Йге тапсырма 12 страница

Халық тық педагогика Батамен ел кө герер

элементтерін қ олдану Жаң бырменен жер кө герер

Пә наралық байланыс: ә дебиет

Сабақ тың барысы:

а) Ұ йымдастыру кезең і:

Оқ ушылармен амандасу, тү гелдеу, оқ у қ ұ ралдарын тексеру.Оқ ушылардың зейінін сабақ қ а аудару.

ә) Ү й тапсырмасын пысық тау:

Ү йге берілген жаттығ уды тексеремін.Оқ ушыларғ а бірнеше сұ рақ тар қ оямын.

1.Етіс дегеніміз не? 2. Етіс нешеге бө лінеді?

3.Ө здік етіс дегеніміз не? 4.Ө згелік етіс қ андай жұ рнақ тар арқ ылы жасалады?

5. Ырық сыз етіс дегеніміз не? 6. Ортақ етіс дегеніміз не?

7.Етістік қ ұ рамына қ арай нешеге бө лінеді? 8.Етістік мағ ынасына қ арай нешеге бө лінеді?

9.Болымсыз етістік қ алай жасалады? 10.Есімше дегеніміз не?

б) Жаң а сабақ ты тү сіндіру.

Есімше етістіктің негізг жә не туынды тү бірлеріне, сондай-ақ етіс жә не болымсыз етістік тұ лғ аларына тө мендегідей жұ рнақ тар қ осылу арқ ылы жасалады.

1) –қ ан, -кен, -ғ ан, -ген жұ рнақ тары арқ ылы ө ткен шақ есімше жасалады: ал-ғ ан, кө р-ген, берме-ген, айт-қ ан, кө рсет-кен, жү ргіз-ген т.б.Сө здің соң ғ ы дыбысы дауысты, не ү нді, не ұ яң болса, жуан буыннан кейін –ғ ан, жің ішке буыннан кейін –ген жалағ анады.Қ атаң дыбысқ а біткен сө зге жуан буыннан кейін –қ ан, жің ішке буыннан кейін –кен жалғ анады.

2) –ар, -ер, -р жә не болымсыз етістіктен кейін –с жұ рнақ тары қ осылу арқ ылы болжалды келер шақ есімше жасалады: бар-ар, кө р-ер, айт-ар, сө йле-р, жү ргіз-ер, берме-с, кө рме-с, айтпа-с т.б.Дауыссыз дыбысқ а біткен сө зге жуан буыннан кейін –ар, жің ішке буыннан кейін –ер жалғ анады да, дауысты дыбысқ а біткен сө зге –р, етістіктің болымсыз тұ лғ асынан кейін –с жалғ анады.

Жаттығ умен жұ мыс: 251-жаттығ у. Қ арамен жазылғ ан есімшелердің қ андай жұ рнақ тар арқ ылы жасалып тұ рғ анын жә не олардың мағ ынасын тү сіндірің дер.

Білімді бекіту: Оқ ушылардың тү сінбеген сұ рақ тарына жауап беремін.Ө здеріне бірнеше сұ рақ тар қ оямын.

Білімді бағ алау. Оқ ушылардың ынтасына қ арай, сұ рақ қ а жауап бергеніне қ арай бағ алаймын.

Ү йге тапсырма: 252-жаттығ у. Қ ұ рамында есімше кездесетін бес сө йлемнен тұ ратын мә тін қ ұ растырың дар.Есімшелерге тұ лғ алық талдау жасаң дар.

Сабақ тың тақ ырыбы: Кө семшенің жасалуы мен тү рлері

Сабақ тың мақ саты:

а) Оқ ушылардың ойын кең ейтіп тілді байытатын мазмұ нды да кө ркем сө з ү лгілері кө п мақ ал-мә телдер, нақ ыл сө здер ү йрету.

ә) Тү рлі ә дістерді пайдалана отырып балаларды тапқ ырлық, жылдамдық, есте сақ тау қ абілеттерін арттыру. Сйлеу тілін жетілдіріп, шешендік ө нерге баулу

б) Сымбатты, шымыр туғ ан жердің табиғ атын сү йе білетн, оғ ан қ ұ рметпен қ арай алатын кө зқ арасқ а тә рбиелеу.

Сабақ тың тү рі: Дә стү рлі сабақ

Сабақ тың ә дісі: сұ рақ -жауап

Сабақ тың кө рнекілігі: плакат, кітаптар

Халық тық педагогика Тұ лпар шаба жетіледі

элементтерін қ олдану: Сұ ң қ ар ұ ша жетіледі.

Пә наралық байланыс: ә дебиет, тарих

Сабақ тың барысы:

а) Ұ йымдастыру кезең і:

Оқ ушылармен амандасу, тү гелдеу оқ у қ ұ ралдарын тексеру.Оқ ушылардың зейінін сабақ қ а аудару

ә) Ү й тапсырмасын пысық тау:

Ү йге берілген жаттығ уды тексеремін.Оқ ушыларғ а бірнеше сұ рақ тар қ оямын.

1.Есімше дегеніміз не? 2.Етіс нешеге бө лінеді?

3.Етістік мағ ынасына қ арай нешеге бө лінеді? 4.Етістік тұ лғ асына қ арай нешеге бө лінеді? 5.Туынды етістік қ алай жасалады? 6.Сабақ ты етістік дегеніміз не?

7.Болымды етістік дегеніміз не? 8.Болымсыз етістік қ алай жасалады?

9.Кө семше дегеніміз не?

б) Жаң а сабақ ты тү сіндіру:

Кө семше етістік тү бірлеріне (негізгі жә не туынды)немесе етіс, болымсыз етістік тұ лғ аларына мына жұ рнақ тар жалғ ану арқ ылаы жасалады.:

1) –а, -е, -й жұ рнақ тары арқ ылы ауыспалы осы шақ кө семше жасалады.Дауыссыз дыбысқ а біткен сө здерге жуан буыннан кейін –а, жің ішке буыннан кейін –е, дауысты дыбысқ а біткен етістікке –й жұ рнағ ы жалғ анады: жаз-а, кү л-е, айт-асө йле-й, қ ара-й т.б.;

2) –ып, -іп, -п жұ рнағ ы арқ ылы ө ткен шақ кө семше жасалады.Даукыссыз дыбстарғ а біткен етістіктерге жуан буыннан кейін –ып, жің ішке буыннан кейін –іп, дауысты дыбысқ а біткен етістікке –п жұ рнағ ы жалғ анады: жаз-ып, кү л-іп, айт-ып, сө йл-п, қ араа-п т.б.

3) –ғ алы, -гелі, -қ алы, -келі жұ рнағ ы арқ ылы кө семшенің ү шінші тү рі жасалады.Дауысты, ү нді, ұ яң дауыссыз дыбыстарғ а біткен етістіктерге жуан буыннан кейін –гелі жалғ анады да, қ атаң дыбыстарғ а біткен етістіктерге жуан буыннан кейін –қ алы, жің ішке буыннан кейін –келі жалғ анады: жаз-ғ алы, бер-гелі, қ ара-ғ алы, сө йле-гелі, айт-қ алы, кет-келі т.б.

-а, -е, -й жә не –ып, -іп, -п тұ лғ алы кө семшелер жіктеледі де, -ғ алы, -гелі, -қ алы, -келі тұ лғ алы кө семшелер жіктелмейді.Кө семше тұ лғ асына кө птік, септік, тә уелдік жалғ аулар жалғ анбайды.

Кітаппен жұ мыс: 258-жаттығ у. Кө сеишелерді тауып, сұ рақ қ ойып, сө йлемде қ андай мү шенің қ ызметін атқ арып тұ рғ анын айтың дар.

Білімді бекіту: Оқ ушылардың тү сінбеген сұ рақ тарына жауап беремін.Оқ ушыларғ а бірнеше сұ рақ тар қ оямын. 1.Кө семшенің тү рлерін айтың дар? 2.Кө семшенің жіктелу ерекшеліктері қ андай? 3.Кө семшенің қ ай тү рі жіктелмейді? 4.Не себепті кө семше етістіктің ерекше тү рі деп аталады?

Білімді бағ алау: Оқ ушылардың сұ рақ қ а жауап бергеніне қ арай білімдері бағ аланады.

Ү йге тапсырма: 257-жаттығ у. Кө семшелерді теріп жазып, тұ лғ алық талдау жасаң дар.

Сабақ тың тақ ырыбы: Сын есім.

Сабақ тың мақ саты: а) білімділік – сын есім туралы тү сініктерін қ алыптастыру, сын есім туралы жалпы мағ лұ мат беру, сын есімнің сындық қ асиеттерін ашу;

ә) дамытушылық – тү рлі ә дістерді пайдалана отырып, оқ ушылардың ой-қ абілеттерін, сө здік қ орларын, байқ ағ ыштық қ асиеттерін дамыту;

б) тә рбиелік – Абай ө лең дерін, ә ндерін жатқ а айтқ ызып, талдау барысында ә демілікті, ә семдіктітү сінуге, туғ ан табиғ атқ а қ амқ орлық жасауғ а тә рбиелеу, эстетикалық тә рбие беру.

Сабақ тың тү рі: дә стү рлі.

Сабақ тың ә дісі: тү сіндіру, баяндау, сұ рақ -жауап, кө рнекілік, оқ улық пенжұ мыс, жаттығ у, салыстыру ә дістері.

Кө рнекіліктері: Абайдың табиғ ат лмрмкаларынан буклет, ә ндері, аудармалары, карточкалар, ойын тү рлері, плакат, бейнесө з, мемлекеттік елтаң ба, ту.

Пә наралық байланыс: ә дебиет, музыка, орыс ә дебиеті, бейнелеу ө нері.

Сабақ тың барысы:

Ұ йымдастыру бө лімі:

Ө ткен тақ ырыптар бойыншы сұ рақ тар қ оямын.

1.Қ азақ тілінде неше сө з табы бар?

2.Зат есім дегеніміз не?

3.Жалқ ы есім дегеніміз не? Мысал келтір.

4.Деректі жә не дерексіз зат есімдер дегеніміз не?

Жаң а сабақ тың тақ ырыбын жазбас бұ рын бейнесө з шешіп кө релік.Бейнесө зде қ оржын мен киіз ү йдің есігі бейнеленген.Қ оржынның алдың ғ ы 4 дыбысын алып тастап, орнына «с» дыбысын, есіктің соң ғ ы дыбысын алып тастап, орнына «м» дыбысын қ ойса, «сын есім» деген сө з шығ ады.

Қ азақ тілі - ө те бай тіл.Оның қ ұ рамында ә лденеше мың дағ ан сө з бар.Сол сө здердің мағ ыналарына, атқ арылатын қ ызметіне, сұ рағ ына қ арай тоғ ыз топқ а бө лінеді, соның бір табы зат есім деп аталса, келесі бір табы сын есім деп аталады.Зат есім заттың, қ ұ былыстың атын білдірсе, сын есім сол заттың, қ ұ былыстың сын-сипатын, кө лемін, тү р-тү сін, сапасын білдіреді.

Мысалы:

ақ ылды қ ызыл

Бала саналы гү л ә демі

ойлы нә зік

Сын есімнің мынадай маң ызды белгілері болады.

Сын есім қ андай, қ ай деген сұ рақ тарғ а жауап береді.Мысалы: желсіз тү нде жарық ай. Мұ нда желсіз, жарық сө здері тү н, ай деген зат есімдердің сынын, сапасын білдіріп, қ андай деген сұ рақ қ а жауап береді. Жарық ( қ андай ) ай, желсіз ( қ андай ) тү н.

Сонымен, заттың сынын, сипатын, тү р-тү сін, иісін, дә мін, кө лемі мен аумағ ын білдіріп, қ андай, қ ай деген сұ рауларғ а жауап беретін сө з табын сын есім дейміз.

(Оқ ушылардан жекелеп қ айтадан сұ раймын).

- Балалар, қ азір жылдың қ ай мезгілі?...

- Тағ ы қ андай жыл мезгілдері бар?...

- Жылдың тө рт мезгіліне де ө лең жазғ ан қ ай ақ ынды білеміз?...

- Дұ рыс айтасың дар, Абай - қ азақ тың ұ лы ақ ыны.

Кім «Кү з» ө лең інен ү зінді жатқ а оқ и алады?...

Оқ ушыдан ө лең ді жатқ а сұ рап, сын есімдерін тапқ ызып, тақ тағ а жазғ ызамын.

Сұ р бұ лт, тү сі суық, қ аптайды аспан,

Кү з болып, дымқ ыл тұ ман жерді басқ ан.

Білмеймін тойғ аны ма, тоң ғ аны ма,

Жылқ ы ойнап, бие қ ашқ ан, тай жарысқ ан.

«Қ ыс» ө лең інен де ү зінділерді жатқ а сұ рап, сын есімдерін табу.

Ақ киімді, денелі, ақ сақ алды,

Соқ ыр, мылқ ау танымас тірі жанды.

Ү сті-басы ақ қ ырау, тү сі суық,

Басқ ан жері сық ырлап келіп қ алды.

«Кө ктем» туралы ө лең інен ү зінді оқ ып, сын есімін табу.

Ай, жұ лдызғ а жылы жел хабар беріп,

Жан-жануар қ уанар тойғ а еліріп.

Азалы ақ кө рпесін сілке тастап,

Жер кү лімдер, ө зіне шырай беріп.

«Жаз» ө лең інен ү зінді оқ ып, сын есім табу.

Жаздыкү ні шілде болғ анда,

Кө корай шалғ ын болғ анда

Ұ зарып ө сіп толғ анда.

Кү ркіреп жатқ ан ө зенге,

Кө шіп ауыл қ онғ анда.

Абай тек ө лең жазып қ ана қ оймағ ан, ә н де шығ арғ ан.Абай - ө зінің отыздан астам ө лең іне ә н жазғ ан сазгер.Енді Абай ә ндерін орындаймыз.

I топ «Желсіз тү нде жарық ай»

II топ «Кө зімнің қ арасы».

Ә р топтан 2 оқ ушыдан шығ ып, ө лең дегі сын есімдерді табады.

Абай А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Л.Н.Толстой, И.С.Тургенов, И.А.Крылов шығ армаларын қ азақ тіліне аударғ ан.

Біздер қ азір И.А.Крыловтан аударғ ан мысалдарына тоқ таламыз.

I топ «Есек пен бұ лбұ л».

II топ «Бақ а мен ө гіз».

Ә р топ мү шелері алдымен қ ысқ аша мазмұ нын айтады да, кейіпкерлерге сипаттама береді.

Есек Бұ лбұ л Ө гіз Бақ а

Оқ улық пен жұ мыс. 129-жаттығ у (63-бет).

Оқ ып шығ ып, ө лең жолдарындағ ы сын есімдерді табың дар, олардың мағ ыналық белгілерін ажыратың дар.

128-жаттығ у. Берілген сын есімдерді мағ ыналық жағ ынан байланысатыг зат есімдерімен тіркестіріп жазың дар.Мсыалы: салқ ын су, салқ ын ауа, салқ ын тү н, салқ ын кү з,...

Ойын: «Бір сө збен айтқ анда қ андай дейді?»

- Жақ сы оқ итын оқ ушы (ү лгілі).

- Сө зге шебер адам (шешен).

- Тез ашуланатын адам (ашуланшақ).

- Сабақ оқ ымайтын оқ ушы (жалқ ау).

«Оқ у мен жазу арқ ылы сын тұ рғ ысынан ойлауды дамыту» бағ дарламасы бойынша «екі жақ ты кү нделік»стратегиясымен жұ мыс.

I топ Шоқ пардай кекілі бар қ амыс қ ұ лақ,

Қ ой мойынды, қ оян жақ, бө кен қ абақ.

Ауыз омыртқ а шығ ың қ ы, майда жалды,

Ой желке, ү ң ірейген болса сағ ақ.

II топ Жарық кө рмей жатсаң да ұ зақ, кен тілім,

Таза, терең, ө ткір, кү шті, кең тілім.

Тарап кеткен балаларың ды бауырың а

Ақ қ олың мен тарта аласың, сен тілім!

Осы ө лең дерді оқ у арқ ылы оқ ушылар қ орытынды тү йін шығ арады, соғ ан байланысты мақ ал-мә телдер жазады.Мақ ал-мә телдерге сын есім болу керек.Оқ ушылар топтарымен бірлесіп жұ мыс жасайды.

Мысалы: Ең тә тті де, ең ащыда – тіл.

127-жаттығ у.Қ Р-ң Туы мен Елтаң басын суреттеп жазың дар.Мә тіндерің де сын есімнің болуын ескерің дер.

Тақ тағ а екі топтан бір-бір оқ ушыдан шығ арамын.

I топ. Елтаң баны сипаттап жазу.

II топ.Туды сипаттап жазу.

Қ орытынды.

Ө ткізілген сабақ ты қ орытындылаймыз.Оқ ушыларғ а сұ рақ қ ою арқ ылы сын есімді, оның сұ рақ тарын, оның сындық қ асиеттеріне тоқ талып кетеміз.

Ү йге тапсырма: сын есім, ережелері, 130-жаттығ у.

Білімдерін бағ алау.

Бір тамшы ой

Кү н болсаң да кү ншілдер кім демейді,

Кө к есекті Тайбурыл кү ндемейді

Сабақ тың тақ ырыбы: Етістер, оның тү рлері

Білімділік: оқ ушыларғ а етістіктен ө ткенді қ айталай отырып, етістіктің категориясын мең герту.

Дамыту: етіс тү рлеріне тоқ талу, жасалу жолдарын кө рсете отырып, айырмашылық тарын айқ ындау.

Тә рбиелік: кө ру қ абілетін арттыру, жаң а технологияны қ олданып білімдерін кө теру.

Сабақ жабдығ ы: таблица, карточка.

Ө ту ә дісі: дең гейіне қ арай, сатылай оқ ыту (қ абілетіне).

Сабақ тың барысы:

Ұ йымдастыру.

Ү йге етістіктен ө ткенді қ айталап келуге берілген.Ол ү шін таблицанық олдану жә не тө рт балағ а қ айталауғ а арналғ ан карточкалар беру.

Етістік

- Ал енді бү гінгі ө тетін тақ ырыбымыз – «Етістер» (Дә птерлерің ді ашып жазың дар.(Балалар жазып жатқ анда карточка тксеру).

Етістер іс істеуші мен іс-ә рекеттің арасындағ ы қ атынасты білдіретін етістіктің бір тү рі екен.Ол тө рт тү рге бө лінеді.

Ө здік етіс

Орындаушы Ә рекет

Жұ рнағ ы: -н, -ын, -ін Мысалы: кө рінді, таранды.

Ө згелік етіс

Орындаушы Ә рекет

Жұ рнағ ы. –қ ыз, -кіз, -ғ ыз, -гіз, -дыр, -дір, -тыр, -тір, -ыр, -ір, -т

Орындатушы Мысалы: ашқ ызды, бергізді, ойдырды, оқ ытт

Ортақ етіс

Орындаушы Ә рекет Орындаушы

Жұ рнағ ы: -ы, -ыс, -іс

Орындаушы Мысалы: айтысты, тарасты

Ырық сыз етіс

? Ә рекет

Жұ рнағ ы: -ыл, -іл, -л, -ын, -ін, -н

Мысалы: терілді, шегеленді.

1. Жанат жуынды, таранды, киінді.

2. Омар Ә сияғ акітап оқ ытты, мазмұ нын айтқ ызды.

3. Студенттер егін жиысты, алма терісті.

4. Мә дениет ү йіне орындық қ ойылды, шам жағ ылды.

- Балалар, тақ тадағ ы сө йлемдерден етістіктерді тауып, астын сызайық./Бір-бірлеп шығ ып кө к не қ ызыл бормен астын сызады/.

1-сө йлемде жуынды, таранды, киінді.Мұ нда қ имыл, іс ә рекет жасаушы кім? Қ имыл жасаушы да, қ имылдың жұ мсалатын нысаны да ө зі(Жанат).Ендеше қ имыл ө зінен шығ ып(бір адамнан), ө зіне бағ ытталғ ан етістің тү рі ө здік етіс деп аталады.Мұ нда орындаушы біреу/таблица кө рсету/.Ө здік етіс –ын, -ін, -н жұ рнақ тары арқ ылы жасалып тұ р.

2-сө йлемде қ имылды істеуші Ә сия да(оқ ытты, айтқ ызды), оғ ан ұ йтқ ы болғ ан жасатқ ан, қ озғ аушы кү ш – Омар, кітап –нысан.Яғ ни істі орындатушы бар, орындаушы бар.Іс-ә рекетке қ атысты адам (субъект) екеу.Етістің мұ ндай тү рін ө згелік етіс дейміз.

3-сө йлемде жиысты, терісті дегенде қ имылды орындаушы кө п, бір адам емес, бірнеше адам, ортақ тасып істеген (жиысқ ан, теріскен). Сондық тан мұ ндай етіс ортақ етіс деп аталады.

Тек бір ескертетін жайт: ортақ етісте істелетін зат адам баласына бағ ытталғ ан жағ дайда, істеушілер де, нысан да адам болғ анда, қ имыл қ арама-қ арсы жасалады.

Мысалы: Асан мен Ү сен кү ресті.Олар айтысты. Мұ нда нысан да.иесі(субъект) де – адам.

4-сө йлемде қ ойылды, жағ ылды дегенде қ имылды орындағ андар айтылмайды.Іс-ә рекет ө зінен-ө зі істелген сияқ ты.Демек істелушісі кө рсетілмейтін етіс тү рі ырық сыз етіс деп аталады.

Жасалу жолдары таблицасына қ арасақ, ө здік етіс пен ырық сыз етістің жасалуында ұ қ састық бар екен.Ал біздер онық алай ажыратуымызғ а болады сө йлем ішінде?... – Дұ рыс, іс-қ имылмен орындаушығ а қ атысына қ арап (ө здік пе, ырық сыз ба) білуімізге болады екен.

Сонымен етістер дегеніміз не екен?

Іс-ә рекет, қ имыл мен істі орындайтын адамның бір-біріне қ атысын білдіретін етістіктің тү р екен.

Жаң а сабақ ты қ орытындылаймын.

242-жаттығ у. Ө згелік етістерді теріп жаз .Жауратып, іздеттіргенде, ө ндірмейді, ө ткізіп, ішкізді, жатқ ызды.

245-жаттығ у. Сө йлем қ ұ ра.

1.Біздің ү йдің жанынан ү лкен ү й салынды (ырық сыз)

2.Жинақ кассасына жылу энергиясы ү шін ақ ша тө ленді.

3.Мектеп айналасына ағ аш отырғ ызылды.

Ө з бетімен жұ мысқ а дең гейлік тапсырма беру.

I дең гей.

1.Етістерді тауып, тү рлеріне ажырат.

Ханшайымғ а жібек кө йлек кигізді.Асқ ар мына жә шіктерді ә келісші.Олар топтасып, жамыраң қ ырасып сө йлесіп, ақ ырын сың қ ылдап кү лісіп, ауылдың солтү стік жағ ына қ арай жү рісті.

Бір сө йлемге морфологиялық талдау жаса.

«Кө йлек» сө зіне фонетикалық талдау жаса.

II дең гей. Етістіктерді тап, ажырат.

1.Абайғ а ү йдегі кемпір де бұ рылып қ арады.

2.Ың ырсығ ан қ алың елдің қ айғ ысын табанғ а таптатып, аз ғ ана топтың шаттығ ына айналдырды.

3.Ә лия кө йлектің тігісін сө гісті.

Бірінші сө йлемді сө йлем мү шесіне талда.

Ш дең гей

1.Етістерді тап, тү рлеріне ажырат. (мысал беру)

2.Ө здік етіс жаса: ойла, қ озғ а, қ ара, кер.

3.Бө лен, зуылда, қ уан, ұ ста етістіктерінен ө згелік етіс жасап, сө йлем қ ұ ра.

Бес-алты минуттан соң жинап алып, бағ алау.Қ орыту.

1.Бір жұ рнақ екі етіске ортақ.Ол қ ай етістер? Оны қ алай ажыратамыз?

2.Кө п адамның қ атысуымен істелетін іс қ ай етіске жатады? (ортақ)