Дәрістік кешен (дәріс тезистері, көрнекілі және таратылатын материал, қолданылатын әдебиеттер тізімі).

Дә ріс 1 тақ ырыбы К іріспе

Мақ саты: Экологиялық қ ауіпсіздіктуралы ұ ғ ым қ алыптастыружә не қ азіргі кездегі қ оршағ ан ортаның ластану кө здерімен танысып, экологиялық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету шараларымен танысу.

1. Қ азақ стан Республикасындағ ы экологиялық қ ауіпсіздік мә селелері.
2. Қ оршағ ан орта компоненнтерінің ластану кө здері
3. Пә ннің мақ саты мен міндеттері

4. Мұ най ө ндірісінің қ азіргі жағ дайын бағ алау

5. Кө мірсутек шикізат кен орны дамуының негізгі

6. Кен орнының қ ысқ аша сипаттамасы

Лекцияның қ ысқ аша мазмұ ны:

Қ азақ стан Республикасының экологиялық қ ауіпсіздігі мә селесі бірініші қ атарлардың бірінде тұ р. Жоғ арғ ы индустриалдық қ оғ ам пайда болғ алы бері адамзаттың табиғ ат тіршілігіне қ ауіпті араласқ аны кенеттен кү шейіп кетті, бұ л араласудың кө лемі де ұ лғ айды, ол ә ралуанды болды жә не қ азір адамзат ү шін ғ аламдық қ ауіп ретінде тө ніп тұ р. Қ азіргі таң да қ оршағ ан ортаны аса кө п ластайтын кө зі ө неркә сіп ө ндірісі екені баршағ а мә лім. Атмосфераны ө ндіріс объектілерімен ластау «қ ышқ ыл жаң бырлардың» пайда болуына ә келуі мү мкін, ал оның ө зі су мен топырақ жағ дайына ә сер етуі мү мкін. Қ оршағ ан ортаның ластану дең гейінің жоғ арылығ ы сонша, таяу арадағ ы экологиялық жағ дайды нашарлататын кө птеген процестердің қ айтымсыз болып қ алуына қ ауіп тө ніп тұ р. Ең алуан жә не маң ызды ластану ол ортаның ө зіне тә н емес химиялық заттармен химиялық ластануы болып табылады. Олардың ішінде ө неркә сіптік-тұ тынудан пайда болғ ан газообраздық жә не аэрозольдық ластағ ыштар. Сонымен қ атар атмосфералық ауада кө мір қ ышқ ыл газдың кө беюі де ұ лғ айып жатыр. Сонымен қ атар экологтарды Қ азақ стандағ ы су объектілерінің мұ най жә не мұ най ө німдерімен ластануы тоқ тамай жалғ асып жатқ аны да алаң датып отыр. Мұ наймен ластануы гидросфера мен атмосфера арасындағ ы газ жә не су алмасуының елеулі ауытқ уларына ә келуі мү мкін. Жалпы алғ анда ластағ ыш қ асиетке тә н барлық қ арастырылғ ан факторлар биосферада болып жатқ ан процестерге елеулі ә серін тигізіп отыр.

Қ азақ стан Республикасының қ оршағ ан ортасының ластану дең гейі оғ ан дә лел болып отыр. Президент Жарлығ ымен мақ ұ лданғ ан 3 желтоқ сан 2003 жылы № 1241-ші «2004-2015 жылдарғ а арналғ ан Қ азақ стан Республикасының экологиялық қ ауіпсіздік тұ жырымдамасында» Қ азақ станда кө птеген оң жылдық тар бойы қ оршағ ан ортағ а тө тенше жоғ арғ ы техногенді салмақ тү сіретін, табиғ ат пайдаланудың кө бінесе шикізат жү йесі қ алыптасты деп айқ ын айтылғ ан. [1. 3 желтоқ сан 2003 жылы № 1241-ші Президент Жарлығ ы «2004-2015 жылдарғ а арналғ ан Қ азақ стан Республикасының экологиялық қ ауіпсіздік тұ жырымдамасында»].

«Елімізде 2009 жылдың маусым айында ө неркә сіп кө лемі 7, 2 пайығ а ұ лғ айды,... атап айтқ анда маусымда мамырмен салыстырғ анда кең қ азу ө неркә сібіндегі ө ндірісі – 6, 3 пайызғ а, ө ң деуші ө неркә сібіндегі ө ндірісі 9, 9 пайызғ а ө скен. Сонымен қ атар маусымда шикі мұ найды, металл кендерін ө ндіру, машина жасау, металлургиялық ө неркә сіп ө німдері... ұ лғ айғ ан» [2. Айғ ақ. Республикалық апталық газет. №28/288/ 22 шілде 2009 жыл.3б., 3б].

Сондық тан экологиялық жағ дайдың тү бегейлі жақ саруы бола қ ойғ ан жоқ жә не қ оғ амның ө мір сү руіне лайық, биосфераның тұ рақ сыздануына, оның қ оршағ ан орта сапасын қ алыпты дең гейде қ амтамасыз ету қ асиетінен айыруғ а ә келу жолындағ ы табиғ и жү йелердің нашарлауымен сипатталады.

Ө неркә сіп ө ндірісі қ оршағ ан табиғ и ортаның барлық бө ліктеріне зиянды ә сер етіп жатыр.

Ең бірінші атмосфералық ауағ а деп айтуғ а болады. Атмосфераның негiзгi ластануы тү стi металлургия, жылу энергетикасы, қ ара металлургия, мұ най-газ кешенi кә сiпорындары мен кө лiк шығ арындыларымен байланысты. Атмосфералық ауаның ластануының қ ауіптілігі халық денсаулығ ының нашарлауына жә не қ оршағ ан ортаның тозуына ә сер етіп отыр.

Атмосфералық ауаның ластану мә селесі негiзiнен Республика халқ ының жартысына жуығ ы ө мiр сү ретiн iрi қ алалар мен ө неркә сiптiк агломераттарғ а тә н.

Барынша ластанғ андар қ атарына 10 қ ала, оның iшiнде 8 қ ала - ауасы жоғ ары дең гейде ластанғ ан қ алағ а жатқ ызылады. Қ алаларда ауа ластануының жоғ ары дең гейiнiң себебi – ө ндiрiсте ескiрген технологиялары, тиiмсiз тазартқ ыш қ ұ рылыстарды пайдалану, қ олданылатын отынның тө мен сапасы, қ уаттың жаң ғ ыртылатын жә не дә стү рлi емес кө здерiнiң аз пайдаланылуы. Халық тың басым бө лiгi зиянды шығ арындылардың ә серi жоғ ары аймақ та тұ рып жатыр, ө йткені кә сiпорындардың 20%-тен астамының нормативтiк санитарлық -қ орғ ау аймағ ы жоқ. Ауа бассейнiнiң ластануы кө мiрсутегi шикiзатының бұ рынғ ы кен орындарын дамытуымен жә не жаң а кен орындарын игеруімен де байланысты, бұ л атмосфераның кү кiртсутегiмен, меркаптандармен ластануын ұ лғ айта тү седi. Алауларда iлеспе газдың жағ ылуы қ ызғ ан газдардың, кү кiрт пен азот оксидтердiң едә уiр кө лемiн атмосферағ а шығ арумен қ атар жү редi, кен орындарының тө ң iрегiнде жоғ ары жылу аясы қ алыптасады.

1993 жылдан 2000 жылғ а дейiн зиянды заттардың атмосферағ а шығ арылуы негiзiнен ө ндiрiс қ ұ лдырауының есебiнен 5, 1 млн. тоннадан 3, 2 млн. тоннағ а дейiн кемiдi. 2007жылы атмосферағ а 185 мың тонна залалды заттар таралды,... оның 15 мың ы стационарлық кө здерден, ал қ алғ ан 170 мың автокө ліктен [3.Айдос Шө кім. Инвесторлар экологтарды неге басынып отыр.Заң газеті. №54 /1280/.11 сә уір, 2008ж. 2б.]

Ө ндірістің келесі зиянды ә сер ету объектісі болып су ресурстары табылады. Қ азақ стан су ресурстарының ү лкен жетiспеушiлiгi елдерiнiң санатына жатады. Қ азiргi уақ ытта су объектiлерiн тау-кен ө ндiру, металлургия жә не химия ө неркә сiбi кә сiпорындары, қ алалардың коммуналдық қ ызметтерi қ арқ ынды ластауда жә не ол нақ ты экологиялық қ атер тө ндiредi. Ертiс, Нұ ра, Сырдария, Iле ө зендерi, Балқ аш кө лi неғ ұ рлым ластанғ ан. Халық ты ауыз сумен қ амтамасыз етудiң негiзгi кө зi болып табылатын жер асты сулары да ластануғ а ұ шырағ ан.

«2015 жылы Қ азақ станның Каспийден ө ндіретін мұ найы 100 миллион тоннағ а жетпек. Ең жетік технологиялармен мұ най ө ндіргеннің ө зінде жер астынан шық қ ан шикізаттың 0, 1пайызы тең ізге тө гіліп отырады. Демек жылына 10 мың тонна мұ най тең ізге қ ұ йылатын болады» [4. Еркеғ али Сарсенов. Каспийдің Қ ызыл балығ ынан айырылып қ алмаймыз ба. Атамекен. Республикалық қ оғ амдық -экологиялық газет. №1 /366/ 15.01.2007ж.1б, 1б.].

Қ азақ стандық секторда кө мірсутегі шикізатын жаппай мең геру мемлекеттің экологиялық қ ауіпсіздігіне потенциалды қ ауіп тө ндіретіні анық. Ө неркә сіп ө ндіріс қ алдық тары кө паспектілі зиян ә келіп отыр. Радиоактивтi ластану Қ азақ станның экологиялық қ ауiпсiздiгiне елеулi нақ ты қ атер тө ндiредi, олардың кө здерi мынадай негiзгi тө рт топқ а бө лiнедi:

- жұ мыс iстемей тұ рғ ан уран ө ндiрушi жә не уран ө ң деушi кә сiпорындардың қ алдық тары (уран кен орындардың ү йiндiлерi, ө здiгiнен тө гiлетiн ұ ң ғ ымалар, қ алдық қ оймалары, технологиялық желiлердiң бө лшектелгенжабдығ ы);

- ядролық қ аруды сынау нә тижесiнде ластанғ ан аумақ тар; мұ най ө ндiру ө неркә сiбi мен мұ най жабдығ ының қ алдық тары; ядролық реакторлардың жұ мыс iстеуi нә тижесiнде пайда болғ ан қ алдық тар мен радиоизотоптық ө нiм (иондаушы сә улеленудiң пайдаланудан шық қ ан кө здерi).

Қ азақ станда табиғ и радиактивтiлiктiң жоғ ары дең гейiн беретiн уран берушi алты iрi геологиялық ө ң iр, кө птеген шағ ын кен орындары мен уран байқ алатын кенiштер, уран ө ндiрушi кә сiпорындар мен ядролық жарылыстар жасалғ анжерлердешоғ ырланғ анқ алдық тарбар.

Қ азақ стан аумағ ының 30%-iнде адам денсаулығ ына айтарлық тай қ ауiп тө ндiретiн табиғ и радиактивтi газ - радонның жоғ ары бө лiнуiнiң ық тимал мү мкiндiгi орын алғ ан. Радионуклидтермен ластанғ ан суды ауыз су мен шаруашылық мұ қ таждық тар ү шiн пайдалану қ ауiптi болып табылады.

Қ азақ станның кә сiпорындарында иондаушы сә улелердiң пайдаланудан қ алғ ан 50 мың нан астам кө здерi бар жә не радиациялық зерттеу барысында 16-сы адам ү шiн аса қ ауiптi болғ ан 700-ден астам бақ ылаусыз кө здер анық талып, жойылды.

Химиялық заттардың арасында Қ азақ станда ерекше қ ауiптi тұ рақ ты органикалық ластағ ыштар (бұ дан ә рi - ТОЛ) тудырады. 2001 жылдың мамырында Қ азақ стан Республикасының Yкiметi Тұ рақ ты органикалық ластағ ыштар туралы Стокгольм конвенциясына қ ол қ ойды.

Тұ рақ ты органикалық ластағ ыштар - уытты қ асиеттерге ие, ыдырауғ а тұ рақ тылық танытатын, биожинақ тағ ыштығ ымен сипатталатын химиялық заттардың ә ртү рлi тобы. Бұ л топтың химиялық қ ұ рамалары мен қ оспасы ауамен, сумен жә не кө шетiн тү рлерi бойынша трансшекаралық таралу объектiсi болып табылады, сондай-ақ қ ұ рлық экожү йелерi мен су экожү йелерiнде жинақ талып, ө здерiнiң шығ арынды кө здерiнен алыс қ ашық тық ташө гедi.

Белгiлi бiр органдарды зақ ымдайтын уларғ а қ арағ анда, бұ л заттар iшкi реттеу жү йесiн бұ зады. Аз мө лшерiнiң ө зiнде ТОЛ қ алыпты биологиялық функцияларды бұ зуы, кейiнгi ұ рпақ қ а берiлуi жә не адамның денсаулығ ы мен қ оршағ анортағ анақ тық атертө ндiруiмү мкiн.

Қ азақ стандағ ыТОЛ-дың едә уiр бө лiгiн пестицидтер қ ұ райды. Ө сiмдiктердi қ орғ аудың жаң а қ ұ ралдарының сан тү рлiлiгiне қ арамастан, ә лi кү нге талдау жасалатын ү лгiлерде 1950-1960 жылдардың пестицидтерi табылуда.

Ө неркә сiптiк ТОЛ-дар энергетика, мұ най ө ң деу жә не химия ө неркә сiбi кә сiпорындарында қ ұ ралады жә не пайдаланылады.

Қ азатомө неркә сібінің ақ параты бойынша жыл сайын 2, 5 мың тоннадай уран алынады /5 пайыз ә лемдік ө ндірістен/. 2009 жылы уранды ө ндіру 10 пайызғ а ө седі. Бірақ оларды кө му ө ндіруден он есе қ ымбатқ а тү сіреді [5. М.Т.Ильясова.Т.Акимжанова. Правовые вопросы охраны окружающей среды от загрязнения токсичными веществами. Вестник КазНУ.Серия юридическая.№1./49/2009г 5, 61б. ].

Қ азақ станның аумағ ында ө ндiрiс пен тұ тыну қ алдық тарының 20 млрд. тоннадан астамы, оның iшiнде 6, 7 млрд. тонна улы заттар жинақ талғ ан, ә рi олардың ұ лғ аюү рдiсiбайқ алуда. Қ азір кө птеген компаниялар ө ндірістік қ уат пайызы тө мен болса да, серпінді жобаны алғ а басып, ауағ а тарайтын лас-қ алдық тар кө лемін бірнеше пайыздарғ а ө сіріп отыр[6, 2б. Серік Амантаев. Оң тү стік астананың экологиясы қ ашан жақ сарады № Атамекен. №11 /399/ 5 маусым 2008ж.1б.].

Бұ л ескiрген технологияларды қ олданумен, сапасыз шикiзатпен жә не отынмен, кә сiпорындардың ө ндiрiс қ алдық тарын кә деге жарату мен қ айта қ ұ нарландыруғ а қ аражат салуғ а қ ұ лық сыздығ ымен тү сiндiрiледi. Уытты қ алдық тарды қ оса алғ анда, ө ндiрiс қ алдық тары ә лi кү нге, кө бiнесе тиiстi экологиялық нормалар мен талаптарды сақ тамастан, тү рлi жинақ тағ ыштарда қ ойылып, сақ талады. Осының нә тижесiнде кө птеген ө ң iрлердiң топырағ ы, жер асты жә не жер ү стi сулары қ арқ ынды ластануғ а ұ шырағ ан. Қ ойылатын қ алдық тардың ү немi ұ лғ айып отырғ ан кө лемi жаң а техногендiк ландшафтар қ алыптастырады. Yйiндiлер мен террикондар биiктiгi ө скен сайын олар шаң қ ұ раудың неғ ұ рлым қ арқ ынды кө здерiне айналады. Қ атты тұ рмыстық қ алдық тардың негiзгi массасы қ ұ рауыштарғ а бө лшектенбестен шығ арылып, ашық кү ресiндерге тасылады жә не қ ойылады, оның 97%-i Қ азақ стан Республикасының табиғ ат қ орғ ау жә не санитарлық заң намасы талаптарына сай емес. Оларды орналастыру жә не жайғ астыру жобасыз жә не қ оршағ ан ортағ а ә серi бағ аланбастан жү ргiзiлген. Республикада қ атты тұ рмыстық қ алдық тардың шамамен тек 5%-i ғ ана кә деге жаратылады немесе жағ ылады.

Жоғ ары аталғ ан тұ рақ ты ластау кө здерден басқ а аяқ асты да болатындарды атап ө туге болады. Оларғ а техногенді тү рдегі тө тенше жағ дайлармен кө п жылдар бойы келе жатқ ан тарихи ластағ ыштарды атап ө туге болады.

Табиғ и жә не техногендiк сипаттағ ы тө тенше жағ дайлардың туындауы елдiң экологиялық қ ауiпсiздiгiне нақ ты қ атер тө ндiредi. Қ ауiп апатты жер сiлкiнiсi, кө шкiн, сел, сырғ ыма, су тасқ ыны, ө рт, ө ндiрiстiк объектiлердегi қ ауiптi ө нә ркә сiп жә не басқ а да авариялардың нә тижесiнде адамның ө мiрiне, денсаулығ ына жә не қ оршағ ан ортағ а зиян келуiне байланысты. 1994 жылдан бастап тө тенше жағ дайлар салдарынан Қ азақ станда шамамен 40 мың адам қ айтыс болды жә не 250 мың нан астам адам зардап шектi. Сараптамалық бағ алау бойынша тө тенше жағ дайлардан (жаhандық дү лей апаттар болмағ ан кезде) келетiн тiкелей жә не жанама зиян жыл сайын шамамен 25 миллиард тең генi қ ұ райды.

Ластанудың " байырғ ы" кө здерiне қ азiргi кезде иесiз тұ рғ ан объектiлер: мұ найгаз жә не гидрогеологиялық ұ ң ғ ымалар, шахталар, кеніштер (оның ішiнде радиоактивтiк қ алдық ты), елдiң экологиялық қ ауiпсiздiгiне нақ ты қ атер болып табылатын қ алдық сақ тағ ыштар мен ағ ынды сулар жинақ тауыштар жатады [Концепция экологической безопасности Республики Казахстан на 2004-2015 годы: одобрена Указом Президента Республики Казахстан от 3 декабря 2003 года N 1241 //СПС «Юрист», 2009 г.].

Кө ріп отырғ анымыздaй, ө неркә сіп ө ндірісінен қ ауіп деген кө п жә не мемлекетіміздің тұ рақ ты даму кө шу барысында ол азаяр емес.

Қ азақ стан Республикасы Президенті «біз Атырау қ аласындағ ы мұ найхимиялық кешенін салуды жалғ асырамыз. Осы жылда Мойнақ гидроэлектростансасының қ ұ рылысын бітіреміз, Екібастұ з ГРЭС-1–ті кең ейту жә не қ айта қ ұ рылуын бітіруі бойынша жұ мыстарды жалғ астырамыз. Онда сегіз блоктың орнына тө рт блок жұ мыс істеп жатыр. Бұ л дайын, шығ ымсыз электрэнергиясы. Біз Екібастұ з ГРЭС-2-де ү шінші энергоблокты салу бойынша жұ мысты жалғ астырамыз, осы жылы Балхаш ЖЭС-ның қ ұ рылысы бойынша жұ мыс бастаймыз.

Біздің жоспарымызда «Бейнеу-Бозой-Акбулак» атты магистральдық газжө нелту қ ұ бырын салу, «Батыс Еуропа – Батыс Қ ытай» автожол транзиттік дә лізді қ айта қ ұ ру.

Осы жылы біз дайындық жұ мысты бастаймыз. Онда 5 мың адам жұ мыс істейтін болады, ал 2010-2012 жылдары – 50 мың ғ а дейін. Бұ л Қ азақ станды Еуропадан Азияғ а дейін транзиттік дә ліз қ ылатын артерия болады. Біз элекровоз, жолаушы жә не жү к вагондарын, жол битумдарын, химиялық ө неркісіп ө ндірісін ұ йымдастыруына кө штік [7.послание].

Осы уақ ытқ а дейін экологиялық қ ауіпсіздік дең гейі қ оршағ ан ортадағ ы дағ дарыс жағ дайын кө теруге шамасы жоқ. Ө неркә сіп ө ндірісі жә не глобальды индустриализацияның ө суімен бірге шекті рұ қ сат етілген концентрациялар мен оның туындыларының нормативтеріне негізделген ортақ орғ ау шаралар қ алыптасқ ан ластаулардың кө лемін азайтуғ а жеткіліксіз болып отыр. Сондық тан экологиялық мә селені шешудің жаң а жолдарын, ө неркә сіп ө ндірісінің оң тайлы даму мү мкіндігін таң дауғ а, ал ласталғ ан жағ дайларда қ алпына келтіру – емдеу шараларының кезектілігін белгілеуге іздену қ алыпты жағ дай деп айтуғ а болады. Энергиямен қ амсыздандыру, ө неркә сіптің экологиялық аспектіде кө п мә селелері ө ндіріс қ атарындағ ы жаң а технологиялық процестерге кө шумен немесе оларды перспективтік ауыстырумен шешілуі мү мкін.

Осы сұ рақ тарды бақ ыланып жү рген теріс тенденциялардың мемлекетаралық сипатын, қ оршағ ан табиғ и ортаны қ орғ ау бойынша кешенді шаралардың керектігін, ө неркіә сіптің теріс факторларының ө зара ық палын ескеретін жаң а ұ станымдардан қ арастыру керек.

Мә селені шешу ү шін қ азіргі ғ ылыми жетістіктердің барлық мү мкіндігін пайдалану керек. Жә не соның негізінде қ оршағ ан ортаны қ орғ ауғ а тиімдірек ұ сыныстарды ұ сыну керек.