Оқиғаның кейбір түрлерінде сот-медициналық сараптамамен шешілетін негізгі сұрақтар.

1. Мә йітті тексеру тә ртібі жә не оны ұ йымдастыру.

Мә йітті тапқ ан орнында тексеруге дә рігер қ атысуының қ ұ қ ық тық аспектілері. Оқ иғ а болғ ан орынды тексеру қ ылмыс ізін, айғ ақ тық (дә лелдік) заттарды тауып алу, оқ иғ а деректерін жә не т.б. айқ ындау ү шін жү ргізілетін маң ызды тергеулік ә рекет болып саналады.

Сараптамағ а (соның ішінде сот-медициналық) жолданғ ан материалдардың артқ а қ айтарылу себептерінің 70% тергеушілердің оларды сапасыз дайындауы, ал қ ылмыстарды ашудағ ы қ иындық тар кө біне алғ ашқ ы тергеулік ә рекеттер жү ргізгенде жіберілген кемшіліктерге байланысты.

Оқ иғ а орнын тексеруге қ ойылатын негізгі талаптардың бірі - оны жү ргізуді барынша қ ысқ а уақ ытта дайындау, ө йткені ол мү мкіндігінше кө п іздердің сақ талуын жә не толық ақ парат алуды қ амтамасыз етеді.

Анық тығ ы жоқ қ ылмыстарғ а тергеу жү ргізгенде оқ иғ а орнын тексерудің маң ыздылығ ы мейлінше артады. Ә рине, ә рбір нақ ты оқ иғ ада, қ алдырылғ ан іздердің ерекшеліктеріне жә не оқ иғ аның ө зіне байланысты, оқ иғ а орнын тексерудің ө зіндік ерекшеліктері болады.

Оқ иғ а орнын тексеру туралы шешім қ абылдағ анда тергеуші болғ ан оқ иғ а мә н-жайының негізгі кезең дерін айқ ындайды, ө йткені жедел-тергеу тобының қ ұ рамы соғ ан байланысты болады. Оқ иғ а орнына тексеру жү ргізудің негіздері жә не оны жү ргізудің тә ртібі Қ Р Қ ІЖК-нің 221, 222, 224 баптарында кө зделген.

Ө лі адамның денесі болғ ан жағ дайда оқ иғ а орнын тексеру ә рқ ашан «бұ л мә йіт пе?» деген сұ рақ ты шешуден басталуы тиіс. Тұ рмыстық жағ дайда ө лімнің туындауы туралы алғ ашқ ы диагноз маманмен емес, айналадағ ы кездейсоқ тұ лғ алармен шығ арылады. Сот-медициналық тә жірибеде мұ ндай диагноз қ ате болғ ан жағ дайлар аз емес. Зардап шегушіде ө мір белгілері болғ ан жағ дайда оны қ ұ тқ аруғ а тез шаралар қ олдану қ ажет. Дә рігер жә бірленушіге реанимациалық немесе басқ а қ ажет кө мекті кө рсетуі керек (қ ан ағ уын тоқ тату, шиналар салу жә не т.б.). Тергеуші жә бірленушіге стационарлық жағ дайда білікті дә рігерлік кө мек кө рсету ү шін оны жылдам медициналық мекемеге апару шараларын қ олдануы қ ажет.

Реанимациялық іс шаралар «жылдам медициналық кө мек» келгенше немесе ө лімнің нақ ты белгілері кө рінгенше жасалуы керек. Жасалынғ ан реанимациялық іс шаралар жетістігін бермеген жағ дайларда тексеру хаттамасында тірілту ү шін қ андай шаралар қ олданылғ аны, олардың басталу жә не аяқ талу уақ ыттары кө рсетілуі қ ажет.

Оқ иғ а орнын тексеру жә бірленушіні немесе ө лі денені алып кеткен жағ дайларда да жү ргізілуі (немесе жалғ астырылуы) мү мкін. Егер мә йіт алдында басқ а жерде болды деп есептелсе, ол орынды тексеруге қ атысуғ а сол дә рігер-маман тартылуы мү мкін.

Оқ иғ а орнын алғ аш тексеру қ олайсыз жағ дайларда ө туі мү мкін (жарық тың жетіспеуі, қ атты жаң быр жә не т.б.). Мұ ндай тексеру онан ә рі қ айта жү ргізілуі мү мкін. Тергеу барысында оқ иғ а орнынан жаң а деректер жә не қ осымша дә лелдер немесе іздер табылатыны туралы мә ліметтер алынғ ан жағ дайда қ осымша тексеру қ ажеттілігі пайда болуы мү мкін.

Мұ ндай жағ дайда сот-медициналық сарапшы немесе басқ а дә рігер, алдын-ала жә не сот тергеуі барысында, маман ретінде мә йіттің табылғ ан (оқ иғ а) орнын қ айта тексеру ү шін шақ ырылуы мү мкін.

2. Мә йітті тексерудегі дә рігермен шешілетін негізгі сұ рақ тар.

Сыртқ ы тексеру деректерінің негізінде оқ иғ а орнында дә рігер-маман ауызша тү рде тергеушіге келесі сұ рақ тарғ а жауап бере алады:

1. Қ андай уақ ыт бұ рын жә не қ андай (ең мү мкін) себептен ө лім туындағ ан?

2. Мә йітте сыртқ ы зақ ымдар бар ма, қ андай затпен келтірілген?

3. Бұ л зақ ымдар тірі кезінде немесе ө лгеннен соң келтірілген бе? ­

4. Жә бірленушінің ө з-ө зіне бұ л зақ ымдарды келтіруі мү мкін бе?

5. Зақ ым келтірілген соң жә бірленуші белсенді бағ ытталғ ан ә рекеттер жасауғ а мү мкіндігі болды ма?

6. Мә йіт қ алпы ө згергендігінің белгілері бар ма?

Дә рігер-маман, қ ажеттігі туындағ ан жағ дайда, ө зінің қ ұ зыретінен аспайтын жә не қ осымша зерттеулерді қ ажет етпейтін басқ а да сұ рақ тарғ а жауап бере алады.

Ә рине, дә рігер-маманның мә йітті сырттай тексеру мә ліметтеріне негізделген пікірлері алғ ашқ ы бағ ыттаушы болып табылады жә не сараптамалық қ орытынды ретінде қ аралмауы тиіс, ө йткені ол мә йітті мә йітханада жан-жақ ты зерттеген соң ғ ана қ ұ рылуы мү мкін.

3. Оқ иғ аның кейбір тү рлерінде сот-медициналық сараптамамен шешілетін негізгі сұ рақ тар.

Мә йітті тапқ ан орнында тексерген соң тергеуші сараптама тағ айындау туралы қ аулы қ абылдайды жә не оны мә йітханағ а жолдайды. Мә йітханағ а мә йітпен бірге сот-медициналық сараптама тағ айындау туралы қ аулы (немесе сот-медициналық зерттеуге жолдама) жә не мә йітті тапқ ан орнында тексеру хаттамасының кө шірмесі апарылуы тиіс.

Оқ иғ а орнында дә рігер-маман, қ ажеттігі болса, тергеушіге мә йітке сот-медициналық сараптама жү ргізу барысында шешілуі қ ажет сұ рақ тарды қ ұ растыруғ а кө мек береді.

Сот-медициналық сараптама жү ргізу кезінде, барлық оқ иғ аларғ а ортақ сұ рақ тардан басқ а, нақ ты оқ иғ аның деректерімен анық талатын бірнеше арнайы сұ рақ тар да шешілуі мү мкін.

Қ атты доғ ал затпен келтірілген зақ ымдарда:

Зақ ымдар (жарақ аттар) қ андай затпен келтірілген?

Зақ ымдардың барлығ ы бір затпен келтірілген бе?

Зақ ымда (жарақ атта) заттың формасы, кө лемі, салмағ ы жә не басқ а жалпы немесе жеке белгілері туралы жоруғ а мү мкіндік беретін белгілер бар ма жә не қ андай белгілер?

Зақ ымдар адам денесінің мү шелерімен келтірілуі мү мкін бе?

Зақ ым келтіру уақ ытының ұ зақ тығ ы?

Зақ ымдар қ ұ лау нә тижесінде пайда болуы мү мкін бе?

Жә бірленушінің денесінде кү ресудің жә не қ орғ анудың жарақ аттары бар ма?

Ө ткір (ү шкір) заттармен келтірілген зақ ымдарда:

Егер зақ ым шанышпалы-кескіш затпен келтірілген болса, оның жү зінің ерекшеліктері, бір немесе екі жү зді ме, оның ұ зындығ ы жә не ені қ анша?

Егер зақ ымдар шанышпа заттармен келтірілген болса, зақ ымның қ андай ерекшеліктері бар, оның ұ зындығ ы жә не кө лденең қ имасы қ анша?

Зақ ымдардың қ анша уақ ыт бұ рын келтірілген?

Егер бірнеше зақ ым болса, олар бір немесе ә ртү рлі затпен келтірілген бе?

Жә бірленушінің денесінде кү ресуден жә не қ орғ анудан пайда болатын жарақ аттарғ а ұ қ сас жарақ аттар бар ма?

Зақ ымдарда зақ ым келтірген затты ұ қ састыруғ а мү мкіндік беретін іздері бар ма?

ЖКО (жол-кө ліктік оқ иғ алар) жағ дайында келтірілген зақ ымдарда:

Мә йіттегі зақ ымдар кө лік қ ұ ралының ә серінен келтірілген емес пе, егер олай болса қ андай кө лік қ ұ ралымен жә не оның қ андай бө лігімен келтірілі мү мкін?

Жә бірленушінің денесінде жә не оның киімінде қ андай да бір кө лік қ ұ ралының жарақ ат келтіру ә серіне тә н зақ ымдар немесе іздер бар ма?

Зақ ымдар автомобильдің соқ қ ысынан пайда болуы мү мкін бе, егер мү мкін болса дененің қ ай мү шесіне, қ андай биіктікте, қ андай бағ ытта жә не автомобильдің қ андай бө лігімен алғ ашқ ы соқ қ ы жасалынғ ан?

Зақ ымдар доң ғ алақ пен ө туден пайда болуы мү мкін бе, егер мү мкін болса дененің қ андай мү шесінен, қ андай қ алпында жә не қ андай бағ ытында автомобильдің доң ғ алақ тары домалағ ан?

Зақ ымдар жә бірленушінің кө лік қ ұ ралымен соғ ыспай, тұ рғ ан қ алпында жол бетіне қ ұ лауынан пайда болуы мү мкін бе?

Зақ ымдар автомобиль ішінде (салонында) жарақ аттанудан пайда болғ ан ба, мү мкін болса жә бірленуші кө лік ішінде қ андай орында отырғ анын анық тауғ а бола ма?

Жә бірленушінің кө лік қ ұ ралынан жол бетіне қ ұ лауынан зақ ымдар пайда болуы мү мкін бе?

Мә йітте жә не киімінде денесін сү йрету белгілері бар ма, болғ ан жағ дайда сү йреген кездегі дененің бағ ыты қ андай?

Жоғ арыдан қ ұ лағ анда:

Анық талғ ан зақ ымдардың бә рі жоғ арыдан қ ұ лау ә серінен пайда болғ ан ба?

Дене қ ай бө лігіне қ ұ лағ ан?

Мә йітте ө лгеннен соң пайда болғ ан зақ ымдар бар ма, олар жоғ арыдан қ ұ лау барысында пайда болғ ан ба?

Оқ тигеннен пайда болғ ан зақ ымдарда:

Ату қ ашық тығ ы қ анша?

Денедегі жара каналы қ андай бағ ытта?

Мә йітте табылғ ан зақ ымдардың барлығ ы оқ тиюден бе?

Оқ тию жарақ атарының сипаттары (тесіп ө ткен, соқ ыр, жанама)?

Жаралар бір-бірлеп атудан немесе автомат қ аруынан кезектеп атудан келтірілген бе?

Мә йітте қ анша жарақ ат табылды, олардың кіру жә не шығ у жаралары қ ай жерде орналасқ ан?

Жарақ ат оқ пен немесе бытырамен келтірілген бе?

Зақ ым бос оқ тан алынуы мү мкін бе?

Судан алынғ ан мә йітті зерттеуде:

Мә йіт суда қ аншалық ты ұ зақ жатқ ан?

Суғ а ө лі дене тасталғ ан ба, егер мү мкін болса жә бірленуші ө лімінің себебі?

Омыртқ аның жарақ аты бар ма, егер болса суғ а қ ұ лаудан жә не су тоғ анының тү бімен соқ тығ удан пайда болуы мү мкін бе?

Улану кү дігі бар мә йітті зерттеуде:

Мә йітте улану туғ ызатын заттар табылды ма, қ андай жә не қ анша кө лемде?

Бұ л заттар ағ зағ а қ андай жолмен тү скен, олар денеге ө лгеннен кейін тү суі мү мкін бе?

Ө лім неден туындағ ан: уланудан немесе басқ а себептен (мұ ндай жағ дайда қ андай)?

Жә бірленушіде уланудан ө лім туындататын немесе оның ағ ымына ә сер ететін аурулары немесе жағ дайлары болғ ан ба?

Мә йітті зерттеуден табылғ ан улы заттар мен жә бірленушінің ө лімі арасында тікелей себептік-нә тижелік байланыс бар ма?

Ағ зағ а у тү скен соң жә бірленуші қ андай да бір белсенді бағ ытталғ ан ә рекеттер жасай алды ма, егер мү мкін болса қ андай уақ ыт ішінде?

Ағ зағ а у тү скеннен кейін қ анша уақ ыттан соң жә бірленушінің ө лімі туындады?

Суық ө тіп кетуден ө лгенде:

Жалпы суық ө тіп кетуден ө лімнің туындауына не мү мкіндік туғ ызды?

Жалпы суық ө тіп кету салдарынан ө лім қ аншалық ты жылдам туындағ ан?

Табылғ ан зақ ымдар қ алай пайда болғ ан?

Жоғ ары температура (ыстық) ә серінің белгілері бар мә йітті зерттегенде:

Жалынның ә сері тірі кезінде немесе дененің ө ртенуі қ айтқ аннан соң болғ ан ба?

Табылғ ан зақ ымдар (мысалы, шеттік сү йектердің, қ абырғ алардың сынуы, бас сү йекке қ ан қ ұ йылуы жә не т.б.) жоғ ары температураның ә серінен пайда бола алды ма немесе олардың пайда болу механизмі басқ а ма (қ андай)?

Кү йіктер ненің ә серінен пайда болды — жалынның, ыстық сұ йық тық тың немесе қ ызғ ан газдардың?

Ө ртеніп кеткен сү йектердің қ алдық тары кімге тиесілі — адамғ а немесе жануарғ а?

Кү л қ алдық тары бойынша қ айтқ ан тұ лғ алардың санын анық тауғ а бола ма?

Криминалдық тү сік тастауғ а (абортқ а) кү мә н туғ анда:

Жә бірленуші жү кті болғ ан ба, егер болса жү ктіліктің мерзімі қ анша?

Жү ктілікті жасанды тоқ тату белгілері бар ма, егер болса қ андай белгілері?

Жасалынғ ан абортпен ө лімнің туындауы арасында тікелей себептік-нә тижелік байланыс бар ма?

Бө лшектелген (фрагменттелген) мә йіттің бө ліктерін зерттегенде:

Оқ иғ а орнын тексергенде табылғ ан сү йектер адамғ а немесе жануарғ а тиесілі ме?

Дененің табылғ ан бө ліктері бір немесе бірнеше тұ лғ аларғ а тиесілі ме?

Адам денесінің табылғ ан бө ліктерінде тірі кезінде алынғ ан зақ ымдар бар ма, егер болса олардың саны қ анша, пайда болу механизмі жә не ө лімнің туындауымен себептік-нә тижелік байланысы қ андай?

Денені фрагменттеу (мү шелеп тастау) қ андай ә діспен жасалғ ан?

Фрагенттеу (мү шелеп тастау) кө рсетілген қ ұ ралмен жасалуы мү мкін бе?

Жә бірленуші тірі кезінде қ андай аурулармен ауырғ ан?

Жә бірленушінің жынысы, жасы, бойы жә не қ ан тобы қ андай?

Мә йітте жә бірленушінің белгілі бір дағ дыларына жә не қ ызметінің тү ріне нұ сқ айтын белгілер бар ма?

Жә бірленушіге тірі кезінде қ андайда бір хирургиялық операциялар жасалынғ ан ба, егер болса қ андай жә не қ анша уақ ыт бұ рын?

Кө рсетілген дене бө ліктерінде фрагменттеуші (мү шелеуші) тұ лғ аның анатомиядан жә не секциялық техникадан белгілі бір кә сіби дағ дысы жә не хабары болғ анына нұ сқ айтын белгілер бар ма?

Ә йелдердің мә йітіне байланысты бұ рынғ ы босанулары, ө лім кезінде жү кті болғ андығ ы туралы сұ рақ тарды қ оюғ а болады.

Қ аң қ аланғ ан мә йітті зерттегенде:

Оқ иғ а орнын тексергенде табылғ ан сү йектер адамғ а немесе жануарғ а тиесілі ме?

Дененің табылғ ан бө ліктері бір немесе бірнеше тұ лғ аларғ а тиесілі ме?

Жә бірленуші тірі кезінде қ андайда бір сү йек ауруларымен ауырмағ ан ба?

Жә бірленушінің жынысы, жасы, бойы жә не қ ан тобы қ андай?

Мә йітте бұ рын алынғ ан зақ ымдардың ізі бар ма, егер болса ол қ андай зақ ымдар жә не олар қ ашан келтірілген?

Кө рсетілген тізім тек ұ сыныстық сипатқ а ие жә не нақ ты жағ дайғ а, ұ ынылатын ойларғ а сә йкес сұ рақ тарды қ ұ растырудағ ы бастапқ ы бағ ыт (позиция) ретінде қ арастырылуы тиіс.

Тақ ырыпқ а бойынша ә дебиет

1. В.Н. Крюков, Сот медицинасы, - Москва: «Норма», 2004 ж.

2. В.Л. Попов, Сот-медициналық сараптама; Анық тамалық, - Санкт-Петербург: «Питер», 1997 ж.

3. В.Л. Попов, Сот медицинасы, - Санкт Петербург: «Питер», 2002 ж.

4. Г.С. Шанаева, Сот-медициналық сараптама, - Алматы: - «Дә некер», 2003 ж.