Лекция 15

Дамудың молекулалық биологиясы жә не биотехнология жетістіктері.

Жоспары:

1. Дамудың молекулалық биологиясы.Гердон тә жірибелері

2.Жекелеген гендердің амплификациясы

3.Дамудың қ атерлі кезең дері.

4. Биотехнология Ө сімдіктер биотехнологиясы. Трансгенді жануарлар.

5. Микроорганизмдер биотехнологиясы.

6.Гендік терапия. Молекулалық ауруларды емдеу.

Лекция мә тіні:

Онтогенетикалық жіктелу (дифференцировка) дегеніміз— даму барысында организмде (немесе жеке бө лігінде) морфологиялық ө згешеліктердің (мү шелердің) пайда болуы. Онтогенездің барысында клеткалар мен тканьдер мү шеленуінің генетикалық механизмдері ө те кү рделі. Онтогенезді генетикалық зерттеудің бастапқ ы кезең і: бір ген— бір белгі, немесе ген ДНҚ -РНҚ -белок-.белгі заң дылығ ына сә йкес белгінің қ алыптасуындағ ы геннің ә серіне талдау жасау болып табылады.Клеткалардың жіктелуі (мү шеленуі) деп ұ рық танғ ан жү мыртқ а клеткасының беліну кезең індегі бірте-бірте бір бірінен айырмашылығ ының қ алыптасудың соң ында ә р тү рлі" мамандандырылғ ан" арнаулы тканьдердің пайда болу процесін айтады. Микроскоп арқ ылы бір организмнің тканьдарының клеткалары бір бірінен қ ұ рылысы, кө лемі, сырт пішіні ө згеше екенін кө руге болады. Сонымен катар ә р тү рге жататын жануарлардың бір тү рлі тканьдерінің клеткаларының ұ қ састығ ы байқ алады. Бү л клеткалардың ә р тү рінің ө зіне тә н ерекше қ ызмет атқ аруына бейімделуіне байланысты. Клеткалардың жіктелу механизмін анық тау қ азіргі биологияның басты мә селелерінің бірі. Жіктелу қ айтымсыз процесс болғ андық тан кейбір авторлар жіктелу негізінде ә рбір клеткаларғ агендердің ә р турлі саны болады деп тү сінген. Бү л ұ ғ ымның қ исық тығ ы дә лелденді. Біздің ғ асырдың басында орбір сомалық клетканың ұ рық танғ ан жұ мыртқ а клеткасындағ ыдай мө лшерде хромосомалары болатыны кө рсетілді. Клеткалардың ясіктелуі кезінде гендердің тү сіп қ алуы женіндегі сұ рақ қ а арнаулы эксперименттерде ядроларды ауыстырып салу жауап берді. Дж. Гердон (1962) ультракү лгін сэулемен бақ аның жү мыртқ а клеткасының ядросын бү зып, оның орнына жаң а туғ ан бақ аның (головастик) ішек эпителиінің ядросын отыргызды. Қ алыпты бақ алардың дамуын осы ядролардың азғ ана проценті қ амтамасыз етті. Бү л зерттеулер ішек клеткаларының ядролары организмдегі барлық клеткалар типінің жіктелуіне жететін гендері бар екенін кө рсетті. Кейінгі жұ мыстарында Гердон алғ ашқ ы он рет бө лінгенде бақ а эмбрионының дамуында ядроларда РНҚ синтезделмейтінін кө рсетті. Клетка бұ л кезең де жылдам бө лініп ДНҚ -ны еселейді. Сонымен қ атар клеткаларда белок синтезделе береді, оны аналық геномдағ ы жұ мыртқ а клеткасының ДНҚ -сында ұ рық танғ анғ а дейінгі пайда болғ ан РНҚ атқ арады. Ұ рық ядроларында иРНҚ синтезі орта бластула сатысында басталады. Соң ғ ы бластула сатысында жаң а тРНҚ жә не гаструла сатысында рРНҚ тү зіледі де жаң а рибосомалар пайда бола бастайды. Бү л кезде ұ рық тың алғ ашқ ы клеткаларының ү ш типі жіктеліп бітеді: эктодерма, эндодерма жә не мезодерма. Алғ ашқ ы зерттеулерде негізгі эксперименттер тікен терілер мен (тең із кірпілері), қ осмекенділерге (бақ а, саламандралар) жү ргізілді, себебі олардан жү мыртқ а клеткаларын алып ұ рық тандыру жә не ұ рық тың даму кезең ін бақ ылау оң ай. Қ ұ стардың эмбриогенезі жұ мыртқ аның қ алың қ абыршығ ы астында, ал сү тқ оректілердікі анасының жатырында ө теді. Бұ л олармен жұ мыс істеуді киындатады. Тек кейінгі жылдарда ғ ана тышқ андар ұ рық тарының ерте сатысын бақ ылайтын ә діс жасалды.

Кө п клеткалы организмнің барлық клеткаларында гендердің ұ қ сас жиынтық тары болады, бірақ тү рлі уақ ытта ә р тү рлі тканьдерде сан алуан гендер ә рекет етеді, солардың арқ асында жіктелу іске асады. Ген ә серінің реттелуі ә р тү рлі: репликация, транскрипция жә не трансляция дең гейлерінде болады.

Жануарлар мен ө сімдіктердің кейбір тү рлерінің мү шеленген тканьдарының клеткаларында эндомитоз жә не политения қ ұ былыстары байқ алады. Мә селен кейбір ө сімдіктердің крахмал тү зетін клеткаларында, сү тқ оректілердің бауыры мен ішек эпителиінде эндомитоз жү реді, соның нә тижесінде полиплоидия орын алады. Бү ндай жағ дай сілекей бездерінің интенсивті қ ызмет жасап жатқ ан ядроларына, ішекке жә не қ осканаттылар личинкала рының малпигий тү йіршіктеріне де тә н. Осы мысалдардың бә рі хромосомалардың кү йі мен санының организм сомалық клеткаларының морфофизиологиялық жіктелуімен сө зсіз байланысы бар екенін кө рсетеді.

Жекелеген гендердің кө бею қ ұ былысы — гендердің амплификациясы анағ ұ рлым кең таралғ ан. Дрозофиланың алып хромосомаларындағ ы пуфтардың пайда болуы. Личинкалардың дамуындағ ы ә рбір саты ә ртү рлі пуфтардың белсенділігімен сипатталады. Ә р сатыда гендердің ә р тү рлі қ атынасатынын сипаттайды. Кейбір омыртқ алылардың ооциттерінде " шам жіпшелері" типтес хромосомалар табылды. " Шам жіпшелерінің " ілмектері хромосоманың шиыршығ ы жазылғ ан бө ліктері болып табылады. Олардан иРНҚ -ның кө п мелшері табылды, демек гендер белсенді тү рде қ ызмет етеді.

Онтогенездің дербестілігі даму стадияларының (гр. " стадион" —кезең) болуына байланысты, ол жіктелу мен морфогенез процестері бойынша бір-бірінен ө згешелігі болатын жекеленген кезең дер деп аталады. Толық тү рленулері (метаморфоз) бар насекомдардағ ы эмбрионалдық (ұ рпақ тық), личинкалық, қ уыршақ тық жә не имагиналдылық (лат. " имаго" — бейне, тү р) кезең дер дамудың айқ ын мысалы болып табылады.

Стадиялық ө згерістер бірінен кейін бірі келетін қ атаң қ айтымсыз ө згерістер. Эмбриологтардың бақ ылауларына қ арағ анда ортаның кү рт ө згеруі эмбриондық дамудың белгілі бір кезенде ұ рық ты ө луге немесе ә р тү рлі кемтарлық қ а ү шырататыны анық талды. Бұ л кезендер кезінде ортаның ө згеруіне ұ рық тың ө те сезімталдығ ы байқ алады жә не ондай кезең дер зерттелген омыртқ алылардың бә рінен - балық тардан, қ осмекенділерден, қ ұ стардан, оның ішінде тауық тан табылды. Мұ ны қ атерлі кезең дер деп атайды. Бұ л кезең дер соң ғ ы бластулада кө рініп, негізгі морфогенез процесінің алдын алады. Тауық та қ атерлі кезең де — инкубацияның 2-3-ші кү ні қ ан айналым жү йесі қ алыптасқ анда; 8-9-шы кү ні қ ұ старғ а тә н мү шелер мен тканьдер айқ ын жіктелерде; 19-шы кү ні жіктелу процесі қ айта ұ лғ айғ ан жә не дем алу типі ө згерер кезде. Сонымен қ атерлі кезендер морфогенездің негізгі ө згерістерінің алдында — зат алмасуы мен синтезінің қ айта қ ұ рылуы жү ргенде болады. Осы кезең дерде физиологиялық процестер нашарлап РНҚ -ның мө лшері азаяды. Қ атерлі кезенде қ ұ с эмбриондары инкубация тә ртібінің ө згеруіне — температура жә не ауаның ылғ алдылығ ына, жұ мыртқ аларды желпуге ө те сезімтал болады.

" Биотехнология" атауын ең алғ аш венгр Карл Эреки 1919 жылы тірі организмдердің кө мегімен ө ндірілетін жұ мыстарды анық тау ү шін қ олданғ ан. 1986 жылғ ы шығ арылғ ан Биологиялық энциклопедиялық сө здікте, биотехнология деп ө ндірістегі биологиялық процестсрді жә не тірі организмдерді қ олдануды айтады. Европалық биотехнология одағ ы (ЕҒ В) осы кү нгі биотехнологияны табиғ аттану ғ ылымдарын (биологияны, химияны, физиканы) жә не инжснерлік ғ ылымдарды (мысалы электрониканы биоө неркә сіптегі биожү йелерге қ олдану деп біледі, ал Европалық комиссия (ЕС) — биологиялық қ ауымдастық ты қ ажетті ө німдермен жә не қ ызметтермен қ амтамасыз ету деп толық тырады.

Биотехнология алғ ашқ ы кезең де негізінен микробиологияның жә не энзимологияның жетістіктеріне сү йенсе, ал соң ғ ы 20-25 жылда ол ө зінің дамуына итеруші кү шті қ арқ ынды дамып келе жатқ ан биологиялык ғ ылымдардан алды, олар: вирусология, молекулалық жә не клеткалық биология, молекулалық генетика.

Бү гінгі биотехнология ғ ылыми-техникалық прогрестің алдынғ ы катарынан орын алады.

Ген инженериясының ә дістерінің ашылуы биотехнология деген ерекше ө ндіріс тү рінің дү ниеге келуіне ық пал жасап отыр. Биотехнология дегеніміз микроорганизмдердің жә не таза белоктардың (ферменттердің) жү ргізетін биологиялык процестерін халық шаруашылығ ының ә ртү рлі салаларында пайдалану.

Мал шаруашылығ ында алдағ ы 10-15 жыл ішінде биотехнологияның алғ а басуы (процесі) гендік, клеткалық жә не эмбриогенетикалық инженерияның дамуымен анық талмақ шы.

Ген инженериясы молекулалық биологияның жаң а саласы. Ол лабораториялық ә діс арқ ылы генетикалық жү йелер мен тү қ ымы ө згерген организмдерді алу жолын қ арастырады. Ген инженериясының пайда болуы генетиканың, биохимияның, микробиологияң ың жә не молекулалалық биологияның жетістіктерімен байланысты. Бү л атаудың екі тү рі қ ол-данылады: " генетикалық инженерия" жә не " ген инжснериясы". Соң ғ ы кезде " генетикалық инженерия" жалпылама тү рде колданылып жү р, ген инженериясы да осының ішінс кіреді.

Молекулалық биология ғ ылыми жетістіктерінің нә тижесінде пайда болғ ан ген инженериясы организмнің бағ алы қ асиетін сақ тап қ ана қ оймай оғ ан жаң а ә рі саналы қ асист те бере алады. " Инженерия" деген атау қ ұ растыру деген мағ ынаны білдіреді. Яғ ни ген инженериясы дегенді ген кұ растыру дсп тү сіну қ ажст. Ген инженериясының дә уірі басталмай тұ рып 1969 жылы Г. Корана нуклеотидтерді белгілі бір жү йемен орналасқ ан ДНҚ синтезінің методологиясын жасап берген. Жекеленгсн дербес амин қ ышқ ылы — ашытқ ының аланиндік тРНҚ -ның бастауыш жү йесі ашылганнан кейін Г. Корана химиялық жолмен осы РНҚ -ның кө лсмі 77 полинуклеотидтен тұ ратын кодтық бө лігін синтездеді. Кейіннен 1979 жылы осы лабораторияда ішек таяқ шасының тирозиндік тРНҚ -сы синтезделді жә не ол Т4 бактериофагының қ ұ рамына енгізіліп, бактерияның клеткасында жұ мыс істеді.

Ген инженериясының дү ниеге келген уақ ыты 1972 жыл деп есептеледі. Сол жылы Т. Берг алғ аш рет пробиркада ү ш тү рлі микроорганизмнің ДНҚ -ларыньщ фрагменттерінен жаң а гибридтік ДНҚ қ ұ растырды. Бірақ маймылдың, рак вирусының, бактериофагтын, жә не ішек бактериясының гендік ДНҚ -ларынан қ ұ растырылғ ан ол гибридтік ДНҚ -ның клетка ішінде ойдағ ыдай жұ мыс істей алатындығ ы тексерілмеді, себебі қ ұ рамында рак вирусының нуклеин қ ышқ ылы болғ андық тан ғ алымдар тә уекелге бармады.

Клеткада жұ мыс істей алатын гибридтік ДНҚ -ны 1973-74 жылдары С. Коэн мен Г. Бойер қ ұ растырды. Олар басқ а организмнен бө ліп алғ ан ДНҚ фрагментін (генін) бактерия плазмидасының қ ұ рамына енгізді. Ол плазмидадағ ы бө тен гендердің алғ аш рет жаң а организм ішінде жұ мыс істей алатынын кө рсетті. Соның артынша-ақ дұ ние жү зінің кө птеген ла-бораторияларында жү мыс істей алатын ә р тү рлі плазмидалар алынды. Совет елінде ондай бө тен гені бар плазмида академик А.А. Баевтың басшылығ ымен жасалды.

Ген инженериясы деп рекомбинантты ДНҚ -лар жасап, оларды басқ а тірі клеткаларғ а енгізуді айтады.

Ген инженериясы шешетін мә селелер:

1) генді химиялық немесе ферментті қ олдану жолымен синтездеу;

2) ә р тү рлі орғ анизмнен алынғ ан ДНҚ фрагменттерін бір-бірімен жалғ астыру (ДНҚ рекомбинантгарын алу);

3) бө тен генді жаң а клеткага векторлық ДНҚ аркылы жеткізу жә не олардың қ ызмет жасауын қ амтамасыз ету;

4) клеткаларғ а гендерді немесе генетикалық жү йелерді енгізу жә не бө тен белокты синтездеу;

5) бө тен генге ие болғ ан клеткаларды таң дап бө ліп алу жолдарын ашу.

Биотехнологияның болашағ ы бар бағ ыггарының бірі жасанды химерлерді алу. Химера деген тү сінік қ ұ рама жануар дегенді білдіреді. Жануарлар бір тұ қ ымнан, сондай-ақ ә ртү рлі тұ қ ымнан немесе тіпті ә р тү рдің ө кілдері болуы мү мкін. 8-клеткалы эмбриондарды протеолиттік ферменттері (протеиназа, трипсин) бар ортада тә рбиелеп ө сіреді, ферменттср жұ мыртқ а клеткасының қ абығ ын қ орытады. Қ абығ ынан айырылғ ан эмбриондар бір-бірінс жабысады жә не біраз уақ ыттан кейін бірігеді, олардын клеткалары бір-бірімен араласады. Егер ә ртү рлі генетикалық ұ ялардан алынғ ан эмбриондарды пайдаланса, қ ос эмбрион-химера пайда болады. Аналық қ а трансплантацияланғ аннан кейін мұ ндай эмбриондар жатырғ а орналасады (имплантацияланады лат. іт — ішіне, ріапіаге - отырғ ызу) жә не ә рі даму барысында олардың ө суі тү зеледі. Химер жануарларда екі эмбрионынның белгілері болады, яғ ни 4 ата-ананың ұ рпағ ы деген сез.

Жасанды жолмен химерлер алудың екі негізгі ә дісі бар:

1) аггрегациялық — толық қ анды эмбриондарды біріктіру;

2) инъекциялық - эмбрионғ а басқ а эмбрионның немесе бө где клетканың бір немесе бірнеше клеткаларын енгізеді.

Екі ә діс бойынша да біріккен эмбриондар (екі немесе кө п) клеткаларынан тұ ратын жануарлар пайда болады. Бірінші ә діспен лабораториялық тышқ андардың химерлері алынғ ан, агути (сұ р) жә не қ ара тышқ андар химерлері — шұ барала тү сті болғ ан.

Ағ ылшын эмбриологы Р. Гарднер (1968) химерлерді инъекциялық ә діспен алуды ұ сынды. Бұ л ә дістің кө мегімен тышқ анның эмбрионына адам клеткалары енгізілген, химерлік тышқ ан туғ аннан кейін оның тканьдарында адам гендері қ ызмет жасағ ан).

К. Маркерттің лабораториясында (Йель университеті, АҚ Ш) " ү шқ абат" химера-тышқ андардың ү ш ұ ясының эмбриондарын біріктірудің нә тижесінде алынды. Туғ ан тышқ анның (алты ата-аналардың ұ рпағ ы) жү ні ү ш тү сті болғ ан. Теория бойынша қ ұ рамында 8 жә не, мү мкін, 16 ата-аналардың гендері болатын жануарларды жасауғ а болатыны айтылады.

1980-1982 жылдары қ ұ рамында тышқ анның екі тү рінің —белгілерін біріктірген химерлік жануарлар алынды. 1983 ж. С. Вилландсен тобы (Англия, Кембридж) алғ ашқ ы ауылшаруашылық малдарынын химерлерін алды. Қ ойдың (2п =54) жә не ешкінің (2п =60) эмбриондарының клеткаларын біріктіріп жә не химерлік эмбрионды екі тү рінде аналығ ының жатырына салу (трансплантациялау) нә тижесінде (химерлік эмбрионның қ ұ рылысына бай-ланысты) екі тү рге де тә н белгілері бар жануарлар (қ ой, ешкілер) туды. Біреуінде басы, мү йізі, қ ұ йрығ ы жә не жү ні денесінің кейбір жерлерінде - ешкінікі, ал қ алғ ан бө лігіндс -қ ойдың жү ні. АҚ Ш-та 1987 ж. қ ой, ешкі химері жә не қ ойлардың рамбулье, финландрасы тұ қ ымдарының химерлері алынды. Ресейде кара-ала тү сті жә не қ ызыл тү сті ірі қ ара мал тұ қ ымдарынан химерлі бү зау алынды. Оның фенотипінде қ ара-ала тү скен қ атар қ ызыл дақ тар бар (Л.К. Эрнст, 1987).

Химерлік жануарлар — вегетативтік гибридтер, олар мозаиктік белгілерін ұ рпақ тарына бермейді. Олардың ұ рпақ тарында белгілердің ажырасуынан мозаикалы емес тұ лғ алар туады. Химерлік жануарлар бірінші ұ рпақ та ғ ана ө мір сү ргенмен олардың практикалық маң ызы зор:

1)бірнеше қ ұ нды белгілер: ө німділік, ауруғ а тө зімділік т.с.с. бір организмде ә детте кездеспейді, ал химерлерде олар-дың кө рінуін кү шейтуге болады;

2) ә ртү рлі жануарлардын эмбриондарын жергілікті тү қ ымның эмбриондарымен біріктіріп малдың жерсінуін (ак-климатизация) тездетуге болады жә не;

3) эмбриондарды біріктіру жолымен — жақ ын тү рлермен немесе сол тү рдің ө зімен қ ұ нды ауылшаруашылық малдары-ның немесе сиреп бара жатқ ан тағ ы жануарлардың генофон-дын " қ ұ тқ аруғ а" болады, егер олардың эмбриондары жарақ ат-тану немесе мутацияның кеселінен, ө здігінен кө беюге жарам-сыз болса.

Басқ а геномғ а белгілі бір геномнан алынғ ан немесе жасанды тү рде қ ұ ралғ ан (синтезделген) гендерді экспериментальды тасымалдау -трансгеноз деп аталады. Геномына бө где гендер енгізілген жануарлар трансгенді делінеді.

Трансгенді жануарларды алу технологиясы қ азіргі кезде жақ сы жолғ а қ ойылган. Клонданғ ан гендерді жұ мыртқ а клеткаларына немесе алғ ашқ ы сатыдағ ы эмбриондарғ а енгізудің бірнеше ә дісі табылғ ан. Бө где ген реттеушісіне байланысты ә ртү рлі тканьдарда қ ызмет атқ арады. Мысалы, егерде тасымалданғ ан генге, оның қ айдан алынғ анына байланыссыз (бак-териядан, ө сімдіктен, адамнан, жануардан) қ алыпты жағ дайда бауырда қ ызмет атқ аратын тышқ ан генінің реттеушісін жалғ аса, онда кө шіріп орнатылғ ан ген трансгенді жануардың бауырында жұ мыс атқ арады. Демек, кез келген генге реттеуші элсмент тауып, оның, қ алау бойынша, қ ай оргаида жұ мыс істейтінін алдын ала " жоспарлауғ а" болады.

Бұ л бағ ытта болашағ ы зор ә дістер — микроинъекция мен мембрана инженериясы болып табылады.. Дегенмен, олардың бә ріндс ДНҚ молекулаларының қ ұ рамы (геномы) сол кү йінде қ алады. Ягни, бастапқ ы ұ рық танғ ан бір клетка кезіндс оғ ан бө тен ген енгізсе, ол ө сіп жетілгсн организмнің барлық клеткаларында болады. Осылай тышқ анның ұ рық танғ ан аналық клеткасына адамның самототропин генін енгізу арқ ылы алып тышқ андар алынды. Осылай сә йкес гормонды малдардың да ұ рыктанғ ан аналық клеткасына енгізіп, олардың да ірі тү рін ө сіруге болады.

Р. Хаммер жә не Г. Брем қ ызметтестерімен адамның ө су гормонын микроинъекциялау арқ ылы трансгенді ү й қ ояндарының кө жектерін алды. ВИЖдің биотехнология лабораториясында ірі қ ара малдың ө су гормонын енгізу арқ ылы трансгенді қ оян алынғ ан жә не ол ген жаң а организмде жұ мыс істеген (Л.К. Эрнст жә не басқ алары, 1990).

Трансгенді шошқ алар, адамның ө су гормонын инъекциялау негізінде, Р. Хаммердің (1985) жә не Г. Бремнің (1986) лабораториясында алынды. Бұ л шошқ алардың кейбіреуінің қ анының плазмасында адам гормонының жоғ арғ ы дең гейде екені анық талғ ан.

Ірі қ ара малмен жұ мыс істегенде, пронуклеустарды кө ру ү шін ДНҚ -ғ а ерекше флуоресценттік бояу қ олданады жә не зиготаларды центрифугалайды. 1987 жылы сү т-етті бағ ыттағ ы алғ ашқ ы трансгенді бұ зау алынды.

Австралияда дү ние жү зінде алғ аш рет трансгенді қ ойлар алынды. Мұ ндай койлар 2-4 жасында осы тұ қ ымғ а жататын қ ұ рбыларынан 1, 5 есе ауыр болғ ан. Ғ алымдардың айтуы бойынша, жуық арада жү н ө сіретін, ауруғ а қ арсы тұ ратын гендерді де қ ойларғ а трансплантациялауғ а болады.Тревор Скотт (1986).

Трансгенді қ ойлардың сү тінен қ ан ұ йытатын факторды ө ндіру биотехнологиясы жете зерттелуде.

Мамандардың айтуынша, трансгенді ауылшаруашылык малдары — XXI ғ. тірі биотехнологиялық фабрикасы болуы керек, олар экологиялык жағ ынан ең таза, қ ұ нды белок препараттарын ө ндіретін негізгі кө з болуы тиіс. Бү гін оның іргетасы қ аланып жә не ә дістемелік негіздері жасалынғ ан, тек осы ғ ылыми-техникалық жетістіктерді ауыл-шаруашылық малдарымен істелетін жұ мыстармсн ұ штастыру солардың дең гейіне жеткізу керек.

Қ олданылатын ә дебиеттер:

Негізгі:

1.Б.Бегімқ ұ лов.Молекулалық генетика жә не биотехнология негіздері.Алматы.1996.

2. Уотсон Дж. Молекулярная биология гена. М.: Мир, 1978,

3. Молекулярная биология: Структура и биосинтез нуклеиновых кислот (под ред. Спирина А.С.). -М.: Высшая школа, 1990.

4. Молекулярная биология: Структура рибосом и биосинтез белка (нод ред. Спирина А.С.)- -М.: Высшая школа, 1996.

5. Степанов В.М.. Молекулярная биология. Структура и функции белков. -М: Высшая школа, 1996.

6. Альбертс Б., Брейм Д., Льюис Дж., Рефф М., Робертс К., Уотсон Дж. Молекулярная биология клетки в 5-и томах. - М.: Мир, 1994.

Қ осымша

7. Сингер М., Берг П. Гены и геномы. В 2-х томах. -М.: Мир, 1998.

8. Уотсон Дж., Туз Дж., Куру Д. Рекомбинантные ДНК. -М.: Мир, 1986.

9. Льюин Б. Гены. -М.: Мир, 1987.

10. Зенгбуш П, Молекулярная и клеточная биология в 3-х томах. -М.:

Мир, 1982.

11. Эллиот В., Эллиот Д. Биохимия и молекулярная биология. -М.: НИИ

Биомедицинской химии РАМН, 2000.

12. Овчиников Ю.А., Биорганическая химия. -М.: Просвещение, 1987.

Лазерлі, магнитті дискідегі ә дебиет:

1. Д.И.Мамонтов. Открытая биология

2. Льюин.Б. Гены.М.1987

Қ азақ стан Республикасы Білім жә не ғ ылым министрлігі

Х.Досмухамедов атындағ ы Атырау мемлекеттік университеті

Жаратылыстану факультеті