Зертханалық жұмыс №14

Ақ парат қ орғ аудың ө зекті мә селелері. Қ ұ пия хабарласқ анда кездесетін жағ дайлар туралы. Мү лде жабық кілттер(шифрлар).

Экономикалық немесе тұ рмыстық жағ дайларғ а байланысты кейбір адамдар тобы ө зара қ ұ пия сақ тап хабар алысып тұ руғ а мә жбү р болғ ан. Мысалғ а, патшалар ө здерінің қ олбасшыларына қ ұ пия бұ йрық беруге немесе ә скер басшылар ортақ жаумен кү ресу ү шін қ ұ пия келісімдер жасауғ а, жасырын хаттар қ олданғ ан. А жә не В деген субъекттер жасырын хабарласқ ысы келеді делік. Бұ л екі субъект екі бө лек қ алада тұ рады делік. Мұ ндайда кө бінесе екі тү рлі жағ дайлар болуы мү мкін. Олар туралы тө менде бірнеше сө з айтамыз. 1 жағ дай. А жә не В ө здерінен басқ а ешкім білмейтін тіл біледі немесе екеуі ешкім білмейтін жазу системасын біледі десек. Онда бұ лар бір-біріне ө здері ғ ана білетін тілде хабарласып, немесе ө здері ғ ана білетін жазу жү йесімен хат жазысып, жасырын мағ ынасын қ ұ пия сақ тап тілдесе алады. Мұ ндай жағ дайды екеуі алдын-ала жолығ ып, оп-оң ай жасап алуларына болады. Мысалы, былай істейді: алфавиттегі ә ріптерді, қ ажет болатын цифрларды (0, 1, 2,..., 9) жә не белгілерді орын алмастыруы - олардың жасырын цифры. А мен В анда-санда болса да кездесуге мү мкіндіктері болса, онда осындай ә діс қ олайлы. А мен В жыл сайын, болмаса ай сайын, тіпті сағ ат сайын шифрларын ө згертіп отыруына болады. Мысалғ а, олар шифрлар кестесін бір-бірінен кө шірмесі болып келетін екі кітапқ а жазып алуларына болады. Бұ л кітапта қ ай кү ні, қ ай сағ атта шифрдің қ айсысы қ олданылатынын да жазып қ оюғ а болады.

Егерде басқ а біреу кітаптың кө шірмесін қ олғ а тү сірмесе немесе А мен В-ның біреуі сатқ ындық ә рекет жасамаса, бұ л ә діспен шифрланғ ан материалды А мен В-дан басқ а ешкім оқ и алмайды. Осындай шифрлардың толып жатқ ан

варианттары бар. Оларды кезінде Кең ес армиясында ө те жиі қ олданатын. Қ ұ пия шифрлар кестесі бар кітаптарды қ ұ пия почтамен ә скери бө лімдерге штабтардан жеткізетін. Бұ л ә діспен қ ұ пия хабар алмасудың кө птеген қ арапайым

варианттары ерте замандарда қ олданылып жү ргені белгілі. 2 жағ дай. А мен В-ның қ ұ пия тү рде хабарласып тұ рғ ысы келеді делік, бірақ та олардың кездесуге мү мкіндігі жоқ болса, олар қ алай қ ұ пия хабарласа алады? Кө не заманда шығ ыста, осындай жағ дайда қ олданылғ ан бір ә дісті

мысалмен келтірейік. Бұ л ә діс ертеден қ алғ ан бір аң ызда айқ ын суреттеледі. Ол аң ыз тө мендегідей. Ертеде парсы патшаларының бірінің қ ызы (бұ л патшайымды А- деп белгілейік) атын естіп, сыртынан тү рік қ ағ анатының ханзадасына (ханзаданы В- деп белгілейік) ғ ашық болады. Ол (А) ханзадамен

(В- мен) хабарласып тұ рғ ысы келетінін білдіретін хат жазады жә не оны екі есігі бар кішкентай қ обдишағ а салады а, екі есікке екі тү рлі қ ұ лып салып, біреуінің кілтін ө зі алып қ алады, ал екіншісінің кілтін қ обдишамен бірге жібереді.

Ханзада (В) қ обдишаны алып бірге келген кілтпен бір есігін ашып, хатты оқ иды. Бірақ та бұ л қ обдишада неге екі есік? Неге екі қ ұ лып? Неге бір қ ұ лыпты ғ ана ашса, қ обдишаның ішіндегі затты алуғ а болатынын етілгенін тү сінбейді. Ол ө зінің бір ақ ылгө йін шақ ырып: “Осыны тү сіндіріп бер”, - дейді. Ақ ылгө й ойланып - толғ анып ылай дейді. “Патшайым (А) сізбен, ханзадам (В), қ ұ пия хат жазысып тұ рғ ысы келді. Сіз кілті жоқ қ ұ лыпты есіктің ө зіне де, қ ұ лпына да тимең із. Ал, екінші есіктің қ ұ лпын ауыстырың ыз да, ішіне хатың ызды салың ыз. Содан кейін оны кілтің ізбен жауып, кілтін ө зің ізде қ алдырың ың ыз да, қ обдишаны қ айтадан патшайымғ а жіберің із. Патшайым қ обдишаның екінші есігін ашып, хатың ызды оқ иды, себебі кілті ө зінде. Содан кейін сізге қ ұ пия хатын осы қ обдишағ а салып жібереді, сіз ө зің іздің кілтің ізбен аша аласыз,

содан кейін қ ұ пия хат жазып, ішіне салып, ө з кілтің ізбен жауап патшайымғ а жіберуің ізге болады. Сіздер осы ә діспен қ ұ пия хат алысып тұ руларың ызғ а болады. Қ обдишаны сындырмаса, ешкім оны аша алмайды, ”- дейді ақ ылгө й. Ханзада (В) ақ ылгө йдің айтқ анын істейді. Осы ә діспен ханзада мен патшайым қ ұ пия хабарласып тұ рады. Тө менгі суретте қ обдишаның схемасын келтіреміз.

Осы аң ызада айтылғ ан кө не ә діс компьютер пайда болуына байланысты дами тү сті, қ азір бұ л ә дістің ө те дамығ ан тү рлері жетерлік. Ханзада мен патшайымның хат алысуында ә лсіз жерлері бар. Шабарман опасыздық істеуі ық тимал немесе шабарман қ арсыластардың қ олына тү сіп, қ арсыластар

қ обдишаны сындырып ашуы мү мкін. Айтылғ ан ә дістің компьютерлік варианты “қ арсыластың ” шабуылына да, “шабарманның ” сатқ ындығ ына да тө зімді болуы тиіс. Қ азіргі криптография саласында осы “патшайымның ” идеясы қ атты дамып келеді, себебі, компьютерлердің ақ парат тасымалдау мү мкіндіктері кү ннен-кү нге арта тү суде. Сонымен қ атар “қ арсыластардың ” шабуылдауы жә не “шабармандардың ” сатқ ындық істеу мү мкіндіктері де арта тү суде. Осының бә рі криптографияның қ атты дамуына да себепкер болып отыр. Мысалы, ү шін A мен B -ның ұ ялы телефондарындағ ы қ ондырғ ылар

кішігірім программаны орындайтын аппараттарболуғ а тиіс. Ондай аппараттар электрондық “матрицалар” деп аталады. Ә лбетте программамен істейтін компьютерлерді де пайдалануғ а болады. Мұ ндайда компьютердің қ уаты жеткілікті болса, ө зара екі ғ ана абонент емес,

бір топ абонент қ ұ пия сойлесетін жағ дай туғ ызуғ а болады.Осы параграфта айтылғ ан тә сіл(дер) бір-бірімен қ ұ пия

хабарласушылардың алдын-ала келісіп шифрларын белгілеп алуы н талап етеді. Шифрлаушы тү рлендіру F-ті кілт деп атайды. Кілт ө те кү рделі болса, онда

қ ұ пияғ а қ ызығ ушының жағ дайы қ иындайтындығ ы сө зсіз, бірақ та кү рделі кілт қ ұ пия хабарласушылардың ө здеріне де қ олайсыз жағ дай тудырады. Ө те кү рделі кілт компьютердің жылдамдығ ына тосқ ауыл болады, компьютерде сақ тағ анда, кө п орын алып қ ояды. Ал кілтті мейлінше қ арапайым етуге де болмайды. Себебі, онда ақ паратты аң дып отырғ ан қ ызығ ушы кілтті ық тималдық теориясының ә дістерімен тауып қ оюы мү мкін. Мұ ндай жағ дайда ол қ осымша

ақ параттарды тиімді пайдалана алады. Қ осымшаақ параттар ә детте барболады. Мысалғ а қ ұ пия хабаласушылардың кім екені, қ андаймә селе маң айында сө йлесуі ық тимал екендігін қ ызығ ушы біледі деп есептеугеболады. Аса кү рделі

де емес, қ арапайым да емес кілттің мысалдарын келтірейік. Тасымалданатын ақ параттар жиынының ұ зындығ ы n

-ге тең вектор болсын Практикада кө бінесе осындай (немесе осы идеямен жасалғ ан) кілттерді қ олданады. Бұ л кілттер екінің базасында жазылғ ан

n-орынды санмен беріледі. Қ азіргі кезде n-санын 500-дің маң айынан алып жү р. Мұ ндай кілттер– орын ауыстырушы кілттер.