Іс-әрекет қауіпсіздігінің психологиясы

Ең бек қ ауіпсіздігі психологиясы адамның қ ауіпсіз қ ызметін қ амтамасыз ету шараларының қ ұ рылымында маң ызды орын алады. Қ азіргі ө неркә сіптегі апаттылық жә не жарақ ат алу проблемасын тек инженерлік ә дістермен ғ ана шешуге болады.

Апаттылық пен жарақ ат алудың негізінде кө бінесе инженерлік-конструкторлық себептер емес, ұ йымдастырушылық -психологиялық себептердің жататынын тә жірибе кө рсетіп отыр: қ ауіпсіздік мә селелері бойынша кә сіби дайындық тың тө менгі дең гейі, тә рбиенің жетімсіздігі, мамандарды қ ауіпсіздікті сақ тауғ а дайындаудың ә лсіздігі, қ ауіпті жұ мыс тү рлеріне жарақ ат алуғ а бейімділігі жоғ ары адамдардың жіберілуі, маманның қ ызметіндегі сенімділікті (қ ауіпсіздікті) тө мендететін – адамның шаршауы, басқ а да психикалық жағ дайларда болуы.

Халық аралық тә жірибе мен біздің зерттеулеріміз тұ рмыстағ ы жә не ө неркә сіптегі жарақ ат алудың 60-90%-іне сол зардап шегушілердің ө здері кінә лі болады. Бұ л орайда Сократтың сө зін еске тү сірген абзал: «Мен ө лі табиғ атты зерттеуді доғ арып, адамдардың неге жақ сыны біліп, жаманды істейтіндері қ алайша болатынын тү сінуге тырысамын».

Қ ауіпсіздік психологиясы дегеніміз – адамның қ ызметінде қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету ү шін психологиялық білімдерді қ олдану.

Қ ауіпсіздік психологиясында ең бек қ ызметі процесіндегі психикалық процестер, психикалық қ асиеттер жә не, ә сіресе, психикалық кө ң іл-кү йдің тү рлі формалары егжей-тегжейлі талданады.

Адамның психикалық қ ызметінің қ ұ рылымында негізгі ү ш қ ұ рауыш қ арастырылады: психикалық процестер, қ асиеттер мен кө ң іл-кү й.

Психикалық процесс психикалық қ ызметтің негізін қ ұ райды. Онсыз білім қ ылыптастыру жә не ө мірлік тә жірибе жинақ тау мү мкін емес. Танымдық, эмоциональдық жә не еріктік психикалық процестер (сезіну, қ абылдау, ес, т.б.) ажыратылады.

Психикалық қ асиеттер (тұ лғ а сапасы). Тұ лғ а қ асиеттері – бұ л оғ ан тә н ерекшелік (бағ ыттылық, мінез, темперамент). Тұ лғ а қ асиеттері іштей интеллектуальдық, еріктік, моральдық, ең бек қ асиеттері болып бө лінеді. Қ асиет орнық ты жә не тұ рақ ты.

Психикалық кө ң іл-кү й ә р алуандылығ ымен жә не уақ ытша болатынымен ерекшеленеді. Нақ ты сә ттегі (кезең дегі) психикалық қ ызметтің ерекшелігі жә не бү кіл психикалық процесс ішіндегі оң жә не теріс ә сері анық талады. Ең бек психологиясы міндеттері мен ең бек қ ауіпсіздігі психологиясы проблемалары тұ рғ ысынан ө неркә сіптік психикалық кө ң іл-кү й мен ө неркә сіптік жарақ ат алу апатының алдын алуды ұ йымдастыруда маң ызды рол атқ аратын айрық ша психикалық кө ң іл кү йді бө ліп кө рсеткен дұ рыс.

Адам қ ызметінің (жұ мыс қ абілетінің) тиімділігі психикалық кү йзеліс (стресс) кезінде кө рінеді. Біздің ғ асырымыздың басында Р.Иеркс пен Дж. Лодсон адам қ ызметінің ө німділігінің (жұ мыс қ адбілетінің) эмоциональдық белсенділікке тә уелді екенін айтқ ан болатын.

Психикалық кү йзеліс белгілі бір шекте ең бек нә тижесіне оң ық пал етеді. Белсенділіктің сыни дең гейінің мейлінше кө терілуі ең бек нә тижесінің тө мендеуінен жұ мыс қ абілетін толық жоғ алтуғ а дейін апарып соғ ады. Психикалық кү йзелістің шамадан тыс тү рі шектен шығ у болып табулады. Оператордың қ алыпты жү ктемесі (эмоциональдық стимуляция) максимальды жү ктеменің 40-60 %-нан аспауы, яғ ни жұ мыс қ абілетінің тө мендеу шегінен аспауы керек.