Главная страница Случайная страница
Разделы сайта
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Биремнәр. 1.Түбәндәге өзекләрдә үзара омоним булган сүзләрне табыгыз
|
|
1.Тү бә ндә ге ө зеклә рдә ү зара омоним булган сү злә рне табыгыз, тө рлә рен билгелә гез, җ ө млә дә кулланылыш ү зенчә леклә рен ә йтегез.
1) Берни дә кү рмим, ишетмим,
Җ ир һ ә м галә м кап-кара.
Анаң кү крә генә ятып, Йө рә ген тың лап кара. (И.Юзеев)
2) Ул баш ә йтә: Син вагоннан тө ш хә зер,
Бик якынлашты кирә кле тө ш хә зер. (Г.Тукай)
3) Анда һ ә ртө рле гаҗ ә плә р бар да бар: Кып-кызыл алтын шә һ ә р, җ из карьялар…(Г.Тукай)
4) Аз гына сабыр ит ә ле, и кариэм! Хә зер язам;
Уйласам аулымны, гакълымнан да мин хә зер язам. (Г.Тукай)
5) Нишлә тергә кә җ ә безне? Аптыратты кә җ ә безне. (Р. Миннуллин)
6) Тегермә н ә йлә нә, ә йлә нсә дә, тартылмыйдыр ярма.
Мә шә катьлә нмә бушка кө чә неп, юл уртасын ярма. (Г. Тукай).
7) Ком тавында уйный Кадыйр, ясый ул ә ллә нилә р.
Комсыз тү гел бит мин, нигә миң а
Малайлар “комсыз”, дилә р (Ш. Галиев).
2. Ә леге мисалларда аерып бирелгә н сү злә рнең омоним яисә кү пмә гънә ле булуын ачыклагыз. Омоним булса, нинди юл белә н барлыкка килгә ннә р?
1) Бураннар басылды,
Басылды, кү к ачылды, -
Бигрә к зә ң гә р икә н кү к,
Зә ң гә р синең кү зә зр кү к. (Ш. Галиев.)
2)Тик укытучы гына менә
Куйды бү ген «икеле»
Берне тү гел, икене!
Ә ни, бә лки, ачуланмас?
Юк шул, белмим, икеле. (Р. Миннуллин)
3) -Ике бабамны белә м…- дим.
-Мә гълү матларың тар, их, - ди, -
Бабаң нарда - ил язмышы, Алар ү зе тарих, - ди. (Ш. Галиев)
4) Бабаемның туган кө не,
Утыра тү р башында:
Чигү ле кү лмә к кигә н ул
Тү бә тә е – башында. (Й. Җ амалетдинова)
5) Тереклеккә син – ягымлы Ата,
Шә фкатең тиң газиз Анага,
Кө лү ең нә н гө ллә р чә чә к ата,
Рә хмә тең нә н җ аннар ярала. (Г. Афзал)
6) Илһ ам Шакировка ничә яшь соң? 7) Кара ә ле, кара:
Нинди уйлар синең башың да? Каен яфрак яра.
Халык яшә гә ндә, яшә р моң ы, Каюм утын яра,
Илһ амыбыз – халык яшендә, Кулларында – яра.
Борынгы да ү зе…Килә чә к тә … Кыям бара-бара
Тоям шул чишмә нең кипмә сен Гел кө нбагыш яра.
Һ ә р кешенең йө рә генә һ ә р кө н Бабай, шаулап кара,
Илһ ам килсен, Чыбык белә н яра.
Илһ ам китмә сен. (Р. Фә йзуллин) Менә ә йбә т чара-
Шә рә ф шә рран яра.
3. Тү бә ндә ге мисалларда омонимнарны ясалышлары һ ә м грамматик мә гънә лә ре ягыннан аерыгыз.
1) Беркө н тө ш алдында, беренче неводны чыгаргач, нык кына җ ил кузгалды. (Ш. Камал.) 2) Йоклаганда гаҗ ә п бер тө ш Йосыф кү рде, - Тө ш мә гънә сен атасыннан сорар имди. (К. Гали)
3) Кө зге җ иллә р ө ргә ндә,
Яфракларын ө згә ндә,
Яшеллегем оча дип
Ө згә лә нмә ө рә ң ге. (Р. Хә лиуллина)
4) Кич белә н кө зге каршына килеп барлы-юклы мыегын кырып ташлады. (Г. Бә широв) 5) Чыгып китә Сигезаяк та – Сигез итек сигез аякта. (Ш. Галиев)
6) Урамга чыккан борын
Ө ши башлый бит, борын (Г. Рә хим)
4. Тү бә ндә ге сү злә рнең омонимнарын табыгыз, мисаллар ө стендә аң латыгыз.
Салам, кисә к, йө злек, җ ыен, бә пкә, уң, чалу, тезмә, чык, ат, чап.
5. Бу сү злә рнең мә гънә лә рен сү злек ярдә мендә аң латыгыз, аның нинди кү ренеш булуын атагыз.
Дипломат – дипломант, экономия – экономика, адресат – адресант, официаль – официоз, диктат – диктант, абонент – абонемент, штапель – штабель, психик – психологик, факт – фактор.
6. Омонимнарны кү пмә гънә ле сү злә рдә н аеру алымнарын искә тө шереп, тү бә ндә ге сү злә рнең, барлык мә гънә лә рен ачыклап, кайсы тө ркемгә каравын мө мкин кадә р тулы итеп исбатлагыз:
Куна, ис, ал, чит, сабын, оешма.
7. Мисаллардан омонимик сү злә рне табып, кулланылыш максатын аң латыгыз:
1) Болыннарда чә чә клә р кү п, берсе кызыл, берсе ал.
Иртә н кө тә м, кич тә кө тә м, сө юемне аң лап ал. (Татар халык җ ыры).
2) Сагындың мы, саргайдың мы – кү злә ремә бер кара,
чит-ятларга колак салма, уй-фикерлә ре кара. (Татар халык җ ыры).
3) Авыртмасын дисә ң эч, кайнаган су гына эч. (Ә. Исхак).
4) Кара кара калмады кара инде караны!
Син карамасаң караны кем карар ул караны? (Халык авыз иҗ аты).
5) Кү злә ренә аның яшь килә, шундый гү зә л ү зе, яшь кенә. (Х. Камалов) 6) Һ аман артыр, чигеннә н дә ашар ул, кибә рсең син, йө рә к бә гърен ашар ул. (Г. Тукай)
7) Сезнең кызыл алмагыз, безнең кызыл алмабыз.
Сезнең кызыл алмагызны саргайтырга алмабыз. (Татар халык җ ыры)
8. Җ ө млә лә рдә ге кү черелмә мә гънә ле сү злә рне табып, ү зенчә леклә рен аң латыгыз.
1) Бераз читтә рә к хатын-кыз кө меш кың гырау сибә, гаҗ ә еп матур кө лгә н тавыш ишетелеп куя. (Ә.Гадел) 2) Унҗ иденче язы белә н барган кыз баланың йө зе ничек якты булмасын да, ничек ул балкып тормасын, ди… (С. Шә мси) 3) Константин Феоныч, кызу килү дә н булса кирә к, кызарып чыккан, биек маң гаенда, киң чә битендә тир бө ртеклә ре кү ренә, кыяфә тенә кө ч-гайрә т биреп торучы ү рдә к борынының канатлары киерелгә н иде. (Г. Ахунов) 4) Эш кочкан адә м баласын, эш игә н аны, эш куалый. (Ә. Гадел)
Ө й эше: Мә гънә тармаклану нә тиҗ ә сендә барлыкка килгә н омонимнарга мисаллар китерергә.
Сораулар:
1. Омонимия һ ә м кү пмә гънә лелек арасында нинди уртак һ ә м аермалы яклар бар?
2. Омонимнарны составы, лексик – семантик һ ә м грамматик мә гънә лә ре ягыннан нинди тө ркемнә ргә бү лә лә р?
1. Омонимнарның барлыкка килү юлларын атагыз.
2. Пароним сү злә р дип нинди сү злә рне атыйлар, алар омонимнардан нә рсә белә н аерылалар?
ТАТАР ТЕЛЕНДӘ АНТОНИМНАР
Ә дә бият:
1. Сафиуллина Ф.С. Антонимнар сү злеге. – Казан, 2005.
2. Сафиуллина Ф. С., Ризванова Л. М. Татарча-русча антонимнар сү злеге.—Казан, 1997.
3. Ханбикова Ш. С. Сү здә ге антонимик мә гънә лә р //Лексика и стилистика татарского языка.—Казан, 1981.
| Тел антонимнары | Иҗ тимагый кабул ителгә н контрастлык тө шенчә сенә ия; аерым бер сү з белә н даими капма-каршы мә гънә дә кулланылалар; аерым лексик-грамматик парадигмага карыйлар; антоним вазыйфасында сү злеклә рдә теркә лә лә р |
| Контекстуаль (стилистик) антонимнар | Аерым ситуациядә генә капма - каршы мө нә сә бә т белдерә лә р; алар арасында контрастлык тө шенчә се булу мә җ бү ри тү гел; алар индивидуаль, окказиональ; стилистик чара буларак кулланылалар; сү злеклә рдә урын алмыйлар. (антитеза, оксюморон) |
Анализ ү рнә ге:
1. Тел яисә контекстуаль антонимнарны аерырга.
2. Стилистик антоним булса, тө рлә рен кү рсә тергә.
Дө я дә бү лә к, тө ймә дә бү лә к (М.)Дө я – тө ймә - капма каршы куеп сурә тлә ү дә н гыйбарә т стилистик фигура, контекстуаль антоним, антитеза, чө нки тормышта “дө я” һ ә м “тө ймә ” сү злә ре капма-каршы мө нә сә бә ттә тормыйлар.
Биремнә р:
1. Антонимнарны табыгыз, тө рлә рен билгелә гез.
1) Авылның бө тен тормышы: кайгысы, шатлыгы, ө мете ындырга кү чте. (Г.Исхакый) 2) Ул кө чле тү гел, лә кин бик ү ткен, бик хә йлә кә р. (Г.Исхакый) 3) Кызык кына бу балалар: тиз иялә нә лә р, тиз оныталар, тиз кө лә лә р, тиз елыйлар… Йө злә ре ә ле генә кояш кебек якты, шунда ук караң гыланып та китә. (С.Рафиков)
4) Кө члә ремне мин кара кө ннә ргә саклый алмадым,
Кө ннә ремнең һ ичберен дә чө нки ак ди алмадым. (Г.Тукай)
2. Тү бә ндә бирелгә н сү злә рнең мә гънә лә рен аң латыгыз, антонимнарын табыгыз. Һ ә рбер антонимик пар белә н сү зтезмә лә р тө зеп, лексик мә гънә лә ре ягыннан тө ркемлә гез:
Сө йкемле, яхшы, җ ир, кө н, кө лү, тыйнаклык, китә, киң, яшә ү, тугрылык, яшьлек, кө енеч, ахмак, ө с.
3. Ө зеклә рдә н тел һ ә м контекстуаль антонимнарны табып, аларга хас аермаларны кү рсә тегез:
1) Кү ң ел тулы ө мет, йө рә к тулы яра, бу тө кә нмә с уйлар кая алып бара? (Э. Шә рифуллина). 2) Салкын караш кү рсә м, газапланам, ялкын кү рсә м, дө рлә п кабынам. (Р. Вә лиева). 3) Хаклы да син ана, хаксыз да... Һ ә м еракта балаң еракта. Мин дә менә синнә н ары китә м ү зә ннә р һ ә м ярлар буйларга. (Ә. Баянов). 4) Кылыч белә н тү гел, турылык һ ә м чынлык белә н кө чле кешелә р (М. Җ ә лил) 5) Кайгыммы син, бә хетемме? Бә лки, хатам, ялгышым? Ни булса да булган инде, синдә - бө тен ялгышым. (Р. Миң нуллин). 6)...Кө ткә н ак хат хыялында калды. Килде хатның усал – карасы. (Б. Рә химова).
4. Капма - каршы куеп сурә тлә ү нә рсә гә нигезлә нү ен аң латыгыз.
1) Мин, бә лки, бер бө ртек
яшең ә тормыймдыр?..
Ә Ү зең ә торам!
…Безнең озын гомергә —
бер кыска юрган. (Р. Фә йзуллин.)
2) Тө тене кү п, ялкыны аз. (Татар халык мә кале.)
3) Шахтер лампаң тотып, бусагада
Син ничә мә тапкыр кү рендең;
Җ ир астында йө реп исә н калдың,
Җ ир ө стендә йө реп кү мелдең. (Ш. Галиев)
4) Егет кү ң еле – далада, кыз кү ң еле – калада. (И. Юзиев) Кө н сү релә, лә кин эш кыза гына. (Ф. Яруллин) 5) Ак кү бә лә к, ә йтерсең кара мунча тирә сеннә н иркен кырга очты… (Ә. Еники)
5. Антонимнарның семантик тө ркемнә ренә дү ртә р мисал китерегез.
6. Тү бә ндә ге мисаллардагы антонимнарны функциялә ре ягыннан (каршы кую, бү лү, чиратлаштыру, бер билгенең икенчегә ә йлә нү е, каршы куеп бө тен бер кү ренешне белдерү) тикшерегез.
1) Берә ү гә икмә к сузасың –
Ә ул сиң а таш ата…
Гавә м җ анын пакълим дисең,
Ә ул – кү зен акайта. (Р. Фә йзуллин)
2) Югалган бә хет, онытылмаган мә хә ббә т, соң га калган ү кенү, зарыгып сагыну – менә шул газаплары белә н лә ззә тле иде бу минутлар! (Ә. Еники)
3) Кояшның һ ә м Җ ирнең
Мә хә ббә т җ имеше,
Тормышка омтылган
Яң а зат – ул Кеше.
Җ ир-ана аермый
Олыга, кечегә;
Улларын, кызларын кадерлә п ү стерә. (М. Ә гълә мов)
4) Кояш тү бә нә йгә н саен эскертлә р биегә я бара. Кө н сү релә, лә кин эш кыза гына. (Ф. Яруллин) 5) Ире һ ә м баласы хә лен белешү че бу хатын белә н, аның ө енә җ ылылык иң дергә н кунак кыз арасында һ ичнинди уртаклык юк иде сыман. (Р. Мө хә ммә диев) 6) Бә рә ң ге бакчасына атылып чыгу белә н ни кө лә ргә, ни еларга белмичә аптырап калды баштарак. (Р. Низамиев) 7) Карт куенында калач бар, калачыннан бал тамар; яшь куенында камчы бар Камчысыннан кан тамар (М.). 8) Бу таш йортта кү пме йө рә к тибә! Кү пме шатлык елый, яшь кө лә! (Р. Фә йзуллин). 9)...Кара кө члә р акка ә йлә нделә р, миң а бирелеп хезмә т итә лә р (Б. Рә химова).
7. Тү бә ндә бирелгә н сү злә рне доминанта буларак кулланып, аларның антонимик парадигмаларын тө зегез (кү пмә гънә ле сү знең һ ә рберсенә аерым тө зү кирә к).
Бергә, гади, иске, йомшак, олы, таза.
8. Тү бә ндә ге мисалларда каршы кую ничек белдерелә?
1) Кү к иркендә гү я – пар канатлар.
Талпыналар Идел ө стендә.
Тар утрауда лә клә к канатлары
Ишкә клә ргә кызыгып җ илпенә. (Ә. Баянов)
2) Юлга чыксам, никтер уйлыйм кайчак: мин диң гездә, ә син һ авада. (З. Нури) 3) Мине ә ллә яшә ү биздердеме, Бу бунтарьлык нигә? Юк, ү лә сем килми минем бер дә, Бик яшисем килә. (М. Җ ә лил) 4) Ә йтү дә, яшерү дә – икесе дә ә шә келек булып тоелды аң ар. (А. Расих)
9. Бирелгә н кү п мә гънә ле сү злә рнең мә гънә лә рен аң латыгыз. Сү зтезмә лә р составында кулланып, аларның антонимнарын табыгыз.
Бату, баш, башлану, ү сү, чын, салкын.
10. Оксюмороннарны табыгыз, стилистик кулланылышларын аң латыгыз.
1) Малай сискә неп китә, ә нисенең тавышы малайның дө ньясын оныттырган саташулы ө ннең лә ззә тен бетерә һ ә м шуң а кү рә дә аның ә нисенә ачуы чыга. (М. Галиев) 2) Малай исә шомлы лә ззә ткә чыдый алмый кычкырып елап җ ибә рә һ ә м тагын аръяк болынга таба торып йө герә. (М. Галиев) 3) Авыру бу, беркемгә дә телә мим мин мондый авыруны, куркам мин бу газаплы бә хеттә н… (М. Галиев) 4) Зифа буйлы купшы ә фисә р Яшь хатынның сү зен ишетте. Гайрә тлә неп кө яз башкисә р Каты ябып керде ишекне. (М. Җ ә лил) 5) Алдым менә җ авап – кергә ч гомер Картлыкның яшьлегенә … (Ә. Баянов)
11. Антонимнарны табыгыз, стилистик кулланылышын аң латыгыз.
1) Сө енечкә дисә м, кө енечкә икә н кү решү лә р сезнең якларда… (Ш. Галиев) 2) Нә рсә булды бу дө ньяга – Җ ир дә, кү к тә чайкала, болытларны айкый-айкый, кай табадыр ай чаба. (Ә. Баянов) 3) Бү лмә м тар, лә кин кү ң елем киң, Ә йдә уз тү ргә. Калә мнә р кулдан тө шкә нче булыйк без бергә. (С. Хә ким) 4) Кайгыдан, шатлыктан, арудан бушанып изрә гә н бар тараф, ал таң га ышанып. (И. Юзеев)
Ө й эше: контекстуаль һ ә м тел антонимнарына нигезлә нгә н 10 мә каль языгыз.
Сораулар:
1. Антонимия кү ренешенә билгелә мә бирегез, ясалышлары, семантик мә гънә лә ре һ ә м стилистик кулланылышлары ягыннан тө рлә рен атагыз.
2. Контекстуаль антонимнар саф лексик антонимнардан нә рсә белә н аерыла?
3. Оксюморонга билгелә мә бирегез.
4. Нә рсә ул антитеза?
5. Капма-каршы мә гънә дә кулланылган сү злә рнең тагын нинди тө рлә рен белә сез?
ТАТАР ТЕЛЕНДӘ СИНОНИМНАР
Ә дә бият:
1. Амиров Г. С. Синонимы в произведениях Г. Тукая.—Тюркская лексикология и лексикография.— М., 1971.
2. Ханбикова Ш. С., Сафиуллина Ф. С. Синонимнар сү злеге.— Казан, 1999.
3. Ханбикова Ш. С. Татар телендә синонимия һ ә м сү злеклә р.—Казан, 1980.
4. Саттаров Г. Ф. Синонимичные личные имена в татарском языке // Татарский язык: лексическая и грамматическая семантика.—Казань, 1984.
| Тел синонимнары | Мә гънә охшашлыгына ия; аерым бер тө шенчә не тө рле яклап тасвирлыйлар; синонимик парадигма составына керә лә р; синоним вазыйфасында сү злеклә рдә теркә лә лә р |
| Контекстуаль (окказиональ) синонимнар | Контекстка турыдан-туры бә йле; индивидуаль семантик характерда булалар; кулланылышлары чикле; сү злеклә рдә бирелмилә р; башка телгә тә рҗ емә иткә ндә мә гънә не тө гә л бирү авыр. |
ТЕЛ СИНОНИМНАРЫНЫҢ ТӨ РЛӘ РЕ
| 1. идеографик | Мә гънә тө смерлә ре белә н аерылып тора торган синонимнар: кө ч – куә т, гайрә т, кодрә т, җ егә р, дә рман. Мә гънә аерымлыгы: 1) билге дә рә җ ә сендә чагыла: кычкыру, акыру, бакыру, улау; 2)предмет, кү ренешлә рне тө рле яклап чагылдыра: матур, чибә р – йө з, сылу, зифа – гә ү дә; 3)аерым предмет, кү ренешлә рнең билгесе булып беркетелә лә р: эссе (кө н), кызган (тимер), кайнар (су); 4)бер-берсеннә н аермалы булган предмет, кү ренешлә рне тасвирлыйлар: мендә р, кү пчек, ястык (кү лә м ягыннан аерымлык). |
| 2. стилистик | Тө рле стильлә рдә кулланыла торган синонимнар: ү лү, вафат булу, җ ан тә слим кылу, сү нү, дө мегү. |
| 3.эмоциональ-экспрессив | Чынбарлыкка тө рле мө нә сә бә т белдерү ягыннан аерылып тора торган синонимнар: яратмау, ө нә мә ү, пә рилә р туры килмә ү, җ ан сө ймә ү. |
| 4. абсолют | Бер тө шенчә бирү ө чен кулланылган, мә гънә лә ре буенча тулысынча тә ң гә л килгә н синониманр: йө з, гасыр; гаскә р, армия. |
Анализ ү рнә ге: 1. Тел яисә контекстуаль синоним булуы кү рсә телә.
2. Тел синонимнарының тө рлә ре аерыла.
Киң ә шә лә р алар, уйлашалар, план коралар. (Х.Туфан): киң ә шә лә р, уйлашалар, план коралар – тел синонимнары, стилистик синонимнар.
|
|