Кристаллдық емес жүйе түрлері

Кө бісі қ олдағ андары, яғ ни ретттелмеген жү йелердің физикалық теориясының фундаменті танымалы Н. Мотта, Дж. Займана, В.Л. Бонч Бруевич жұ мыстарында бар. Осы ғ алымдардың кө зқ арасы онша ретсіз жү йе топологиясы кө бінесе классикалық болады жә не тек ғ ылыми ә дебиеттен басқ а, оқ улық ә дебиетте кең қ олданылады.

Ерекшелігіне кө ң іл аударсақ, макроскопиялық жү йе бө лшекті ретсіз деп аталады, бұ л болады егер де бө лшектердің орналасуына алшақ тағ ы рет болмаса (жақ ындағ ы рет сақ талады). Бұ л жү йенің қ арапайымы мысалы газ болып табылады. Болашақ та бізді конденсерленген дене ғ ана қ ызық ты болады. Бұ ныме қ оса, осы анық тамадан идеалдық реттелген жү йе минимум екі тү рі болады: идеалдық кристалл жә не идеалдық вакуум. Осы себептен, бұ л анық тама шекті кө лемге ие болады жә не біз ретсіз жү йенің тү рін барлық жерде таба аламыз, бірақ жаң а айтылғ ан идеалды кристалл жә не вакуум кірмейді.

Біз білетінде заряд тасымалдайтын потенциалдық энергия атомдарада орналасқ ан жә не атомның аумақ тық жазығ ында координталардың периодттық функциясы болып табылады. Алшақ тағ ы реттің бұ зылуы бұ л периодтық бұ зылуына алып келеді. Анық тама нұ сқ аларынан келесі ә ділетті болу керек: реттсіз деп конденсерленген макроскопиялық жү йе, бұ нда потенциал энергия заряд тасымалдауларында реттсіз координаталар функциялар бар.

Осылай, егер біз конденсерленген реттсіз жү йелерді талқ ыласақ, нақ тырақ олардың қ ұ рамын жә не ең алдымен электрофизикалық қ асиеттері қ арастырылады.

Қ атты жү йде шыдайтын модель ол шашарау электроны жә не қ озғ алыс шашырату жү йедегі ретсіз атом орналасуы арқ ылы орындалатын фон ескерілмейді мұ ндай жол бола алады, егер сұ йық металлы мен ерікті тасымалдаушы қ озғ алысы болса. Электронның қ оғ зғ алысы реттсіз қ атты балқ ытуда болса, міне осыны да айтуғ а болады, онда энергияны ескермеуге болады. Электрон шашырауы кезінде ол атомғ а берілуі мү мкін.

Электрондардың потенциалдық энергиясының мерзімділігі реттсіз жү йе фактінен қ алса міне осығ ан кө ң іл аударайық, онда біз еріксіз ауытқ у мағ ынасына кө ң іл бө леміз. Дә л осы ауытқ у мағ ынасы жиі қ арастырылады, ал кейде класстарғ а бө лінген реттсіз жү йе бө лінуі жасырынды қ олданылады. Мысалы, монокристаллдық шала ө ткізгішті жә не концнетрациясы кішкене 102О см-3 болатын атомдар металы реттелмеген система болуы мү мкін. Бұ нда тек идеалды тү рден ауытқ уын ғ ана ә ң гімелеуге болады. Априорлық критериялар бойынша кішкене ауытқ улар заряд тасушылардың энергиясының ө згеруіне ә кеп соқ тырады, алшақ реттің бұ зылуына байланысты. Металдарда орташа энергия реттелген энергия ЕF, шалаө ткізгіштіктерде жақ ын мә н Δ Е. Ә рине Δ Е мә ні электрон мен зарядталғ ан атом орналасқ ан байланысы, оның концентрациясының азаюынан жойылады, жә не осыдан біз концентрация бар екенін кө ре аламыз, мынадай болғ анда

Δ Е < < EF (4.1)

Δ E < < kT (4.2)

Осыдан (4.1) жә не (4.2) тең сіздіктер орындалса знегетикалық спектірдің бос злектрондары мен бос орындарғ а бұ зылғ ан алшақ реттің ә серінің орындалмайтындығ ын қ амтамсыз етуге болады. Осыдан реттелген конденсирленген жү йені таң дау керек екенін кө реміз.

Ә сіресе бұ ғ ан жататын

1. Сұ йық. Мұ нда бұ зылғ ан алшақ ретті атом мен молекуланың жылулық қ озғ алысы болады. Жылулық қ озғ алыс ө зінің қ асиеті болғ андық тан, алшақ реттің болмауы екі талай, сондық тан статикалық моделдің қ олданылуы мү мкін.

2. Аморфтық жә не ә йнек тә різді заттар. Алшақ реттің бұ зылуы мұ ндай жү йеде болмауы мү мкін емес. Мұ нда жақ ын реттіні нақ ты кө рсетуге болмайды, ереже бойынша, мұ ндай қ ұ рылым толық спектрлі болады. Сұ йық тағ ыдай бұ лар статикалық тү рде анық талады.

3. Қ атты легирленген шалаө ткізгіштіктер. Алшақ реттің бұ зылуы атом қ оспасының дұ рыс орналасуына байланысты, ү лкен концентрация критериялардың орындалуын істей алмайды (4.2).

4. Шалаө ткізгіш беті (егер монокристалды кө лем болса да). Алшақ реттің бұ зылуы беттің деефекісінің болуынан болады, жә не онда басқ а заттардың адсорбталғ ан атомдарының ретсіз орнасауы.

5. Ретсіз шалаө ткізгіштер жә не металдық қ орытпа. Мұ нда алшақ реттің бұ зылуына себепші, ә рине кристалдық атомдық тордағ ы елеусіздіктен. Бұ л фактілерді ық тималдық пен шешуге болады, яғ ни статикалық жолдармен.

6. Кристалдар, элементарлық ұ яшық тар да ү лкен орын болады, атомғ а қ арағ анда. Мұ нда алшақ реттің бұ зылуы кристадық тордағ ы атомдарғ а байланысты. Мұ нда заряд тасымалдаушылардың потенциал энергисы функцияның кездейсоқ координаты болады.

№ 5 ДӘ РІС

5.1. Потенциалды энергия тасығ ыштарда кездейсоқ жә не кездейсоқ емес ауытқ улар.

Реттелмеген конденсирленген жү йеде мысалдардың тізімін жалғ астыруғ а болар еді, бірақ олардың анық тамалары маң ызды. Кү ш ө рісінің ауытқ уы периотты жә не реттелмеген жү йеде айқ ын. Ауытқ у ү лгідегі ә р тү рлі нү ктеде кездейсоқ болады, электрон энергиясының потенциалы кең істікте хаосты, реттелген қ озғ алыста болады. Кү ш ө рісінің сипаттамасы-статистикалық, ө ріс-кездейсоқ деп аталады. Реттелмеген жү йені анық тау арқ ылы кездейсоқ ө рістерді сипаттай аламыз.

Реттелмеген жү йеде кү ш ө рісінің кездейсоқ компоненті ә р тү рлі болуы мү мкін, заряд тасушылардың реттелмеген жү йеде тә ртібі пайда болады. Ақ аулы монокристалда бұ л кездейсоқ компонента аз болуы мү мкін. Жартылай ө ткізгішті монокристалда қ оспа атомының бірнеше бө лшегі бар электронның потенциалды энергиясын қ арастырамыз. Ө рісте электрон энергиясы

(5.1)

Бұ нда V()-ө рістегі I қ оспа центрінің координаты R электронның потенциалдық энергиясы. R ақ аулар координаты кездейсоқ болғ андық тан V кездейсоқ кө лем. Бірақ бұ л анық тама ылғ ида болады ма?

N – ақ аулар концентрациясы, r –кү ш радиусы деп белгілейік. Еркін электронда сипаттамалық Бройл толқ ын ұ зындығ ы (лямбда) тең деп алайық. 5.1 суретте r, (лямбда), орташа ақ аулар ара-қ ашық тығ ы N арасында бағ алылығ ы бірдей емес.

5.1 сурет Кездейсоқ ө рістің реттелмеген материалдағ ы классификациясы.

(5.2)

Онда электронның сипаттамасы жү йеде электрон эффективті бір жақ ын ақ аумен ә серлеседі. Нә тижесінде жақ ын ақ аудағ ы электрон энергиясы басқ а барлық қ алғ ан ақ аулардың концентрациясына тә уелді емес. Жү йеде кездейсоқ элемент бола тұ ра электронның потенциалды энергиясы кезжейсоқ емес болып табылады. Кері тә уелділікте

(5.3)

Электрон қ ұ рылымда бірнеше ақ аумен ә серлеседі, потенциалды энергиясы кө птеген ақ аулардың конфигурациясынан тә уелді. Бұ л жерде электронның потенциалды энергиясы кездейсоқ функциялы координат тү зеді.Тең сіздікте жабық шарт қ арастырылады. Ол ү шін

(5.4)

Осылай потенциалды ө рісте кездейсоқ компонента жабылу орнын электрон қ ұ рылымы кү щ ө рісінде кездейсоқ орналасқ анын иеленсе ғ ана пайда болады.

Термоө рісті заттарда ә сер ету кү ші аз ә сер етеді, r аз болғ андық тан.

(5.5)

(5.6)

Реттелмеген жартылай ө ткізгіште ә йнек, аморфты заттарда, сұ йық жартылай ө ткізгіште ковалентті қ ұ растырушы байланыс электронның потенциалды энергиясын анық тауғ а жұ мсалады, анық тайтын мә ні локальді атом конфигурациясын ойнайды. Егер локальді конфигурация ө зінде тұ рақ ты нә тиже кө рсетсе, яғ ни жақ ын реттелу, онда кездейсоқ элемент потенциалды энергияда ә лсіз алыс ә серлесуде болады. Реттелмеген материалдарды қ арастыруда (жекешеде жартылай ө ткізгішті) стратегиялық тезиске келеміз, жақ ын реттелуге оның қ асиетін анық тауғ а келеміз.

5.2. Кристалдық емес жү иедегі классификация ә дістері.

Классификация- бұ л бір танысу этапы, шашырау ү лгісінде сол немесе басқ а базада оның сипаттамалық мінездемесін систематиздейміз. Бұ л проблеманың қ иындығ ы реттелмеген жү йеде классификацияны реттелмеген жү йеде шешеміз. Шынында да барлық реттелмеген тек қ ана қ ұ рылымдық аспект емес, келетін ү лгінің физикалық қ асиетінде пайымдайды. Сондық тан кең спектрде қ асиеті мен мә ні барлық сипаттамадан алыс емес. Бұ л қ иындық тарды реттелмеген жү йеде классификацияда анық таудың бірнеше нұ сқ асы бар.

Егер барлық классификацияның қ ұ ндылығ ы жаң а шашырау ү лгісі туралы ақ парат алуда оның конструктивтілігімен анық талса, бұ л позициядан бір де бір классификация бө лінбейді. Реттелмеген жү йеде классификацияғ а белгілі ә діске жү гінуде кейбір анық таманың негізгі тү сініктің қ осымша біртекті еместігі қ арастырылғ ан ү лгіде қ иындық ты туғ ызады.Классификацияның негізгі принципі бойынша келесі терминдерді атап ө ту керек; термодинамикалық, технологиялык, кристаллографиялык.

Тепе-тең дік, тепе-тең сіздік, фазалық кү й деген жай терминдерге сү йене отырып ретсіз системалардың классификациясына термодинамика тү сінігінде кө п авторлар осы қ оспа кө рсеткіштерінің айырмашылығ ы мен ұ қ састығ ын кө п талқ ылайды. А.И.Поповтың жұ мысы осы классификацияғ а болып табылады, онда автор ретсіз системаның алдың ғ ы реті болмауын – басты ерекшелігі етіп оның классификациясын ұ сынды. Ол 5.2 суретте кө рсетілген.

5.2.-сурет. Ретсіз қ оспа тү рлерінің классификацияланғ ан схемасы.

Кө ріп тұ рғ андай автор агрегаттық жә не зарядталғ ан кү йден ретсіз системаның тө рт басты формасын ажыратады. Сонымен қ атар ретсіз системаның екі группасында –конденсацияланғ ан жә не конденсацияланбағ ан термодинамикалық тепетең дік сияқ ты кө рсетілген; сұ йық тық жә не газ, солай сияқ ты термодинамикалық термодинамикалық тепетең сіздікте, плазма жә не кристалл емес денелер.

Осылайша қ атты кү йдегі ретсіз материалғ а арғ ы ретін жоғ алту мен қ атар термодинамикалық тепетең сіздік те ұ қ сас болып келеді. Бұ л байланыста термодинамикалық системалардың тұ рақ тылығ ын анық тау проблемасы туындайды, біз оны келесі бө лімде қ арастырамыз.

5.3 -сурет метатұ рақ ты(А) жә не айқ ын тұ рақ сыз кү йлер (В).

Термодинамикалық дең гейде тұ рақ тылық ты суреттеу.

Ретсіз системалардың басты шарттарына кө шудің алдында; конденсирленген фаза-сұ йық тық жә не қ атты дене, термодинамикалық тұ рақ тылық жә не соғ ан да ұ қ сас системаларғ а қ атысты сұ рақ тарды талқ ылайық. Шынында тепетең сіз системаның екі тү рі бар; шын тұ рақ сыздық жә не метатұ рақ тылық,

Метатұ рақ тылық кү й-бір қ алыпты кү й, физикалық тү рдің бір қ алыпты кү йге ішкі немесе ө зіндік факторлардың ә серінен кө шуі,

Метатұ рақ ты кү йде жү йе одан да тұ рақ ты кү йге жету алдында ө тпелі тұ рақ тылау тұ рақ тылау кү йге жоғ арғ ы энергиямен кө шу керек, сондық тан жү йе сол немесе басқ а активациянық процесс ә серінен энергетикалық барьерлі орын иеленеді. Егер жү йе айқ ын тұ рақ сыз кү йде болса онда бұ ндай барьер болмайды. 5.3 суретте кө рсетілгендей бұ л қ арастыруларды жеткілікті тү рде белгілі механика аналогиясы суреттйді.

Бұ л суретте метатұ рақ ты кү йге тік тік бұ рышты блок жің ішке шетке сү йенген айқ ын тұ рақ сыз кү йге пирамида жатады. Тік бұ рышты блоктан стабильді кү йге кө шуде метатұ рақ ты кү йде масса центріне байланысты энергетикалық барьерде минимум жұ мыс істейді. Пирамиданың ауысуы ө зіндіктік болады. Масса центрі тө мендейді.

Тұ рақ тылық дең гейде бұ л айырмашылық ты конденсирленген қ атты фазада Д. Гиббс материалда болатын қ ұ рылымдық ауысуы байқ алады. Бір тү рдегі ауысуда барьер тү йіннің ө суінен жаң а фазадан критикалық кө лемге дейінгі тә уелділіктен, метатұ рақ ты қ ұ рылым тұ рақ тығ а ауысады. Альтернативті ауысуда шық қ ан жү йе тұ рақ сыз, басқ а кү шке ауысады.Энергияның ө суінсіз ауысудың екі тү рі де конденсирленген фазада атомдардың ауысуымен, олардың энергияларының ө згеруіне ә келмеуіне байланысты.

Тұ рақ тылық тың екі тү рінің айырмашылығ ы; метатұ рақ ты ауысуда атомдардың кө п тү рінің қ атысуы шарт, екіншісінде бір атомның қ атысуы жеткілікті.

Термиялық активацияның керектігі абсолютті балқ у температурасынан Тб тө мен температурада диффузиялық процесс жылдамдығ ы аз болғ анда пайда болады, шынайы ауысу процесі 0, 3 Тб температурада болады. Еркін атом энергиясының ө згеруі ауысу процесінде графикпен сипатталуы мү мкін (5.4- сурет)

5.4- сурет Еркін атом энергиясын метатұ рақ ты кү йден тұ рақ ты кү йге ауысудағ ы ө згерісі.

Бұ л жерде реакция координата ретінде ә р тү рлі реакцияны болдыратын кө мек қ ызметін атқ ара алады.Орташа бос атом энергиясын шығ у кү йінде жә не ауысудан кейін F₁ жә не F₂ деп белгілейміз. F₁-F₂ ә ртү рлілігі теріс, қ озғ алу процесін тү сіндіреді. Атомның бір кү йден екінші кү йге ө туде энергетикалық барьер ұ стап тұ рады, кө лемі F°_А - F₁=Δ F_А

Мына жағ дайда ғ ана, кейбір мү мкіндік пайда болуы мү мкін. Егер атом барьер арқ ылы ө ту ү шін артық энергияғ а ие болса, 1 сыртқ ы кү йде қ аптайды. дең гейдегі еркін энергияғ а ие атомдар тұ рақ сыз болып табылады жә не кү шейтілген кү йде болады.

Конденсерленген фазадағ ы атомдар қ осымша энергияларын бір кү йден екінші кү йге ө ту ү шін жылу флуктуацияның немесе сыртқ ы энергетикалық ә сер есебінен алуына болады. Егер мұ ндай жағ дай болмаса, онда Δ F _A белгісімен жә не жылу флуктуацияның шамасының арасындағ ы байланысты 1 кү йден 2 кү йге ауысу жылдамдығ ының тә уелділігінен кү туге болады. Қ алыпты жағ дайда конденсирленген фазадағ ы ө згеріс ү шін ә детте тең сіздік сақ талады:

Δ F _A > > kT,

Яғ ни, сол сияқ ты атомдар активтендірленген барьерді игере алмай метатұ рақ ты кү йде қ алады. Егер активтендірленген кү йді квази тепе-тең дігі сияқ ты кө рсек, онда константа сә йкес кү йдегі кондентрациясының байланысы сияқ ты активтендірілген 1 кү йдегі атомдар ауысу процесінің тепе-тең дігі сияқ ты анық талады:

К = С_А / С₁ (5.7)

Бұ л шама ү шін изохора тең деуіне сә йкес алатынымыз:

K = exp(- F _A/ kT) (5.8)

Сызық ты жағ дайда ө згеріс жылдамдығ ы C _A, шамасына пропорционал болады сол сияқ ты

V =const C ₁exp(- F _A/ kT) (5.9)

Ә детте ө згеріс жылдамдығ ын активациялық энергия арқ ылы қ арапайым қ атнас арқ ылы кө рсетеді.

D F _A = D U _A - T D S (5.10)

Сонда

V = A exp(-D U _A/ kT) (5.11)

тең дігіне ие боламыз.

Мұ нда энтропитті бө лігі предэкспоненциалды кө бейткішке қ осылғ ан, ал (5.1) ұ қ састығ ы толығ ымен классикалық Аренниус дең гейінен ерекшеленеді. Экспоненциалды тә уелділік тү рі (5.11) температурасының жылдамдық ө згерісіне реакция ә сер етуінен ерекшеленетіні кө рініп тұ р. Егер конденсирленген фаза ү шін реттелген кү йде қ абылдасақ

D U _A ≈ 2 (эВ/атом),

онда 1000К температурада тең дігін аламыз

exp(-D U _A/ kT) ) = 10^-10, (k = 8, 6 10^-5 эВ К^-1),

ал 300К де бұ л шама 10^-33. ретінде орналасады.

Сонымен гипотетикалық реакция Т=1000К де аяқ талып, жылғ а созылуы керек еді.

Осындай жағ даймен анық шартпен жеткілікті ү лкен шамамен тепе- тең дікті жоғ ары температурада жә не тепе-тең емес конденсирленген фазаны қ алыпты жаң дайда тез суыту жолымен сақ тау қ иын емес. Сол сияқ ты оны тұ рақ сыз кү ймен анық тайды. Кө бінесе, бұ л жағ дайдағ ы қ ұ былыс сұ йық фазадағ ы тең детілген закалкада бақ ыланады, ретсіз қ асиеті қ атты да сақ талғ анда шыны тә різді кү йде болады.

5.4 Бірінші реттегі фазалық ауысу маң ындағ ы фаза тұ рақ тылығ ы.

Жоғ арыда айтылғ андай, кристалл қ ұ йма фазалық ауысу облысында температурадан бір компонентті жү йедегі еркін энергия тә уелділігін толық кү йде қ арай аламыз.

Тура айтқ анда ө згеріс тұ рақ ты қ ысымда болса, онда G-еркін энтольпиядағ ы Гиббс энергиясының ө эгерісін қ аруғ а болады. Бірақ конденсирленген фаза жұ мысы, сыртқ ы қ ысым тө зіміне жаратылуы жағ дайында белгісіз кө лемдік ө згеріс аз, сонда еркін энергиямен F еркін энтольпия G арасында белгісіз айырмашылық болады.

Сонымен балқ у температурасында, қ атты жә не сұ йық фазадағ ы еркін энергия бірдей; қ атты фаза бұ л температурадан тө мен болса еркін энергияғ а қ арағ анда аз сипатталады, сондық тан ол тұ рақ ты, егер жоғ ары температурада балқ у температурасы қ арама қ арсы жағ дайда жә не ө те тұ рақ ты сұ йық фаза. Кө рініп тұ рғ андай, қ озғ алып тұ рғ ан кү шпен заттың кристаллизациясы барлық температураның тө мендеуімен ө суі тө мен балқ у температурасы арасымен ерекшеленеді.

Бұ л суреттен кристаллизациядағ ы еркін энергияның толық ө згерісін табу оң ай.

Шынында да, жалпы тү сініктен балқ у температурасының тепе тең дігі:

Кү ш тең дігінде аламыз

Егер жә не кристаллизация температурасына тә уелді деп қ арастырсық, онда температурасына есептеуімізге болады

Кремнии ү шін жасырын жылулық балқ у мә ні 4647, 35 Дж/моль, сондық тан кристаллизация кезінде еркін энергия кезінде температурасы 0 ден жоғ ары максималды мә ні 4650 Дж/моль жатады.

5.5 Метатұ рақ ты кү йдің класификациясы.

Метатұ рақ ты кү йінің класификациясы Оствальдтың ә дісінің бірі болып табылады. Мұ ны қ атарлы ауысу ережесі деп атайды, газ фазасының шынық тыруының нә тижесін пайдаланады.

5.5-сурет. Кристалл-балқ ыма фазалық ауысу аймағ ында бір компоненттік жү йенің еркін энергиясы

Бұ л 5.6-суретте ішкі энергияның ә р тү рлі фазасы бейнеленуі схема тү рінде кө рсетілген, яғ ни анық талғ ан температуралық интервалындың тепе-тең дігінде жатады.Сол себептен ұ қ сас фазаның ішкі энергиясы температуралық тә уелділікке ескерілмейді.Жоғ ары температурадағ ы бу фазаның ішкі энергиясы максималды мә нінен бастап, сұ йық фазадан ауысу кезінде жү йенің ішкі энергиясы ү здіксіз жә не баяу температураның тө мендеуінен секірмелі тү рде азаяып, содан кейін дурыс шартта кристалдық фазаның тепе-тең дігі жоғ ары температуралық тепе-тең дік арқ ылы (ВТ1, ВТ2, жә не т.б.) фазаның ішкі энергияның мә ніне ауысады. Бұ л процесс 5.6 суретте бірың ғ ай сызық тарымен кө рсетілген.Басқ а жағ ынан тез суытудан ( қ атары жылдамдық пен) жоғ ары температура кезінде тепе-тең дігін бө лме температурадағ ы метатұ рақ ты фазаны жазып қ оюғ а болады.Кө бінесе штрихты сызық тар 5.6 суретте осындай мү мкіндікті бейнеленген.Кө ріп тұ рғ андай, осындай жуйенің дұ рыс шартында 4-тен кем емес метатұ рақ ты фазаны алуғ а болады, яғ ни екеуі аморфты жә не ә йнектә різдес-дұ рыс шартында реттелмеген жә не белгісіз ұ зақ болуы мү мкін.Басқ а жағ ынан, ұ зақ отжигтан кейін жү йені басқ а метатұ рақ ты фазағ а ауыстыруы мү мкін, ө йткені жоғ ары температуралық жағ дайдағ ы аралық та ұ қ састық бар.Сатылы ауысудың негізгі идеяғ а жақ ын келеді, ө зінің қ арапайымдылығ ына қ арағ анда пайда болуына негізі салынғ ан, сондық тан экспериментті қ атарынан расталады.Бұ л расталуы, кө бінесе, соның ішіндегі қ ұ рылымдық зерттеумен фазадағ ы жоғ ары температуралық тепе-тең дік жақ ын қ ұ рылымның пайдасы жә не олардың метатұ рақ ты ұ қ састығ ы н куә ландыруы; осы жағ дайда олардың физикалық қ асиетінің ұ қ састығ ын айтуғ а болады.

5.6-сурет. Ішкі энергияның температурағ а тә уелділігі.

АФ-аморфты фаза; ТФ –тұ рақ ты фаза; М1-металдық фаза; ТТҚ Ф-тепе-тең дік қ атты фаза; Г- газдық фазаның тепе-тең дігі; С-сұ йық фазасы; ЖТҚ 1, ЖТҚ 2- жоғ ары температурада қ аттылық тың тепе-тең дігі;