Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Тұтынушылық мінез-құлықтың теориясы: кардиналистік және ординалистік тәсілдер. Тұтынушылық тепе-теңдігі






Тұ тыну мінез-қ ұ лығ ының маржиналистік теориясы экономикалық ү рдістердің, жеке алғ анда, игіліктерді тұ тыну ү рдістерінің талдауын адамдардың субъективті (жеке) ұ натуларын тауып, осының негізінде игіліктердің пайдалылығ ын табудағ ы қ ағ идаларғ а негізделеді. Игіліктің пайдалылығ ы (utility) – оның қ айсыбір қ ажеттілікті қ анағ аттандыру қ абілеттілігі, яғ ни адамдардың нақ ты субъективті (жеке) қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыратын қ асиеттерінің бары. Ондай қ абілеттілікке кез келген игіліктер ие, экономикалық немесе экономикалық емес болса да. Экономикалық емес игіліктерге жалпы пайдаланатын игіліктер жатады: ауа, су жә не т.б. Экономикалық игіліктерге белгіленген тұ тыну қ асиеттерін беру мақ сатымен алдын ала технологиялық ө ң деу ө ткізеді, сонан соң олар жарамды болып саналады. Игіліктердің қ ұ ндылығ ын қ алай ө лшеуге болады деген сұ рақ ты ең алғ ашқ ы болып экономика теориясының маржиналистік мектебінің ө кілдері қ ойды. Қ ө зқ арастары бойынша олар 2 бағ ытқ а бө лінді – кардинализм жә не ординализм. Тарихи бірінші мектеп – кардинализмнің оқ уы бойынша – пайдалылық ты кез-келген экономикалық шама тә різді (сияқ ты) санды тү рде ө лшеуге болады, ол ү шін оның ғ ылыми болжамды ө лшеу бірліктері (ютильдер) енгізілді. Қ азіргі заманғ а сай келетін бағ ыттың (ординализмнің) ө кілдері пайдалылық тың абсолюттік шамасын ө лшеу мә селесінен салыстырмалы ұ натуларды табу мә селесіне кө шті, яғ ни «адам ойында тауарлар ең керекті, қ ажеттілерден ең аз тартымды, қ ажеттілігі аздау тауарларғ а дейін қ ойылғ ан тә ртіп, сан». Тұ тынудың ординалистік теория мектебі тұ тыну қ асиеттері бойынша балама тауарлар жиынтығ ын таң дауда тұ рпатты тұ тыну мінез-қ ұ лық қ ағ идаларын, ақ иқ аттарын қ ысқ а ә рі дә л жеткізіп, қ исынын келтірген.

Пайдалылық тың кардиналистік (сандық) теориясы бойынша (У.Джевонс, К.Менгер, Л.Вальрас жә не т.б.) сатып алғ ан нә рседен тұ тынушы алғ ан қ анағ аттың дә режесін дә л анық тауғ а болады. Экономикалық игіліктердің санын біртіндеп кө бейте бере, тұ тынушы жалпы пайдалылық ты кө бейтуге ұ мтылады. Жалпы пайдалылық – біртіндеп иеленген игілік бірліктерінің барлық жиынтығ ынан пайдалылық тардың жинақ талғ ан сомасы. Ол TU – total utility деп белгіленеді. Игіліктің қ осымша (келесі) бірлігінен тұ тынғ ан жалпы пайдалылық тың ө сімі шекті пайдалылық деп аталады. Шекті пайдалылық тың динамикасы (даму, ө згеру барысы) азаятын шекті пайдалылығ ы заң ына тә уелді: игіліктің ә р келесі бірлігінің, алдынғ ығ а қ арағ анда, қ ажеттілігі аздау, яғ ни игіліктің ә р қ осымша бірлігінің шекті пайдалылығ ы азаяды. Бұ л қ ағ иданы (маржиналистерден тә уелсіз). 1854 жылы неміс экономисті ә рі математігі Г.Госсен қ ысқ а, дә л жеткізген, сондық тан ол Госсеннің бірінші заң ы деп аталады. Игіліктің ә р келесі бірлігі алдың ғ ыдан аздау қ ажеттілікті қ амтамасыз етуін экономикалық емес, психологиялық себептермен байланыстырады (тү сіндіреді): «Адам ө зінің ең алғ ашқ ы алғ ан кө йлегіне, ең алғ ашқ ы тамағ ына, сатып алғ ан телевизорына кө бірек қ уанады, екінші рет сатып алғ андарымен салыстырғ анда; ал екінші сатып алғ андарына, ү шінші сатып алғ андарымен салыстарғ анда, кө бірек қ уанады жә не т.с.»

Пайдалылық функциясы – игілікті тұ тынуы ө скен сайын пайдалылық тың азаюын кө рсететін функция: U= f(Qi), мұ нда U– игіліктің пайдалылығ ы, Qi – игіліктің келесі сандары. 25 суретте пайдалылық функциясының графигі кө рсетілген. Шекті пайдалылық функциясының 0 (нө лге) тең нү ктесінде ең жоғ ары жалпы пайдалылық қ а жетіп тұ р – игілік қ ажеттілікті толық қ амтамасыз етуде. Игілікті ә рі қ арай тұ тыну жалпы пайдалылық тың тө мендеуіне ә келеді де, шекті пайдалылық теріс болып кетеді. Сонымен, мына тү йін жасауғ а болады: жеке адамда игіліктің неғ ұ рлым кө п саны бар, оның ә р қ осымша бірлігі соғ ұ рлым аз қ ұ ндылық қ а ие. Демек, игіліктің бағ асы жалпы емес, шекті қ ұ ндылық пен анық талады. Тұ тыну теориясының осы қ ағ идаларын тү йіндей келе, су мен гаухар парадоксын (қ айшылығ ын) тү сіндіруге болады. Оның мә ні мынада: гаухармен салыстырғ анда, су адам ү шін ең ү лкен жалпы пайдалылық қ а ие. Сонымен қ атар, гаухардың бағ асы судың бағ асына қ арағ анда, ө лшемсіз кө п. Бұ нын себебі су мен гаухар қ орларының ә р тү рлілігінде: судың қ оры шексіз мол, ал гаухардың қ оры аз. Сондық тан, гаухардың шекті пайдалылығ ы судың шекті пайдалылығ ынан ә жептә уір кө п, соғ ан сә йкес бағ алары да. Азаятын шекті пайдалылық заң ы тұ тынушының мінез-қ ұ лқ ында қ алай кө рінеді? Бұ л сауалғ а жауап беру ү шін мына мысалды қ арайық, келесі алғ ышарттарды назарғ а ала тұ ра: – нарық та ә р тү рлі тауарлардың кө птеген саны (кө лемі) бар.

- ә р қ айсысының бағ асы бар

- тұ тынушының бюджеті шектелген (ол барлық тауарлар мен қ ызмет кө рсетулерге ие бола алмайды), сондық тан, оның алдында таң дау мә селесі тұ рады.

- тұ тынушы ө зінің сатып алғ ан нә рселерінен ең жоғ ары жалпы пайдалылық ты алуғ а ұ мтылады – басқ аша айтқ анда, жалпы пайдалылық ты кө бейтуге тырысады. Жеке бюджеттің шектелген жағ дайында тұ тынушы кө птеген баламалардан таң дау жасауғ а мә жбү р. Бағ а – пайдалылық тың маң ызды жә не белгіленген сандық шарасы болып келеді. Сатып алатын игіліктің пайдалылығ ы бағ асына сә йкес болса, сатып алушы соны таң дайды.

- Пайдалылық тың ординалистік (реттік) теориясы (Дж.Хикс, В.Парето, Е.Слуцкой, Р.Аллен) тұ тынушы мінез-қ ұ лқ ын зерделеуге басқ а методологиялық амалды (тә сілді) ұ сынады. Ол тұ тынушының ө зі игілік пайдалылығ ының реттік салыстыруына негізделген. Тұ тынушы барлық игіліктерді белгілеген ретке, ең бағ алыдан бағ асызғ а дейін қ ойып, ө зі таң дайды. Тұ тынушы реттік салыстыруында басшылық қ а алатын заң дылық тарды анық тау ү шін ординалистер тұ тынушылар ұ натуларының қ алыптасу жалпы қ ағ идаларын баяндайтын аксиомаларды (ғ ылыми айқ ын шындық) ә зірлеген:

- 1. «Толық тә ртіпке келтіру» аксиомасы. Оның мә ні: тұ тынушы игіліктердің барлық жиынтық тарын реттеп, таң дап, салыстырады (А жиынтығ ы, В немесе С жиынтығ ы), осындай салыстырудың нә тижесінде біреуін не бірнешеуін таң дайды, тіпті ешқ айсысын да алмауы мү мкін.

- 2. «Транзитивтік» аксиомасы – егер А жиынтығ ы В жиынтығ ынан ұ натымдылау, ал В жиынтығ ы С жиынтығ ынан ұ натымдылау болса, А жиынтығ ы С-дан ұ натымды; егер А жә не В бірдей, тең болса (парық сыздық тудырса), В жиынтығ ы С тең, ал А = С, егер А ұ натымды болса, В = C, онда А жиынтығ ы С ұ натымдылау.

- 3. «Қ анық пау» аксиомасы – игіліктердің сапасы олардың жиынтығ ын (себетін) салыстарғ анда тапсырылғ ан шама болғ андық тан, сандық белгісіне бағ ытталып (бағ дарланып), тұ тынушы біреуін таң дап алады, егер А жиынтығ ы В жиынтығ ынан 1 тауар позициясы (орны) бойынша сан жағ ынан артық шылығ ы (басымдығ ы) болса, он ұ натымдылау болып келеді.

- 4. «Рефлексивтік» (сыртқ ы ә сер арқ ылы пайда болатын) аксиома – егер игіліктердің 2 жиынтығ ы бірдей болса, олардың пайдалылығ ын бағ алағ анда, тұ тынушы олардың ә р қ айсысы басқ асынан кем еместігін табады.

- Тұ тынушы ең пайдалыны барлық нұ сқ алардан ұ натымдысын таң дау ә дісімен бағ алайды. Сонымен, игіліктің пайдалылық категориясы реттік ұ натымдық тү сінігіне тең.

 






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.