Биремнәр. 1. Түбәндәге синонимик рәтләрдәге сүзләрнең килеп чыгышларын билгеләгез:

1. Тү бә ндә ге синонимик рә тлә рдә ге сү злә рнең килеп чыгышларын билгелә гез:

Гомер, тормыш, яшә еш, хә ят, тереклек, мә гыйшә т; адә м, бә ндә, кеше, инсан, кемсә; фә кыйрь, ярлы, хә лсез; ихтирам, хө рмә т, игътибар, кадер, тә гъзим; вакыт, чак, мә л, дә м, момент, кавем, дә кыйка.

2. Текстагы сү злә рне генетик яктан тикшерегез, гарә п һ ә м фарсы сү злә ренең мә гънә лә рен сү злек ярдә мендә аң латыгыз, мө мкин булса, татар теленнә н синонимнарын бирегез.

1) Шул иттифакыйлык болар арасында тагы ә ллә нә рсә не, мө нә сә бә ттә ге ә ллә нинди бер рә смилекне җ имерде… (Г. Исхакый). 2) Җ иһ анда ү лми һ ә рбер ың гырашкан, Вә юлны тапмый һ ә рбер адашкан. (Г. Тукай). 3) Бервакыт чук-чук итеп сайрый ходайның кошлары; Китә җ аннарны кисеп, ярып, садаи хушлары. (Г. Тукай). 4) Зирекле ишаны дигә н исем татар дө ньясының һ ә ммә ягында мә шһ ү р иде. (Г. Ибраһ имов).

3. Тү бә ндә сү злә рнең гарә п телендә ге мә гънә лә ре бирелә. Татар теленә кабул ителгә ндә ә леге лексик берә млеклә р семантик яктан нинди ү згә реш кичергә ннә р? Кайсы очракларда семантик кү чеш, мә гънә киң ә юе, тараюы кү зә телә? Мә гънә нең тулысынча ү згә рү очраклары бармы?

Китап – книга, послание, письмо; кагыйдә – база, основа, модель, дно, правила, норма; нотык – речь, доклад, артикуляция; фасыл – глава, часть, время года; кыйммә т – ценность, цена, достоинство; гамә л – работа, действие, поступок;

4. Ә леге сү злә рне тематик тө ркемнә ргә аерыгыз.

Алла, мө лкә т, мохит, сә лам, хө рмә т, хат, кыямә т, сә гать, шә раб, бә хет, кыяфә т, җ омга, газап, кә газь, якшә мбе, такта, гыйлем, мә ктә п, җ ә двал, шә й, нә шрият, бә дә н, базар, мә гърифә т, ятим, таҗ, фә н, сә нә гать, җ ә ннә т, гыйрфан, сә ү дә гә р, кә еф, ә дә би, сурә т, мә хә ббә т, мал, фә лсә фи, хә рби, акшам.

5. Тү бә ндә ге тексттан гарә п һ ә м фарсы теллә реннә н кергә н берә млеклә рне аерыгыз, аларның кулланылыш активлыгын билгелә гез, яң адан телебезгә ә йлә неп кайткан сү злә рне кү рсә тегез.

1) Мө мкинме дини вә рухани бер мә дрә сә дә тә рбия кылынган җ ир фә рештә се шә кертнең аракы эчү е? (З. Бигиев) 2) Безнең сө ннә тче бабай Сә лман фарси хә зрә тлә реннә н мирас тарихы берлә н сө ннә тчелекне алса да. Ә бугалисина хә зрә тлә ре тарафыннан тыйб гыйлеме, гыйльме симия вә гыйльме кимиягә иҗ азә т алмаганга, ә лбә ттә, тыйб гыйльменең бу кадә р нечкә леклә рен белми иде. (Г. Исхакый) 3) Бү лмә эссе кү к, бү лмә тыгыз кү к тоела; тә рә зә гә китереп бә рә торган кар тавышы да Ә хмә тнең рухында тагын бер яра ача иде. (Г. Газиз.) 4) Илаһ и, син юмарт, ризык бирү че, Бер син, бар син, рә хим, гафу итү че. (Мө хә мә дьяр) 5) Кечкенә генә тә рә зә ле караң гы гына мә чет ү зенең сә лә мә намазлыклары белә н бик фә кыйрь тө сле кү ренсә дә, яшь мулланың сузып кына, яхшы гына кыярә т белә н имам булуы шактый кү ң елгә тулды. (Г. Исхакый)

6. Ә леге алынмалар татар телендә тө рле фонетик вариантларда кулланылалар. Аларның мә гънә лә рен контекст эчендә аң латыгыз: газап-азап, хаҗ ә т-ә җ ә т, хә рә м-ә рә м, хикә ят-ә кият, хә зер-ә зер, хисап-исә п, хикмә т-ә кә мә т.

7. Гарә п теленнә н кергә н кеше исемнә ренең сө йлә м телендә нинди фонетик ү згә решлә ргә дучар булуларын аң латыгыз.

Габдулла, Гадел, Фә һ имә, Гө лбану, Имаметдин, Ясминә, Хә нифә, Мә һ мү тшаһ, Мө хә ммә тнур, Мө хә ммә тдин, Фирдә вес, Фирдә ү сә.

8. Текстта асларына сызылган фарсы алынмаларына хас фонетик һ ә м морфологик ү зенчә леклә рне билгелә ргә тырышыгыз.

1) Кеше сатмас кеше тапмак ансатмы? Сине соң кайсы дус дошманга сатмый? (Г. Тукай). 2) Мин дә шулай булдым инде, и шаһ ы җ иһ ан, Ул тургай шикелле булдым бу заман. (Мө хә ммә дьяр). 3) Мин тө ш кү рдем. Гү я мин бер зур шар имеш, Таҗ ыма тезгә н энҗ е, мә рҗ ә н, ахак, имеш. (Г.Тукай) 4) Ахыр Сө лә йман галә йһ и ә ссә лам бихисап гаскә р белә н Фисагурис ө стенә китте, ул һ ә м, бигайниһ и, Сө лә йман гаскә ре кадә р җ ирдә н-кү ктә н гаскә ре хә зерлә неп каршы чыкты. (К. Насыйри) 5) Җ омга намазы вакыты җ итеп килә. (З. Бигиев)

9. Мисаллардан гарә п һ ә м фарсы теллә реннә н кергә н берә млеклә рне аерыгыз, аларның кулланылыш активлыгын билгелә гез, фонетик, грамматик һ ә м лексик билгелә рен ә йтегез.

Бү лмә эссе кү к, бү лмә тыгыз кү к тоела; тә рә зә гә китереп бә рә торган кар тавышы да Ә хмә тнең рухында тагын бер яра ача. (Г. Газиз) 2) Монда хикмә т, мә гърифә т һ ә м гыйрфан, монда нур; Монда минем нечкә билем, җ ә ннә тем һ ә м монда хур. (Г. Тукай) 3) Зирекле ишаны дигә н исем татар дө ньясының һ ә ммә ягында мә шһ ү р иде. (Г. Ибраһ имов) 4) Кечкенә генә тә рә зә ле караң гы гына мә чет ү зенең сә лә мә намазлыклары белә н бик фә кыйрь тө сле кү ренсә дә, яшь мулланың сузып кына, яхшы гына кыяфә т белә н имам булуы шактый кү ң елгә тулды. (Г. Исхакый)

Ө й эше: Матур ә дә бият ә сә рлә ренә н 3 җ ө млә кү череп алыгыз, сү злеклә р ярдә мендә сү злә рнең килеп чыгышын билгелә гез.

Сораулар: