Сәулеленуден қорғану

Казіргі кезде иондағ ыш сә улелердін кө здері халық шаруашылығ ының ә р тү рлі салаларында кө п пайдаланылады, мысалы, ө ндіріс процестерін автоматтау жә не бақ ылау; шығ арылғ ан бұ йымдардың сапасын анық тауда, бақ ылау жә не ө лшеу аспаптарында; ғ ылыми зерттеу жұ мыстарында; металлургия, медицина, қ ұ рылыста тағ ы басқ а жағ дайларда кең қ олданылады.

Иондағ ыш сә улелердің қ олдану салалары жылдан жылғ а кө бейген сайын, олармен жұ мыс істейтін адамдардың саныда кө бейіп келеді. Бұ л сә улелердің кө здерімен жұ мыс істеу адамдарғ а ө те қ ауіп туғ ызады, ө йткені олардың куіпсіз шамадан тыс ә сері ағ зані ауруғ а шалдық тырады. Сондық тан, иондағ ыш сә улелердің зиянды ә серінен қ орғ ану мә селелеріне ерекше кө ң іл бө лу керек.

Барлық иондағ ыш сә улелердің ішінде ө ндірісте олардың бес тү рі кө бірек қ олданылады: α, β, n (нейтрон) сә улелері (бұ лар корпускулды сә улелер) жә не γ, p (рентген) сә улелері (бұ лар биік жиілікті электромагниттік толқ ындар).

1. Альфа сә улесі (α) – кейбір заттардың ядроларының радиактивтік ыдырауы кезінде пайда болатын гелий ядроларының ағ ыны болады. Бұ л сә уленің ішке кіру қ абылеті ө те аз, ал ондау қ абылеті ө те ү лкен болады. Ауада оның жү ру жолы 2-12 см болады, тығ ыз заттарда одан аз, биологиялық талшық та миллиметрден кем болады. Бір α - бө лшектен ауада бір см жолында 50 мын пар иондар пайда болады. Сондық тан, α – бө лшектері ағ занің ішіне кірген жағ дайда улкен қ ауіп туғ ызады. Альфа сә улесінің жү ру жолы ө те аз болғ андық тан одан қ орғ ану ү шін жай киім де жарайды.

2. Бета сә улесі (β) – ядролардың радиоактивтік ыдырау кезінде пайда болатын электрондардың немесе позитрондардың ағ ыны. Бета бө лшектердің α – бө лшектерге қ арағ анда заттардың ішіне кіру қ абылеті кө бірек, ал иондау қ абылеті азырақ болады. Бұ л бө лшектің жү ру жолы ауада 160 см дейін, биологиялық талшық та – 2, 5 см, қ орғ асында – 0, 04 см болады. Бір β – бө лшек ауада бір см жолында 50 пар иондар туғ ызады.

3. Нейтрон сә улесі (n) – ядролардың заряды жоқ нейтралды бө лшектерінің (нейтрондардың) ағ ыны. Бұ л сә уленің ө те ү лкен ішкі кіру қ абылеті болғ андық тан ол заттардың терең қ абаттарына дейін ө те алады, иондау қ абылеті де жоғ ары.

4. Гамма сә улесі (γ) – жоғ ары жиілікті электромагниттік толқ ындар болады, оның ө те ү лкен ішке кіру жә не ө те аз иондау қ абілеттері бар. Бұ л сә уле адам денесінен, басқ а заттардан емін-еркін ө те алады. Гамма сә улесі бір см жү ретін жолында 1-2 пар ион туғ ызады.

5. Ренген сә улесі (p) – гамма сә улесі сияқ ты ө те ү лкен ішке кіру жә не ө те аз иондау қ абілеті бар электромагниттік толқ ындар болады.

Жоғ ары кө рсетілген сә улелерді иондағ ыш сә улелер деп айтатыны, олар қ ай затпен болмасын ә рекеттескенде сол затта иондау қ ұ былысын туғ ызады, яғ ни заттың молекулярлық байланысы бұ зылып, зарядталғ ан атомдар мен молекулалар (иондар) пайда болады.

Заттарды иондау барысында сә улелер ө зінін бір шама энергиясы шығ ындайды, яғ ни ә р зат сә уле энергиясын сініріп, оның мө лшерін азайтады. Сонымен, заттардың иондау дә режесі олардың сінірген сауле энергиясының мө лшеріне тең болып, иондағ ыш сә улелер мен заттардың ө зара ә рекеттестігінің ө лшемі болып есептеледі.

Иондағ ыш сә улелердің ағ зағ а биологиялық ә сері тірі талшық ты иондау арқ ылы орындалады, оның барысында ағ зада молекулалық байланыстар ү зіліп, ә ртү рлі химиялық қ оспалардың структурасы ө згіреді. Тірі организмнің қ ұ рамында 75-80% су болғ андық тан, иондағ ыш сә улелер негізінде су молекулаларына ә сер етіп, радиолиз (радиациялық ыдырау) реакциясын туғ ызады.

Бұ л жағ дайда су молекуласы (Н₂О) сутек атомы (Н⁺) мен гидроксил тобына (ОН^-) бө лінеді. Бұ л бос радикалдарды химиялық ә рекеті (активтігі) ө те зор болғ андық тан, олар басқ а заттардың (белок, фермент т.б.) молекулаларымен қ осылып, адам ағ засына тә н емес химиялық заттарды жаң а қ оспаларды туғ ызады. Мұ нын сондарынан ағ зада физиологиялық процестердің барысы ө згеріп сә уле ауруы пайда болып, клеткалар мен органдар ө ліп, одан ә рі адам ө ліміне ә келіп соғ ады.

Иондағ ыш сә улелердің ә серінен адам ағ засында пайда болатың сә уле ауруы жергілікті жә не жалпылама, ауыр жә не созылмалы тү рлерінде ө теді. Егер ағ за аз уақ ыттың ішінде ү лкен дозамен сә улеленсе, аурудың ауыр тү рі пайда болады, ал сә улелену ұ зақ уақ ыт бойы ү здіксіз аз дозамен сә улеленсе, онда ауру созылмалы тү рінде ө теді. Жалпылама сә улелену барлық ағ зані зақ ымдаса, жергілікті сә улелену ә р органдарғ а зиян келтіреді.

Адам ағ засына иондағ ыш сә улелер сырттаң жә не іштен тигізуі мү мкін. Сыртқ ы сә улелену сырттағ ы сә уле кездерінің ә серінен болады, ал ішкі сә улелену организмнің ішіне тү скен радиоактивті заттардың ә серінен пайда болады (радиоактивті шаң, газ, бу т.б.).

Адам ағ засында иондағ ыш сә улелердің ә серінен мынындай ө згерістер болуы мү мкін: шаш тү су, тырнақ сынғ ақ тану, кө зде катаракта ауруы пайда болу, қ ан ағ ару (лейкемия), тері аурулары, қ ателі ісіктер, бас ауыру, ә лсіздік, нерв жү йесі мен ас қ орыту органдары зақ ымдану, тұ қ ым функциясынын бұ зылуы т.б.

Иондағ ыш сә улелердің ө згешелігі сонда, олардың организмге тигізетін зиянды ә сері бірден білінбейді, оның жасырын (латенттік) мезгілі болады, зиянды зардабы кейіннен пайда болады. Организмнің зақ ымдану тү рі жә не ауырлығ ы бірнше факторлармен байланысты болады, мә селен, сінірген дозаның мө лшері, ә сер ету уақ ыты, сә уленің тү рі, қ андай мү шенін сә улеленуі, организмнің сезімталдығ ы, радиактивті заттардың физикалы-химиялық қ асиеттері т.б.

Адам органдары сә улелерге сезімталдығ ына қ арай ү ш топқ а бө лінеді. Бірінші топқ а ең сезімтал мү шелері жатады: гонадалар, жілік майы, т.б. Одан кейін екінші топқ а жататындар: бұ лшық еттер, кө к бауыр, домалақ бездер, май еттері, бауыр, бұ йрек, ө кпе, ішек-қ арын, кө з жанары т.б. Ү шінші топқ а жатады: тері, сү йек, білек, сирақ, табан т.б.

Адам организміне ә р тү рлі дозалардың (Р – рентген ө лшемімен) тигізетін ә сері мынандай:

1. 25 Р дейін – организмде айқ ын зақ ымдану білінбейді.

2. 25-50 Р – маң ызды зақ ымдану жоқ, бірақ қ анда ө згірістер болуы мү мкін.

3. 50-100 Р – организмде ерекше ө згерістер болады, бірақ ең бекке қ абылеттілік сақ талады.

4. 100-200 Р – ең бекке қ абылеттілік жартылай кемиді, кей кезде ө лім жағ дайы болуы мү мкін.

5. 400 Р – 50% ө ліммен аяқ тайды.

6. 500-600 Р жә не одан артық - ө лтіретін доза.

Иондағ ыш сә улелердің қ ауіптілігін ұ лғ айтатын жағ дай – адам олардың айналадағ ы ортада бар-жоғ ын сезім мү шелері арқ ылы айыра алмады. Сондық тан, адам кө п уақ ыт бойы қ ауіпті радиацияның ортасында бола тұ рып, оның зиянды ә серін сезбейді. Бұ л жағ дай жә не зиянды сә улелердің келтіретін ауыр зардабына кө ң іл бө лмеушілік адамның қ ырағ ылығ ын кемітіп, қ ауіпсіздік ережелерін бұ зуғ а жағ дайларды қ амтамасыз ету ү шін арнайы нормаларғ а (НРБ-76/88) жә не ережелерге (ОСП-72/88) сә йкес ауада (суда) иондағ ыш сә улелерді ақ ырғ ы шекті дозасы (АШД) жә не радиоактивті заттардың шекті концентрациясы (ШК) белгіленген.

Ақ ырғ ы шекті доза деп организмге 50 жыл бойы біркелкі ә серін тигізіп, адамның денсаулық жағ дайында ешқ андай жағ ымсыз ө згерістер туғ ызбайтын жылдық дозаның ең ү лкен мө лшерін айтады.

Радиоактивті заттармен байланысу шамасына қ арай адамдар ү ш категорияғ а бө лінеді:

1. Категория А – иондағ ыш сә улелердің кө здерімен тікелей жұ мыс істейтін адамдар (профессионалды қ ызыметкерлер).

2. Категория Б – иондағ ыш сә улелердің кө здерімен тікелей жұ мыс істемейтін, бірақ қ ызымет немесе басқ а жағ дайлармен оларды ә серінде болатын адамдар (халық тың шамалы бө лігі).

3. Категория В – халық тың қ алғ ан бө лігі. Ә р категорияның адамдары ү шін организмнін жалпы сә улеленуінің (ішкі жә не сыртқ ы сә улелену) ақ ырғ ы шекті дозасы белгіленген: категория А адамдары ү шін 5 бэр/жыл, категория Б адамдары 0, 5 бэр/жыл, категория В адамдары ү шін 0, 17 бэр/жыл.

Радиоактивті заттармен тікелей жұ мыс істейтін адамдардың жалпы оранизмінін сә улелену дозасы аспау керек

, бэр

Мұ нда N – адамның жасы, жыл.

Бірақ 30 жасқ а дейін организмнің алғ ан дозаның жалпы мө лшері 60 бэр ден аспау керек.

Біздің елде табиғ и радиациялық фон орта есеппен алғ анда 125 мбэр/жыл тен болады. Табиғ и радиациядан бө лек адам организміне тағ ы басқ а сә улелер ә сер етеді, мысалы, ө кпені ренгенге тү сіргенде 0, 15-0, 2 Р, асқ азанды тү сіргенде 1, 3-3 Р, тісті тү сіргенде 3-5 Р, телевизор экранының алдында 0, 5 мР/сағ.