Дәріс. Диалектілер және ұлт тілі, әдеби тіл

1. Ұ лттық тіл мен ә деби тілдің диалектілік негізі туралы.

2. Ә деби тілде диалектілерді пайдалану жайлы;

3. Ә деби тілдің сө здік қ ұ рамын байытуда жергілікті лексиканың мә ні

Дә ріс тезисі: Диалектілердің ә деби тілге қ атысы туралы да, тіл білімін зерттеушілер бірден ортақ пікірге келе қ ойғ ан жоқ. Олардың араларындағ ы ұ зақ айтыс пікірталастары қ азіргі кү нге дейін жалғ асуда. Ол – ә деби тілге диалектілердің негізі болды ма, жоқ па? деген талас. Бұ л қ азірге дейін шешілген жоқ. Сонымен бірге ә деби тіл мен диалектілердің қ атысына байланысты тұ жырымдар да бірізге тү скен жоқ.

Жалпы ә деби тіл мен диалектілердің қ арым-қ атынасын ажырату ү шін екі мә селені шешіп алудың қ ажеттілігі туындайды:

1. Ә деби тілде диалектілерді пайдалану жайлы

2. Диалектілердің ә деби тілге негізі жайлы

а) ә деби тілде диалектизмдерді пайдалану жайлы. Кез келген ә деби тілдің негізі жалпыхалық тық тіл негізінен бастау алады. Ә деби тіл мен жалпыхалық тық тіл бір-біріне қ арама-қ арсы қ ұ былыс емес, екеуінің арасында тығ ыз байланыс бар. Кейде ә деби тілде де, сө йлеу тілінде де жарыса қ олданыла беретін сө здер ұ шырасады. Мысалы: қ азір – қ азыр, кә зір, қ ане – кә не, қ адыр – кә дір, қ адір, мағ ына – мағ ана, ө мір – ғ ұ мыр т.б.

Сонымен қ атар ә деби тілде кү ні бү гінге дейін қ атар жұ мсалып орфоэпиялық нормасы айқ ындалмағ ан сө здер де аз емес, Мысалы: зә бір – жә бір, ә шейін – ә ншейін, балуан – палуан, бә ле – пә ле, сайтан – шайтан, тілмар – ділмар, бірдең е – бірдеме, пенде – бенде, бә йге – бә йгі, сопаю – сопию, ыржың – ыржаң т.б. Мұ ндай сө здерді синоним ретінде қ арауғ а болмайды. Себебі олар айтылудағ ы аздағ ан ө згерістері болмаса, негізі бір сө здер. Диалектизмдерге де жатпайды, ө йткені бұ лар белгілі бір облыс, аймақ кө лемінде ғ ана емес, жаппай барлық жерде айтыла береді, жалпыхалық тық сипатқ а ие деуге болады. Айтылуындағ ы мұ ндай тиянақ сыздық ә деби тілдің нормалануына зиянын тигізеді, сондық тан оларды бірізге тү сіру керек.

Ал диалектизмнің ә деби тілге қ атысына келетін болсақ, олардың ә деби тілді байытуы сирек кездеседі. Ә деби тілге енген диалектизмдер санаулы ғ ана. Тек белгілі бір ұ ғ ымды білдіретін сө здер ә деби тілде жоқ болса ғ ана, жергілікті сө здердің кейбірін баспасө з арқ ылы ә деби тілге енгізуге болады. Мысалы: пә рменді (қ арқ ынды), немелтай (шө беренің балалары), мелжемді (азулы) т.б.

Жергілікті тіл ерекшеліктерінде тіліміздің, лексикамыздың баюына қ ажетті, ә деби тілде баламасы жоқ сө здер аздап болса да кездеседі. Мысалы, мал егіз тапса, егіз дейміз, ү шеу, тө ртеу тапса, оны бір сө збен атайтын ә деби сө з жоқ. Ал батыс облыстарда мұ ны ү шен (ү шем), тө ртен деп атайды. ә деби тілде еркектің кө йлегін де, ә йелдің кө йлегін де кө йлек дейміз. Ал Жетісу қ азақ тары ә йелдердің кө йлегін кө йлек, ер адамдардың кө йлегін жейде деп екуін екі атаумен атайды. Сондай-ақ зембіл (носилка), арасан (минералды бұ лақ), қ ұ быр (су трубасы) сияқ ты говорлық атаулар ә деби тілді байыта тү седі. Мұ ндай сө здерді орнық тырып қ алыптастыру керек.

ә) диалектілердің ә деби тілге негізі жайлы. Бұ л мә селе қ азақ диалектологтерінің арасында да соң ғ ы елу жыл бойы талас пікірге айналуда. Бұ л айтыс, негізінен, қ азақ диалектологтерін екіге бө леді. Бірі – қ азақ тың ұ лт тілі мен ә деби тілінің диалектілік негізі бар десе, екіншілері – қ азақ тың ұ лттық ә деби тілі диалектілік негізде емес, жалпыхалық тық тіл негізінде қ алыптасты деп дауласады.

Солтү стік-шығ ыс диалектісінде сақ талып қ алғ ан кейбір диалектілік ерекшеліктер де кездеседі. ә деби тілге тә н емес (нормалар) сө здер мен грамматикалық формалар бар. Мысалы: Абайда (араб, парсы, шағ атай тілінің элементтерінен басқ а) «кезекпенен ө лінер», «кейбір жігіт жү реді мақ тан кө йлеп», «малдының малын кө ре алмай, борышын тү гел бере алмай, кө рінгенге обық ты», «артынан «ол нем» – деп, ұ ялып, кезнесіп», «жем іздеген бір тү лкі кездей болды сорына».

Тарихи жағ дайларғ а байланысты кейбір жергілікті диалектілер мен говорлар ұ лттардың пада болу процесі кезінде ұ лттық ә деби тілдің негізіне жататындығ ы дә лелденген қ ұ былыс.

Негізгі ә дебиет: 1.[1.7: 4], 2. [1.7: 7], 3. [1.7: 9],

Қ осымша ә дебиет: 1.[1.7: 4], 2. [1.7: 5].

№4 дә ріс. Ә леуметтік диалектілер жә не ұ лттық тіл

Ә леуметтік диалектілер жайында. Кә сіби сө здердің ә деби тілге қ атысы. Жаргондық сипаты бар сө здер

Дә ріс тезисі: Диалектілер жалпы жасалуы мен ә деби тілге қ атысы жағ ынан жә не ұ лттық тілде қ олданылымына қ арай: жергілікті диалектілер жә не ә леуметтік диалектілер болып екіге бө лінеді.

Кә сіби сө здер жергілікті жерде ә р алуан кә сіптің, ө ндірістің туып, дамуымен қ алыптасады, соларғ а байланысты заттардың, ө ндіріс, ең бек қ ұ ралдарының, ең бек ө німінің процесінің атауларын білдіреді. Қ азақ тілінде кә сіби сө здердің мынадай тү рлері бар:

1. Балық шаруашылығ ына байланысты кә сіби сө здер: бекіре, сазан, табан, айнакө з, итбалық, қ ауақ, лақ аш, лақ а, табан балық, қ арагө з (вобла) т.б.

2. Мақ та шаруашылығ ына байланысты кә сіби сө здер: жегене, жегенелеу, кө сек т.б.

3. Қ ызылша шаруашылығ ына байланысты кә сіби сө здер: ас қ ызылша, еркек қ ызылша, қ ант қ ызылшасы, сірне жү йек т.б.

4. Темекі шаруашылығ ына байланысты кә сіби сө здер: булық тыру, бү ркеніш, жал, қ урай, темекіші, созақ т.б.

5. Бау-бақ ша жә не суармалы егіс шаруашылығ ына байланысты кә сіби сө здер: алқ а, шабдалы, ә нжіл, ақ аба, кесе т.б.

Сонымен бірге қ азақ тілінде саятшылық қ а, қ олө неріне, тігіншілікке, дә рі-дә рмек ө сімдіктерін ө сірушілікке, бұ ғ ы-марал, қ ұ с шаруашылығ ына тә н кө птеген кә сіби сө здер болады.

Қ азақ тілінде кә сіби сө здерді кә сіби-ө ндірістік мә ніне қ арай ү лкен екі салағ а бө луге болады: 1. Шағ ын кә сіпке (балташылық, ұ сталық, ө рімшілік, тоқ ымашылық, зергерлік, ою-ө рнек т.б.) байланысты сө здер. Мысалы: темір ұ стасының қ ұ рал атаулары: тарақ балта (жү зі кедір-бұ дыр балта ); керме ара, пышқ ы, шербек, аталғ ы (ойық жү зді шот), ың ғ уыр (ағ аш оятын қ ұ рал), ү скі (кереге кө гін тесуге арналғ ан біз)т.б. 2. Ірі кә сіпке байланысты сө здер. Оғ ан мал, астық, балық, аң шылық, бау-бақ ша, кү ріш, темекі, мақ та, қ ызылша шаруашылығ ына байланысты сө здер жатады. Мысалы. қ оза, шиіт, ақ шиіт, терімші, арам шақ а (мақ та бермейтін бұ тақ), балдақ (мақ таның сабағ ы), кө сек (мақ таның қ абығ ы), қ ұ лақ (мақ та қ ауашағ ының бір бө лігі), ө сім су, ызғ ар су, шиіт майы т.б.

Кә сіби сө здер таралу сипатына қ арай да екіге бө лінеді:

1. Жалпыхалық тық сипаттағ ы кә сіби сө здер: жү гері, қ арбыз, қ ауын, арпа, бидай, сұ лы, мақ та, шортан, жайын, ау, қ айық, сү згі, тор т.б.

2. Диалектілік сипаттағ ы кә сіби сө здер: ү лкен арық атаулары: айғ ыр жап, ә нер, жан арық, желке арық, қ азына арық, оман арық, ө стен арық т.б.; кішкене арық атаулары: бал арық, бау арық, жап, жандарма, желі, жоя, жү йек, қ арық, қ ол арық, қ ол жап, қ олшық, қ ұ лақ арық т.б.

Кейде бұ ларды прогрессивті жә не регрессивті кә сіби сө здер деп те атайды. Прогрессивті кә сіби сө здердің ә деби тілде баламасы жоқ, жалпыхалық тық сипат алмағ ан сө здер. Бұ ғ ан балық, егін, мақ та т.б. шаруашылығ ына байланысты сө здер жатады. Прогрессивті кә сіби сө здер ә деби тілден орын ала алатын, оны толық тыратын сө здер. Мысалы: сақ ман, сақ маншы, пісте, кө шет т.б. Ал регрессивті кә сіби сө здердің ә деби тілде баламасы бар, сол себепті ә деби тілге ене алмайтын, ә деби тілді керісінше, шұ барлайтын сө здер. Мысалы: қ ияр (бә дірен, бадыран, огурцы, огурец, ә гү ршік), асқ абақ (аскелді), жү гері (дү мбіл, борми), шелек (бақ ыр, бедре), қ ызылша (лә блеме) т.б.

Тілде жергілікті диалектілер мен кә сіби сө здерден басқ а жаргондық сипаты бар сө здер де болады. Жаргондар мен арголар – тілдің пассив лексикасының бір тобы. Жаргон, арго (француз тілінен алынғ ан термин) – шағ ын ғ ана ә леуметтік топтарғ а қ ызмет ететін, сол топтардың ұ натуына сай алынғ ан арнаулы сө здер мен сө йлемшелер. Кейде бұ ларды таптық диалектілер дейді. Жаргон – ү стем таптың жоғ арғ ы топтарына тә н болса, арго – тө менгі ә леуметтік топтарғ а тә н қ ұ былыс. Арго да, жаргон да жалпыхалық тық сипаттағ ы сө зді ө з қ ажетіне қ арай бейімдеуден барып пайда болады. Қ азақ тілінде шын мә нінде «жасанды» тіл дә режесіне кө терілген арго, жаргондар жоқ деуге болады.

Жаргонның тү рі кө п. Мысалы: буржуазия жаргоны, дворяндар жаргоны, ә скери жаргон, кең се жаргоны, аралас жаргондар т.б. мысалы: орысша басты «голова» – котел, котелок, черепок, корзина, тыква, арбуз, глобус, кастрюля, коробочка т.б. дейді. «Жақ сы» дегенді «отлично», «прекрасно» - законно, шикарно, шик-модерн, клево, кайф, лафа т.б. Оқ ушылар арасында – тикай – қ аш, делц – аз-аздан, канай отсюда – кет осы жерден т.б. Студенттер тілінде – хвост – қ арыз, кент – жақ ын таныс, сачок – жалқ ау, препат- оқ ытушы, антика – шетел ә дебиеті мұ ғ алімі, стипуха – студентақ ы т.б.

Жаргондарды «тұ здық» (былапыт, боғ ауыз) сө здер немесе «соленная речь», ал ағ ылшын тілінде слэнг деп атайды.

Негізгі ә дебиет: 1. [1.7: 2], 2. [1.7: 10], 3. [1.7: 14].

Қ осымша ә дебиет: 1. [1.7: 8], 2. [1.7: 11].