасынан зияны кө п болуы мү мкін. Біздің елімізде, маркетингтің элементтерін пайдалануда кейбір талпыныстардың барын атап айту керек; сұ ранымды зерттеу, жарнама, тауар тү рлерінің жә не сапаның даму концепциясын жасау. Мысалы, 1990 жылы «Актюбрентген», ө ндірістік бірлестігінде маркетингтік қ ызмет қ ұ ралды. Қ азірде онда 4 адам жұ мыс істейді. Бө лім бастағ ы маркетингтік зерттеулерді талдау, жоспарлау жә не ө ткізілетін шараларды бақ ылаумен айналысады. Қ ызметкерлердің біреуі дербес компьютерде маркетингтік мә селелер бойынша мә ліметтер банкін жасайды, басқ асы кө рме ұ йымдастыруғ а, ү шіншісі жарнамағ а маманданады. Бұ рын завод ө зінің ө німін қ орлар бойынша бө летін, ал нарық тық қ атынастарғ а кө шу ө німді ө ткізу қ иындығ ын туғ ызады. Бұ л маркетинг қ ызметін қ ұ руды жеделдетті.

Бө лімнің мамандары барлық республикалық
«Медтехника» бірлестіктерімен, облыстық денсаулық сақ тау бө лімдерімен, кө птеген аурухана жә не емханалармен байланыс жасады. Олар туралы ақ парды компьютерлік банк мә ліметіне енгізді. Зерттеудің нә тижесін талдау барысында, олар тек қ ана облыстық денсаулық сақ тау бө лімдерімен байланыс жасау, бұ л саладағ ы нақ ты жағ дайды кө рсетпейтінін анық тады. Кө птеген емханалар, ә сіресе медсанбө лімшелер рентген аппараттарына мұ қ таж жә не сатып алатын мү мкіндіктері болғ анымен, оны қ орсыз сатып алуғ а болатынын білмеген болып шық ты.
Біздің экономикада маркетингті ө ндіруге бірсыпыра жағ дайлар қ ажет:
А)елдің ә леуметтік-экономикалық дамуының дең гейі;
Б)нарық тық жағ дайды қ алыптастыру:
В)маркетингті ендірудің ұ йымдастыру шарттарының жү йесі:
Г)сатып алушылар нарығ ын қ ұ ру:
Д)нарық механизімінің даму дең гейі.
Маркетинг концепциясының негізгі мазмұ нының -сатып алушылар нарығ ы жағ дайындағ ы тауарларды ө ндіру мен ө ткізу қ ұ райды. Сондық тан, маркетингті іс жү зінде жү зеге асыру тұ тынушылардың емес, сатушылардың алдында тұ рғ ан проблемаларды шешумен байланысты.
Тауарлар айырбасы арқ ылы сатып алушылардың тұ тынуын қ анағ аттандыруғ а бағ ытталғ ан кө зқ арастар жү йесі концепция шең берінде жү зеге асырылуы мү мкін.
Маркетингтің ө ндірістік ұ йымдастыру, технологияны ү немі жетілдіру қ ажеттігіне деген сеніміне негізделген. Бұ л концепция тауарғ а сұ раным ұ сынымнан артық немесе тауардың ө зіндік қ ұ нын тө мендету болғ ан жағ дайда тиімді болмақ.
Тауар концепциясы, кә сіпорын жоғ ары сапалы тауарларды ұ сыну жолымен ү лкен жетістікке жетеді деген ұ йғ арымнан шығ ады. Егер де ө нім ө ндірушілер тауарлардың артындағ ы тұ тынушылардың қ ажеттіктерін кө рмейтін болса, бұ ндай концепцияны іс жү зінде жү зеге асыру қ иынғ а тү седі.
Ө ткізу концепциясы ө ндірісте ө німдерді барынша кө бірек ө ндіруді сосын барлық мү мкіндіктерді пайдалана отырып оларды нарық та сатуғ а ұ мтылуды кө здейді.

Нарық тық концепция кә сіпорынды, коммерциялық табысқ а, нарық тың қ ажеттіктерін жә не оларды басқ а бә секелестеріне қ арағ анда тиімдірек тә сілмен қ анағ аттандыру арқ ылы жетуге болатынына кө зін жеткізеді. Егер ө ткізу концепциясы тауарғ а бағ дарланғ ан болса, бұ л концепция тұ тынушыларды егжей-тегжейлі білуге негізделген. Бұ л ү шін ө нім шығ арушы кә сіпорын маркетингтік зерттеуді кешенді жү ргізеді(тек қ ана сату кезең інде емес). Басқ аша айтқ анда, ө здерінің мақ сатына жету ү шін клиенттердің қ ажеттіктерін білумен жә не болжамдауымен айналысу қ ажет.
Ә леуметтік-этикалық концепция, кә сіпорыннан кейбір тұ тынушылардың немесе олардың топтарының жә не тұ тас қ оғ амның мү дделері мен сұ ранымдарын ұ зақ уақ ыт сақ тауды талап етеді. Сө йтіп, ол нарық тық концепцияны толық тырады. Бұ л, не тауар, не оны ө ндіру технологиясы, белгілі бір уақ ыт ө ткеннен кейін білінуі мү мкін тұ тынушыларғ а келетін зиянды болдырмау керек дегенді білдіреді.
Маркетингтің стратегиялық концепциясы, тауар ө ндірушілердің ө здерінің дамуының белгісіздігін, бұ лдырлығ ын азайту ұ мтылысына жә не басқ арудың кә сіпорынның коммерциялық жетістігіне ә серінің кү шеюіне негізделген.

Жарнаманың қ оғ амдық рө лі оның адамдардың санасы, кө зқ арасы, пікірлері мен мінез-қ ұ лқ ының қ алыптасуына ә серін тигізуінде.

Жарнама сұ раныс пен ұ сынысты қ алыптастыруғ а, бә секенің пайда болуына, инвестиция табуғ а, ө ткізу нарығ ының кең еюіне, сайып келгенде осығ ан байланысты жалпы экономиканың жә не оның ә р тү рлі саласының дамуына ә серін тигізеді. Бұ л жарнаманың экономикалық рө лін ерекшелейді.

Жарнама тек ө нім туралы ақ парат беріп қ ана қ оймай, оның тұ тынушы санасында ә лдебір бейне ретінде қ алыптасуына ә сер етеді. Осыдан жарнаманың коммуникациялық рө лін байқ ауғ а болады.

Жарнама тауар сұ ранысының, ө ткізу кө лемінің жә не фирма пайдасының ө суіне ә сер етеді. Бұ л оның маркетингтік рө лін кө рсетеді.

Жарнама дегеніміз – қ аржыландыру кө зі анық кө рсетілген, БАҚ арқ ылы жү зеге асатын, жеке кө рсетілмейтін, тауар мен қ ызметті жылжыту нысаны.

Жарнама аудиторияғ а екі тә сілмен беріледі:

— жарнама беруші жарнаманы ө зі дайындап, содан кейін оны басып, БАҚ -қ а ұ сынады;

— жарнама беруші жарнама мақ сатын атап кө рсетіп, жарнама агенттіктеріне жә не агенттеріне тапсырыс береді.

Ә лемнің ең ірі жарнама берушілерінің тізімінде «Procter & Gamble» компаниясы бірінші орында.

Жергілікті ө ндірушілердің кө бі ақ шалай қ аражаттың жетіспеушілігіне байланысты жарнама агенттіктеріне жү гінбей-ақ, жұ мысты ө здері істегенді қ алайды.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Маркетинг туралы тү сінік;

2. Маркетинг концепциялары;

3. Маркетинг кешені;

4. Маркетинг мақ саты.

5. Дә рілік препараттарды ө ндіруін ұ йымдастыру