Сұрақ Полигонометрия тәсілінің мәні. Жіктелуі. Өлшеу дәлдігі.

Жер бетінде орналасқ ан пикеттің н/се нү ктелердің Балтық тең ізінің дең гей бетімен салыстырғ анда ө зіне тә н биіктіктері болады.Сол нү ктелердің биіктік ө сімшелерін анық тауды нивелирлеу деп атайды.Нивелирлеудің бірнеше ә дістері бар: геометриялық, тригонометриялық, физикалық, автоматтық, гидростатикалық, барометрлік. Геометриялық нивелирлеу ә дісінде нү ктелердің биіктік ө сімшелері нивелир деп аталатын аспап жә не рейкалар арқ ылы анық талады.Нивелир жазық тық қ а келтірілген дү рбі арқ ылы рейкадан есеп алуғ а негізделген. Оның «ортадан» жә не «алғ а» нивелирлеу деген екі тә сілі бар.

Ортағ а қ ою ә дісі. Бұ л ә дісте нивелир А жә не В нү ктесінің ортасына қ ойылады. Екі нү ктеге вертикаль қ алыпта рейкалар орналасады. Алдымен артқ ы нү ктеден а содан кейін алдың ғ ы нү ктеден b есеп аламыз. Ө зара биіктік екі санақ тың айырымына тең: h=a-b

Алғ а нивелирлеуде нивелир аспабы артқ ы нү ктемен тіктеуіш қ алпында нү ктесінің ү стіне орналасады да рейка вертикаль қ алпында алдың ғ ы нү ктеге орналасады. Аспаптың кө здеу ө сін горизонталь жағ дайғ а ә келіп, аспаптың биіктігін і жә не алдың ғ ы рейкадан b санағ ын алады. Сонда ө зара биіктік тең: h=і-b. Геометриялық нивелирлеу геодезияда жә не қ ұ рылыста кең інен пайдаланылады.

Тригонометриялық нивелирлеу – ең істің ө лшенген бұ рышы жә не нү ктелер арасындағ ы қ ашық тық тар бойынша биіктік ө сімшені анық тау тә сілі. Ол топографиялық тү сіріс, ү лкен биіктік ө сімшелерді анық тау кезінде қ олданылады. Тригонометриялық нивелирлеу теодолит арқ ылы жасалады. Бұ л тә сілде биіктік ө сімше келесі формуламен есептеледі: h=d*tg ν. Мұ ндағ ы: d-горизонталь ара-қ ашық тық, ν – вертикаль (тік) бұ рыш. Тригонометриялық нивелирлеу ә дісін рельефі қ атты ө згермелі жерлерде, кө бінесе таулы жерлерде қ олдану ың ғ айлы.

Ә ртү рлі физикалық қ ұ былыстарды пайдалануғ а негізделген тә сілдер физикалық нивелирлеуге жатады. Гидростатикалық нивелирлеу ө ндірісте қ ұ рылыстық -монтаждық жұ мыстар кезінде қ ысаң шылық жағ дайда конструкцияларды кө шіруде қ олданылады. Оны инженерлік қ ұ рылыстардың деформациясына бақ ылау жасауда кө п қ олданылады. Барометрлік нивелирлеу инженерлік іздестірудің бастапқ ы кезінде пайдаланылады.

Нивелир – нү ктелер арасында биіктік ө сімшені анық тауғ а арналғ ан геодезиялық аспап. Нивелирлер жоғ ары дә лдікті, дә л (дә лдікті) жә не техникалық болып бө лінеді. Нивелирдің негізгі бө ліктері: кө ру дү рбісі, цилиндрлік дең гей, кө теру винттері бар тұ ғ ырық. Нү ктелердің биіктік ө сімшелерін анық тау дә лдігі, ө лшеулер жү ргізу ә дістемесіне байланысты нивелирлеу мемлекеттік жә не техникалық бө ліп бө лінеді.

1) Мемлекеттік нивелирлеу республика территориясында топографиялық тү сірістің биіктіктік негізі болып табылады. Дә лдігі бойынша мемлекеттік биіктіктік нивелир тор 1, 2, 3 жә не 4 классты болып бө лінеді.

І жә не ІІ класты нивелир торлары басты биіктік негізі болып табылады, солардың кө мегімен бір биіктік жү йесі тағ айындалады. Олар ғ ылыми мә селелерді шешу ү шін қ олданылады: жер қ ыртысының вертикальді қ озғ алысын, мұ хит, тең із суларының дең гейін анық тайды. 25 жыл сайын нивелирлеу жұ мысы жү ргізіледі. І –класты нивелирлеу торлары периметрі 2000км тұ йық полигоннан қ ұ ралады. Орташа квадраттық қ ателігі 1 км жү ріске 0, 5 мм. Бұ л нивелирлеуге нивелирлеудің басқ а кластары сү йенеді. 1-ші класқ а арналғ ан нивелирлердің цилиндрлік дең гейінің бө лік қ ұ ны 10 секунд, кө ру дү рбісінің ү лкеюі 40 есеге дейін болады. Нивелирлеу кезінде станцияларда есеп алу дә лдігі мм-дің оннан бір бө лігін қ ұ райды.

ІІ-ші класты нивелирлеу жү рістері 1-ші класты нивелирлеу пункттерінің арасында полигондарының периметрлері 500-600 км болып жасалады. 1 км жү ріске кететін орта кв қ атенің шамасы 2 мм. Жү рістің максималды ұ зындығ ы тұ йық талғ ан ү шін 40км.

ІІІ -класты нивелирлеу жү рістері 1-ші жә не 2-ші класты полигондардың ішінде жеке жү рістер н/се қ иылысатын жү рістер жү йесі тү рінде жасалады, олардың периметрлері 150-200 км-ден 6-9 полигонғ а бө лініп қ ұ ралады ал орташа квадраттық қ ателіктері 5 мм-ден аспауы керек. Жү рістің максималды ұ зындығ ы тұ йық талғ ан ү шін 25км.

4-ші класты нивелирлеудің жү рістері жоғ ары класты нивелирлеу пункттеріне сү йенеді. Олар жеке жү рістер н/се қ иылысатын жү рістер жү йесі тү рінде жасалады, орташа квадраттық қ ателігі 10 мм. Жү рістің максималды ұ зындығ ы тұ йық талғ ан ү шін 10 км. Барлық класты мемлекеттік нивелирлеу торлары жергілікті жерде ә рбір 5-7 км сайын тұ рақ ты белгілермен – репер жә не маркалармен бекітіледі.

Реперлер қ абырғ алық жә не грунттық болып бө лінеді. Грунттық реперлер қ ұ рылыс салынбағ ан территорияларда қ олданылады, олардың тө менгі бө лігі грунттың тоң далу дең гейінен тө мен болуы керек. Ә рбір нивелирлеу класы ү шін ө зіндік орындалу ә дістемесі болады: берілген нивелирдің керекті тү зетулері, станцияда есеп алу ә дістемесі, нивелирден рейкағ а дейінгі ара-қ ашық тығ ы, нивелирлік жү рістің ең ү лкен ұ зындық тары, нивелирлік жү рістің қ иыспаушылығ ын есептеу формуласы, станцияда жасалғ ан есептерді ө ң деу.

2) Техникалық нивелирлеу, биіктіктік тү сіріс негіздемесін жасауғ а жә не инженерлік қ ұ рылыстарды жә не жобалауларды жасауда қ олданылады. Мемлекеттік нивелирлеуге қ арағ анда техникалық нивелирлеу горизонталдық жә не ең істіктік кө здеу ө сімен де орындалады. Техникалық нивелирлеудің жү рісін мемлекеттік нивелирлеу биіктіктік реперін бастапқ ы пунктке беруден бастайды. Бұ л жү рісті реперге байланыстыру деп аталады.Жіберілетін қ иыспаушылық ты есептеу формуласы: жазық жерде f _h=50*√ L мм;

Таулы жерлерде f _h=5*√ n мм;

Мұ ндағ ы: L – жү ріс ұ зындығ ы, км. n –станция саны;

Биіктік ө сімшедегі қ иыспаушылық мына формуламен есептеледі:

f _h =∑ h _пр – (H _Б-H _А),

мұ ндағ ы: ∑ h _пр – жү рістегі қ иыспаушылық тың практикалық қ осындысы.

Нивелирлік рейкалар біржақ ты, екіжақ ты, тұ тас жә не жайылмалы болып бө лінеді.

Нивелир тү зетулері: 1. Нивелирдің дө ң гелек ө сінің дең гейінің ө сі нивелирдің вертикаль айналу ө сіне параллель болуы тиіс. 2. Тордың вертикаль жібі нивелирдің айналу ө сіне параллель болуы керек. 3. Цилиндрлік дең гейдің ө сі дү рбінің кө здеу ө сіне параллель болуы тиіс.

8-сұ рақ. Тахеометриялық тү сіріс. Тахеометриялық тү сірістің планын жасау технологиясы

Тахеометрлік тү сіріс нә тижесінде ситуация мен рельеф бейнеленген план алынады. Тахеометрия сө зі грек тілінен аударғ анда тез ө лшеймін деген мағ ынан білдіреді.

Тахеометриялық тү сірісте тү сірілетін нү ктеде тұ рғ ан рейканы аспаптың дү рбісімен бір рет кө здеу арқ ылы осы нү ктенің кең істіктегі жағ дайын (координаталарын, ара қ ашық тығ ын, салыстырмалы биіктігін) анық тайды. Демек, тахеометриялық тү сірістің мә ні аспаптың кө здеу ө сінің бір жағ дайында тік бұ рышты ν, кө лденең бұ рышты β жә не рейкадан қ ашық тық ө лшеуіш жіптерінің аралығ ындағ ы бө ліктер санын есептеуден тұ рады; осы мә ліметтер арқ ылы нү ктенің кең істіктегі координаталарын есептеп шығ арылады. Тахеометриялық тү сіріс автоматты аспап – тахеометрмен, жасалады. Тахеометрлік тү сірістер кішігірім жердің ірі масштабты планын алу ү шін қ олданылады. Ол сонымен қ атар теодолитпен де жү ргізілуі мү мкін. Бұ л жағ дайда кө лденең қ ашық тық жіптік алыстан ө лшеуішпен(светодальномер), ал биіктік ө сімше – тригонометриялық нивелирлеу арқ ылы алынғ ан тік бұ рышты пайдалана отырып есептеледі.

Тахеометриялық тү сірістің қ ұ рамына екі процесс кіреді: ситуацияны тү сіру жә не жер бедерін тү сіру. Ол кішкене учаскелерде, сонымен қ атар сызық тық қ ұ рылыстарды: жол, канал, электр желілері жә не т.б. тү сіргенде ү лкен масштабта(1/500 – 1/5000) орындалады. Қ азіргі кезде тахеометриялық тү сіріс электронды тахеометрмен орындалады. Тахеометрдің бірнеше тү рлері бар:

1. электрооптикалық тахеометр ЭТ;

2. қ ос бейнелі авторедукциялы алыстан ө лшеуіші бар ТД тахеометрі;

3. ішкібазалы тахеометр ТВ;

4. номограмды тахеометр НТ.

Тахеометриялық тү сіріс ү шін тү сіру негіздемесін жасау, ситуация жә не жер бедерінің тү сірісімен қ атар жү ргізіледі. Геодезиялық тордың пункттеріне кіретін, тахеометриялық тү сірістің пункттерінің тығ ыздығ ы келесі техникалық талаптарғ а сә йкес келуі керек:

Тахеометриялық тү сірістегі далалық жұ мыстың қ ұ рамы:

1.жергілікті жерді рекогносцировкалау жә не пункттерді бекіту 2.тү сірістің пландық -биіктіктік негізін жасау 3.жергілікті жердің контурын жә не жер бедерін тү сіру 4.тү сіріс негіздеуінің пункттерін мемлекеттік н/се жергілікті жү йе пункттеріне байланыстыру 5.камералдық жұ мыстар

Жергілікті жерді рекогносцировкалау кезінде геодезиялық тірек жү йесінің пункттері ізделініп табылады жә не тахеометриялық тү сірістің неғ ұ рлым қ олайлы орындары белгіленеді.Тахеометриялық жү рістің пункттері жақ сы кө рнекілікті биік жерлерде қ адалармен бекітіледі. Жү рістің ә рбір станциясында толық амалмен кө ршілес пункттердің арасындағ ы горизонталь бұ рыштар, екі рет – тура жә не кері бағ ытта жү рістің ә рбір қ абырғ асы бойынша горизонталь ара-қ ашық тық пен биіктік ө сімше анық талады. Теодолитпен жұ мыс істеген кезде ара-қ ашық тық пен биіктік ө сімше калькулятор н/се арнайы кесте арқ ылы есептеледі.

Жү рістің кө ршілес пункттеріне бақ ылауды аяқ тағ аннан кейін алдың ғ ы пунктке бағ ыттай отырып, алидада арқ ылы дү рбіні рейкағ а бұ рады. Рейканы жер бедерінің н/се ситуацияның сипаттық нү ктелеріне қ ояды. Бұ л жағ дайда тахеометрдің горизонталь дө ң гелегі бойынша есеп алады, ә рбір нү ктенің кең істіктік орналасуын жә не биіктік ө сімшесін анық тайды. 15-20 нү ктені тү сіргеннен кейін кө здеу дү рбісін алдың ғ ы пунктке кө здеу арқ ылы аспап лимбасының бағ дарын бақ ылайды. Бастапқ ы есептен ауытқ у 2 секундтан аспауы керек. Ө лшеу нә тижелері арнайы журналғ а жазылады. Тахеометрлік тү сірістің нә тижелерін ө ң деу келесі кезең дерден тұ рады:

1. тахеометриялық жү ріс пункттерінің биіктік белгілері мен координаталарын анық тау

2. рейкалық нү ктелердің биіктік белгілерін анық тау

3. тахеометриялық тү сірістің планын жасау

Тахеометрлік тү сірістің планын жасау технологиясы.

Есептеу жұ мыстары аяқ талғ аннан кейін тү сірістің топографиялық планы жасалады. Тахеометрлік тү сірістің планын жасау жалпыдан жекеге ө ту принципі бойынша жасалады. Алдымен координаталық тор салынады. Содан кейін планғ а тірек пункттерін, одан ә рі тү сіріс негіздеуінің нү ктелерін салады. Тахеометрлік тү сірістердегі полярлық ә діспен тү сірілген нү ктелерді планғ а тахеографтың кө мегімен салу қ олайлы. Нү ктелер салынып болғ аннан кейін горизонтальдар жү ргізіледі. Горизонтальғ а дейін жер бедерінің пішінін оның ө зіне тә н басты сызық тарын тү сіреді. Пландағ ы горизонтальдар штрихтармен толық тырылады да қ алың датылғ ан горизонтальдардың ү зілген жеріне биіктік белгілерін жазады.

9-сұ рақ. Теодолиттік тү сіріс. Теодолиттік тү сіріс кезіндегі жұ мыс қ ұ рамы.

Теодолиттік тү сіріс деп жер бетінің тек контурлық планын жасау ү шін, теодолит жә не ө лшеу лентасын н/се қ ашық тық ө лшеуіштің кө мегімен орындалатын жұ мыстарды айтады. Теодолиттік тү сіріс жазық жер бетінде, елді-мекенді аймақ тарда, қ ұ рылыс, тау-кен аймақ тарында, темір жол тораптарында т.б. жерлерде пландар жасау ү шін жү ргізіледі. Ө лшеу жұ мыстары теодолиттік жү рістерінің нү ктелеріне негізделіп жү ргізіледі. Теодолиттік жү рістер деп – тұ йық талғ ан н/се тұ йық талмағ ан сынық сызық тар жү йесінен тұ ратын полигондарды айтады. Бұ рыштық ө лшеулер теодолитпен жү ргізіледі, бұ л кезде оң жә не сол дө ң гелектерден есеп алынады. Қ абырғ алары 1/2000 жоғ ары емес салыстырмалы қ ателікпен тура жә не кері бағ ыттарда ө лшеу ленталарымен н/се жарық ты қ ашық тық ө лшеуішпен ө лшейді. Бұ рыштар мен ұ зындық тардың берілгендері арнайы дала журналына енгізіледі.

Теодолиттік тү сіріс жұ мыстарының қ ұ рамы тө мендегідей:

1.жергілікті жерді рекогносцировкалау жә не пункттерді бекіту 2.тү сірістің пландық негізін жасағ ан кезде, бұ рыштарды жә не сызық тардың ұ зындығ ын ө лшеу 3.жергілікті жердің контурын жасау 4.тү сіріс негіздеуінің пункттерін мемлекеттік н/се жергілікті жү йе пункттеріне байланыстыру 5.камералдық жұ мыстар

Теодолиттік жү рістер тұ йық талғ ан жә не тұ йық талмағ ан болады. Теодолиттік тү сірістерді жү ргізу кезінде міндетті шарт болып, оларды пландық тірек торларына байланыстыру табылады. Ол ө лшеулердің нә тижелерін қ адағ алап, олардың дә лдігін қ амтамасыз етеді. Тұ йық талғ ан жү рісте полигонның мемлекеттік н/се жергілікті координаталар жү йесіндегі бір нү ктесінің координатасы белгілі болса жеткілікті. Ал тұ йық талмағ ан жү рісте олардың бастапқ ы жә не соң ғ ы нү ктелері тірек нү ктелерге байланыстырылады. Теодолиттік жү рістер 1жә не 2-разрядтарғ а бө лінеді. 1-разрядта координаталар б/ша салыстырмалы қ ателік 1/2000, 2-разрядта – 1/1000 болады. 1-разрядты теодолиттік жү рістер ірі масштабты (1/500, 1/1000) тү сірістерді орындау мақ сатында жасалады. Қ абырғ асының орташа ұ зындығ ы 120 м аспауы керек. 2-разрядты теодолиттік жү рістер сызық тық қ ұ рылғ ыларды (автомобиль жолдары, электр желілері) жү ргізуде орындалады. Жазық жерлерде теодолиттік жү рістер микротриангуляциямен ауыстырылуы мү мкін. Жергілікті жердің сипатына жә не теодолиттік жү рістердің тірек нү ктелеріне қ атысты контурларының орналасуына байланысты ситуацияны тү сірудің келесі ә дістері қ олданылады:

- перпендикулярлар ә дісі

- полярлық координаталар ә дісі

- тү зулерді қ иылыстыру ә дісі

- бұ рыштарды қ иылыстыру ә дісі

- жармалар (створ) ә дісі

Перпендикулярлар ә дісі теодолиттік жү ріске жақ ын орналасқ ан, сызық тық объектілерді тү сіруге арналғ ан. Бұ л тә сілде ө лшеу лентасы, рулетка жә не экер қ олданылады. Тү зулерді қ иылыстыру ә дісі жақ ында орналасқ ан жеке объектілерді тү сіруге арналғ ан. Бұ рыштарды қ иылыстыру ә дісі алшақ та орналасқ ан жеке объектілерді тү сіруге қ олайлы. Полярлық координаталар ә дісі комплекстік ә діс болып табылады. Оны қ олдануда теодолит жә не қ ашық тық ө лшеу қ ұ ралдары пайдаланылады. Жармалар ә дісі теодолиттік жү рістің қ абырғ аларына тірелетін сызық тардың жармаларын н/се тірек нү ктелерінің жармасында орналасқ ан нү ктелерді тү сіруде қ олданылады.

Ситуациялық тү сірістің нә тижелері абристік журнал деп аталатын арнайы журналғ а енгізіледі. Абрис – ситуациялық тү сіріс кезінде, далалық жағ дайда жасалғ ан сұ лбалық сызба. Далалық жұ мыстардың нә тижелерін ө ң деу келесідей жү ргізіледі:

- теодолиттік жү рістер пункттерінің координаталары есептеледі

- сызба қ ағ азының бетіне қ абырғ асы 10 см болып келетін координаталық тор тұ рғ ызылады

- циркуль жә не масштабты сызғ ыштың кө мегімен, координаталарын пайдалана отырып, теодолиттік жү рістердің пункттері белгіленеді

- кө лденең масштабты жә не транспортирді пайдалана отырып, абристің берілгендері б/ша планғ а ситуацияны тұ рғ ызады.

10-сұ рақ. Мензулалық тү сіріс Мензулалық комплекті. Мензулалық тү сірістің планын жасау кезіндегі жұ мыс қ ұ рамы.

Мензулалық тү сіріс шағ ын учаскеде мензула мен кипрегельдің кө мегімен атқ арылатын жә не тікелей далада топографиялық планды жасауғ а мү мкіндік беретін тү сіріс. Тү сірісті жасау жергілікті жердегі нү ктелердің планшеттегі ө зара орындарын графикалық тү рде анық тауғ а негізделген. Нү ктелерге дейінгі ара-қ ашық тық кипрегельдің ара-қ ашық тық ты ө лшеуішінің жә не қ ашық тық ө лшеуіш рейканың кө мегімен ө лшенеді, ал бұ рыш планшетке бекітілген қ ағ азда графикалық тү рде салынады.

Мензулалық тү сіріс жұ мысы екі кезең нен тұ рады:

1. тү сіріс негіздемесін жасау

2. ситуация жә не жер бедерін тү сіру

Жергілікті жердің жағ дайына жә не талап етілетін дә лдікке байланысты тү сіріс негіздемесі аналитикалық жә не графикалық ә дістермен жасалады. Аналитикалық ә діске теодолиттік жү рістер мен микротриангуляция торы жатады. Графикалық ә діс тең қ абырғ алы ү шбұ рыштарының тө белеріне орналасқ ан нү ктелер жү йесі ретінде планшетте қ ұ руғ а негізделген. Жер бедері мен ситуацияны тү сіру тахеометриялық тү сіріс процесіндегідей жү ргізіледі

Тү сіріс алдында планшетті дайындайды: ол ү шін Дробышев сызғ ышының, штангенциркуль мен координатографтың кө мегімен қ абырғ алары 10 см квадрат торкө здерге бө леді. Мензулалық тү сіріс кезінде қ ағ аз жапсырылғ ан планшет штативке горизонталь жағ дайда белгілі бір нү ктенің ү стіне орнатылады. Планшетте жергілікті жердегі А нү ктесінің проекциясы болып саналатын а нү ктесі арқ ылы кипрегельдің кө мегімен В нү ктесін нысаналайды да планшетті аb сызығ ын, ал содан кейін С нү ктесін нысаналап ас сызығ ын сызады. Нү ктелердің салыстырмалы биіктіктерін тригонометриялық нивелирлеу ә дісімен анық тайды. Тү сірісті жасағ ан кезде планшеттегі жә не табиғ аттағ ы жергілікті жердің контурлары мен сызық тарының горизонталь проекциялары бір-біріне параллель болуы тиіс. Сондық тан планшетті жұ мыс жағ дайына келтерген кезде оны бақ ылау нү ктесінің ү стінде центрлеу мен горизонтальдаудан басқ а, сондай-ақ планшетті жер шарнына байланысты бағ дарлауды орындау қ ажет жә не ө тпелі нү ктелермен атқ арылады. Негізгі жү рістегі салыстырмалы қ исыпаушылық жү ріс ұ зындығ ының 1: 300-нан, ал пландағ ы ұ зындық қ иыспаушылық – 0, 8-1, 5мм-ден аспауы керек. Жү рістегі болатын қ иыспаушылық мына формуламен есептеледі:

мұ ндағ ы Р_М-жү ріс периметрі, м; n-жү рістің қ абырғ алар саны. Шығ арылғ ан қ иыспаушылық, қ абырғ аларының ұ зындығ ына пропорционал бө лінеді. Ө тпелі нү ктелер, яғ ни геодезиялық жү йе пункттері тү сіргі негіздеулер нү ктелер мен қ иылыстырулардан, сондай-ақ геодезиялық жү йе пункттерінің аралығ ындағ ы жармадан рулетка немесе бола лентамен ө лшеу арқ ылы анық талады.

Мензула штативтен, тұ ғ ырық тан жә не мензулалық тақ та-планшеттен тұ рады.Тұ ғ ырық планшетті штативпен біріктіру қ ызметін атқ арады жә не планшетті центрлеуді, горизонтальдауды жә не бағ дарлауды қ амтамасыз етеді.Тұ ғ ырық штативтің бас жағ ымен стан винтімен бірігеді.М тектес ә мбебап металл тұ ғ ырық жоғ арғ ы жә не тө менгі екі бө ліктен тұ рады. Жоғ арғ ы айналатын бө лігінің планшетті бекітуге арналғ ан ү ш винті болады, ә рі бекіту жә не жетекші винттер мен жабдық талғ ан.Тұ ғ ырық тың тө менгі айналмайтын бө лігіне мензуланың айналу осі бекітілген, онда планшетті горизонтальдауғ а арналғ ан қ аптарлы серіппе арқ ылы ө тетін ү ш кө теру винті бар.Планшет қ ұ рғ ақ берік шыршадан немесе жө кеден жасалғ ан кө лемі 60х60х3 см ағ аш тақ та.Тақ тағ а мыс шегелермен фанера немесе алюминий табағ ы бекітіледі, оғ ан жоғ ары сапалы сызба қ ағ азы жапсырылады.Кейде қ ағ азды тікелей мензулалық тақ тағ а жапсырады.Тасымалдағ ан кезде планшетті клеенкағ а орап фланель астары бар берзент қ ұ ндақ қ а салады.

Кипрегель мындай жұ мыстарда пайдаланылады: 1)планшетте горизонталь проекциялары қ ұ рылғ ан жергілікті жердегі бұ рыштарды қ ұ ратын бағ ыттарды нысаналау; 2)планшетте нысаналау бағ ытының тү зу сызық тарын сызу; 3)қ ашық тық ө лшеуіш рейканың кө мегімен ара қ ашық тық ты анық тау; 4)горизонт пен нысаналау сызығ ы қ ұ райтын кө лбеулік бұ рышты анық тау. КА-2 кипрегелі сызғ ыштан, бағ анадан жә не вертикаль дө ң гелегі бар дү рбіден тұ рады.Қ иылғ ан қ ырлы сызғ ышқ а кө лденең масштаб ойып жазылғ ан пластинка жә не цилиндрлік дең гей бекітілген. Сызғ ыштың ұ лғ айтылғ ан ортаң ғ ы бө лігіне кипрегельдің вертикаль бағ анасы бекітілген, оның жоғ арғ ы бө лігінде кипрегельдің горизоталь осі ү шін втулка бар.Осы осьтің бір шетінде осьпен бірге айналатын градус бө ліктері бар вертикаль дө ң гелек кигізілген. Вертикаль дө ң гелекке цилиндрлік дең гей бекітілген, оның осі вертикаль дө ң гелектің алидадасының тә уелсіз тү рде тү зету винттердің кө мегімен вертикаль жазық тық та қ озғ алады. Дү рбінің бекіту жә не жетекші винттері болады.Дү рбінің ішінде объектив пен окулярдың линзалары бар, окулярдың алдында қ ашық тық ө лшеуіш жіп торлары орналасқ ан. Кремальераның кө мегімен бақ ыланып отырғ ан заттың айқ ын да нақ ты кө рінуі қ амтамасыз етіледі.Ал жіп торларының анық кө рінушілігі окулярдағ ы қ ырлы сақ инаны айналдыру арқ ылы жасалынады. Мензулалық тү сірістің артық шылығ ы:

- жергілікті жердің ситуациясы мен жер бедері тікелей далалық жағ дайда жү ргізіледі;

- кез келген уақ ытта ситуация мен жер бедерін тү сірудің дұ рыстығ ын тексеруге болады;

- тахеометрлік тү сірісте болмайтын «Вижу-снимаю» принципін пайдалану.

Кемшілігі – ауа – райының ә сер етуі жә не мензулалық комплектінің ү лкен болуы.

11-сұ рақ. Сызық тық қ ұ рылыстардың трассаларын салу кезіндегі геодезиялық жұ мыстар.

Магистральды сызық тық қ ү рылыстардың ізденіс жумыстарының ө з ерекшеліктері бар, оларды орындаудың мақ саты жобалау кезінде қ ү рылыстың трассасының қ олайлы жағ дайын анық тау болып табылады.

Трасса дегеніміз жобалайтын сызық тық қ ү рылыстың осі, ол картағ а, планғ а, фотопланғ а координаталарымен тү сіріледі жә не жердің бетінде бекітіледі. Трасса кү рделі кең істік сызығ ы болып табылады, планда тү зулер ә ртү рлі қ исық тармен жанасады.Трасса жазық тық, алқ аптық, суайрық тық, беткейлік жә не кө лденең суайрық тық болып бө лінеді. Жазық тық трасса рельефі аз ө згермелі жерлерден, алқ аптық трасса ө зен жайылымдарының ү стің гі жағ ынан, суайрық тық трассажер бетінің ең жоғ ары нү ктелері, беткейлік трасса алқ ап пен таулардың беткейлерінен, кө лденең суайрық тық трасса алқ аппен суайрық ты кесіп жү ргізіледі. Мү ндағ ы жоғ ары дең гейде жү ргізілетін трасса суайрық тық трасса болса, ал ең тө мен дең гейдегі трасса жазық тық трасса.

Магистральды трассаларды жобалау екі сатыдан тү рады: 1) жобалау; 2) жұ мыс қ ұ жатын дайындау.

Жобалау сатысына байланысты трассаны ізденіс жү мыстары келесі кезең дерден тү рады: жобалауғ а дейінгі (байқ ау), жобалау (алдын-ала), салудың алдындағ ы (соң ғ ы) ізденістер.