Лекция. Құқық қорғау органдары

1 Қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының жалпы сипаттамасы

2 Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметі

3 Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары

1.Қ азақ стан Республикасының қ ұ қ ық қ орғ ау органдары дегеніміз бұ зылғ ан қ ұ қ ық ты орнына келтіруге, заң бойынша міндеттің орындалуын қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан мемлекеттік органның мә жбү рлеу қ ызметі.Осы шараларды қ олдау ү шін ерекше қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ұ рылады. Кез – келген мемлекет-қ оғ амның барлық саласында да жалпығ а бірдей қ оғ амдық тә ртіп пен заң дылық тарды жү зеге асырғ анда ғ ана ө ркениетті даму жолымен ғ ана дамиды.Қ абылданғ ан заң дылық тардың сақ талуын қ адағ алайтын мемлекеттік органдар болады. Олар: сот, пропкратура, ішкі істер органдары, ұ лттық қ ауіпсіздік органдары.

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының жұ мысы тек заң шең берінде ғ ана жү зеге асырылады жә не олар мемлекеттің заң дылық негіздерін орнық тыру мен қ ұ қ ық тә ртібін нығ айтуғ а жә рдемдеседі.

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының басты мақ саты:

- қ ұ қ ық бұ зушылық ты болдырмау, қ ұ қ ық бұ зушылық тың алдын алу;

- қ ұ қ ық бұ зушылық қ а жол берген жағ дайда жауапкершілікке тарту.

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары Қ азақ стан Республикасының маң ызды қ ұ рамдас бө лігі болып табылады.

2.Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметі негізгі ү ш нысанда жү зеге асырылады.

а) қ ұ қ ық бұ зушылық тан сақ тандыру жө ніндегі ә р алуан шаралар жү ргізу жолымен;

б) заң ды істерді қ арау жә не шешу жолымен;

в) қ ұ қ ық бұ зушыларды заң мен жауапқ а тарту жолымен.

Барлық қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының ортақ міндеттері

-бү кіл мемлекеттік органдардың, қ оғ амдық ұ йымдардың, олардың лауазымды адамдарының азаматтардың Қ азақ стан Республикасының заң дылық талаптарын бұ лжытпай орындалуын қ амтамасыз ету; Қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының ө здерінің ө кілеттігі шең берінде шұ ғ ыл іздестіру қ ызметін алдын-ала тергеуді жү зеге асырады, қ ұ қ ық тық бұ зулар туралы айғ ақ тар жинайды.

-қ ұ қ ық қ орғ ау органдары азаматтардың қ ұ қ ығ ы мен бостандық тарын, ә р алуан ұ йымдардың заң ды мү дделерін қ оғ ам мен мемлекеттің қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ете отырып, ө з ө кілеттігі шең берінде қ атаң ә рекет жасауғ а міндетті. Олар ү шін олар ө з қ ызметінде ө здеріне ортақ қ ағ идаттарды басшылық қ а алуғ а тиіс.Олар:

- заң дылық;

-адамдардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын бірінші кезекте қ орғ ау;

-бә рінің де заң алдындағ ы тең дігі этикалық нормаларды сақ тау;

- саяси партияларда болуғ а тыйым салу.

3.Қ ұ қ ық ты қ орғ ау ү шін мемлекетімізде мынандай органдар қ ұ рылғ ан:

Сот. Біздің елдегі сот жү йесін Қ азақ стан Республикасының Жоғ арғ ы соты жә не жергілікті соттар қ ұ райды. Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметі- кез-келген тә сілмен ғ ана емес, ық пал етудің заң дық шараларын қ олданудың кө мегімен жү зеге асырылады.Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары заң дылық ты бұ зуғ а жол бермейді, қ ұ қ ық ты қ алпына келтіреді, қ ұ қ ық бұ зушылық тың зардаптарын жояды.

3.Сот.Біздің елдегі сот тө релігін Конституцияның 75- бабына, Қ азақ стан Республикасының 2000 жылғ ы 25 желтоқ сандағ ы «Қ азақ стан Республикасының сот жү йесі мен судьялардың мә ртебесі туралы» конституциялық заң ына сә йкес тек сот қ ана жү зеге асырады.Сот жү йесін Қ азақ стан Республикасының Жоғ арғ ы соты жә не жергілікті соттар қ ұ райды. Жергілікті соттарғ а облыстық жә не оларғ а тең естірілген соттар жә не аудандық, сол сияқ ты оларғ а тең естірілген соттар жатады. Сот азаматтар мен ұ йымдардың қ ұ қ ық тарын, бостандық тары мен заң ды мү дделерін қ орғ айтын, ол бұ зылғ ан жағ дайда қ алпына келтіретін барынша ық палды нысан болып табылады. Соттар қ айсыбіреулердің еркіне қ арамастан тек Конституция мен Республика заң дарына сә йкес, ө здеріне Республика атынан берілген билікті жү зеге асырады, іс жү ргізу нысандарында белгіленген сот ісін қ арауғ а процесс мү шелерінің барлығ ының да белсенді қ атысу мү мкіндігін қ амтамасыз етеді, істің ақ иқ атын ашады, ол бойынша заң ды ә рі негізделген шешім шығ арады. Соттарғ а мемлекеттік мә жбү рлеуді қ олдану қ ұ қ ығ ы берілген.Сот азаматтық жә не шаруашылық жө ніндегі шешімдер мен талапкер мен жауапкерді тиісті тә ртіпке шақ ырады.Кінә ліге қ ылмыстық жазаны тек сот ғ ана тағ айындай алады. Қ азақ стан Республикасының барлық соттарының, судьяларының мә ртебесі бірдей, ал бір-бірінен тек ө клеттіктерімен ғ ана ерекшеленеді.Оларғ а сот тө релігін жү зеге асыру жө ніндегі ө клеттіктер беріледі, ол ө з міндеттерін тұ рақ ты тү рде орындайды жә не сот билігін жү ргізуші болып табылады.

Прокуратура. Прокуратура заң ның дә лме-дә л жә не біркелкі орындалуын қ адағ алайтын орган. Қ азақ стан Республикасы прокуратурасының қ ұ қ ық тық мә ртебесі, қ ызметтік ұ йымдастырылуы, қ ызмет тә ртібі, прокурорлардың ө клеттігі Конституциямен бірге, Қ азақ стан Республикасы Президентінің «Қ азақ стан Республикасының прокуратурасы туралы» 1995 жылғ ы 21 желтоқ сандағ ы заң кү ші бар Жарлығ ымен, халық аралық шарттармен, прокуратура қ ызметінің жекелеген қ ырларын реттейтін ә рі шектейтін заң дармен, сондай-ақ Бас прокурордың бұ йрық тарымен реттелген. Прокуратураның орталық тандырылғ ан бірегей жү йесін Қ азақ стан Республикасының Бас прокуроры басқ арады, ал оғ ан облыстық прокуратуралар, республикалық дә режедегі қ алалық жә не республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, аудандық, қ алалық жә не оғ ан тең естірілген ә скери жә не мамандандырылғ ан прокуратуралар кіреді.

Қ азақ стан Республикасының Бас прокурорын Республика Парламенті Сенатының келісімімен Президент тағ айындайды.

Сонымен, прокуратура мемлекеттік билік тармақ тарының бө лінісі жә не ө зара қ атынасындағ ы ерекше орган.Оның басты мақ саты – Республиканың аумағ ында заң дардың, Президент жарлық тарының жә не ө зге де нормативті қ ұ қ ық тық актілердің дә лме-дә л ә рі біркелкі қ олданылуын, жедел іздестіру қ ызметінің, анық тау мен тергеудің, ә кімшілік жә не орындаушылық іс жү ргізудің заң дылығ ын жоғ ары қ адағ алауды жү зеге асырады.Прокуратура сотта мемлекет мү ддесін қ орғ ап, Конституция мен заң дарғ а қ айшы келетін нормативтік актілерге наразылық білдіреді.Сө йте тұ ра, прокуратура басқ а мемлекеттік органдарды алмастырмайды, ұ йымдардың қ ызметіне жә не азаматтардың жеке ө міріне араласпайды.

Ішкі істер органдары. Ішкі істер органдарының қ ұ қ ық тық статусы Қ азақ стан Республикасы Президентінің 1995 жылғ ы 21 желтоқ сандағ ы «Қ азақ стан Республикасының ішкі істер органдары туралы» заң кү ші бар Жарлығ ымен реттеледі.Заң бойынша ішкі істер органдарының міндеттері мыналар:

-жеке адамның, азаматтың конституциялық қ ұ қ ық тарын қ орғ ау;

-қ оғ амдық тә ртіп пен қ оғ амдық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету;

-қ ылмысқ а қ арсы кү ресу;

- ө з қ ұ зыреті шегінде қ ылмыстық жазалауды жә не ә кімшілік шараларды қ олдануды орындау;

- жол қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету, оғ ан жү ргізуші мен автотехника қ ұ ралдарын пайдалануғ а мемлекеттік рұ қ сат беру, жол жү рісі саласындағ ы ережелердің сақ талуын бақ ылауды жү зеге асыру;

Қ азақ стан Республикасының ішкі істер органдарының бірің ғ ай жү йесі Ішкі істер министрлігінен, оғ ан бағ ынышы облыстардағ ы, қ алалардағ ы, транспорттағ ы ішкі істер басқ армаларынан, қ алалық, аудандық, поселкелік ішкі істер органдарынан, ішкі істер ә скерлері жә не басқ а мекемелерден қ ұ ралады.

Ұ лттық қ ауіпсіздік органдары. Қ ауіпсіздік органдары жеке адамды, қ оғ ам мен мемлекетті ішкі жә не сыртқ ы қ ауіп-қ атерден заң ғ а сә йкес қ орғ ауды жү зеге асыратын арнаулы органдар.

Бұ л органдардың қ ызметін Қ азақ стан Республикасы Президентінің 1995 жылғ ы 21 желтоқ сандағ ы «Қ азақ стан Республикасының ұ лттық қ ауіпсіздік органдары туралы» заң кү ші бар Жарлығ ы реттейді.

Ұ лттық қ ауіпсіздік органдары негізінен Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық қ ауіпсіздік комитетіне, оның жергілікті органдарынан жә не басқ а да тиісті мекемелерінен қ ұ ралады.

Ә ділет органдары.Қ азақ стан Республикасының ә ділет органдары, ө з қ ұ зіреті шегінде, мемлекеттің қ ызметінің атқ арылуын қ ұ қ ық тық қ амтамасыз етуді жү зеге асыратын мемлекеттік органдардың, ұ йымдардың, лауазымды адамдардың, лауазымды адамдар мен азаматтардың жұ мысында заң дылық режиміне қ олдау жасайтын, азаматтар мен ұ йымдардың қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерін қ орғ ауды қ амтамасыз ететін атқ арушы билік органдары болып табылады. Бұ лардың қ ызметін Қ азақ стан Республикасының 2002 жылғ ы 18 наурыздағ ы «Ә ділет органдары туралы» заң ы реттейді.

Заң бойынша ә ділет органдарының міндеттері мыналар:

- заң жобасын дайындау жұ мысын жү ргізу, заң дарды талдау, жетілдіру, жү йелеу, қ ұ қ ық тық кесімдердің жобаларына заң сараптамасын жү ргізу;

- заң ды тұ лғ аларды, жылжымайтын мү лікке қ ұ қ ық тарды жә не оғ ан жасалатын мә мілелерді, азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеуді жү зеге асыру;

- қ ұ қ ық тық кө мекті жә не заң қ ызметін кө рсетуді ұ йымдастыру жә не қ ұ қ ық тық насихатты қ амтамасыз ету;

- сот сараптамасы қ ызметін ұ йымдастыру жә не жү зеге асыру;

- қ ылмыстық жазаларды атқ ару, қ ылмыстық жаза атқ ару органдары мен мекемлерінде қ ұ қ ық тық тә ртіп пен заң дылық ты қ амтамасыз ету;

Ә ділет органдарының біртұ тас жү йесі Ә ділет министрлігінен, аумақ тық ә ділет органдарынан, қ ылмыстық атқ ару органдарын қ амтитын ә ділет органдарынан жә не ө зге ұ йымдардан қ ұ ралады.

Қ аржы полициясы. Қ азақ стан Республикасының қ аржы полициясының органдары:

- заң мен белгіленген ө кілеттіктері шегінде жедел іздестіру қ ызметін;

- алдын-ала тергеу жә не анық тау;

- ә кімшілік іс жү ргізу арқ ылы экономика мен қ аржы қ ызметі саласында адам мен азаматтың қ ұ қ ық тарына, қ оғ ам мен мемлекет мү дделеріне қ ылмыстық жә не қ ұ қ ық қ а қ айшы ө зге де қ ол сұ ғ ушылық тың алдын алуғ а, оны анық тауғ а, жолын кесуге, ашуғ а жә не тергеуге бағ ытталғ ан қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметін жү зеге асыратын арнаулы мемлекеттік органдар болып табылады.

2002 жылғ ы 4 шілдедегі «Қ азақ стан Республикасының қ аржы полициясы органдары туралы» Заң ның 5 бабына сә йкес қ аржы полициясына ө клеттігі шегінде мемлекеттік экономикалық қ ауіпсіздігін, кә сіпкерлік қ ызмет субьектілерінің, қ оғ ам мен мемлекеттің заң ды қ ұ қ ық тарын қ амтамсыз ету, салық тарды тө леуден жалтаруғ а байланысты қ ылмыстардың, экономика мен қ аржы саласындағ ы ө зге қ ылмыстар мен қ ұ қ ық бұ зушылық тарын алдын алу, оларды анық тау, жолын кесу, ашу жә не тергеу, экономика саласындағ ы сыбайлас жемқ орлық пен қ ылмысқ а қ арсы кү рес ішінде мемлеттік саясатты ә зірлеуге жә не іске асыруғ а қ атысу, қ аржы полициясы органдарының қ арауына жатқ ызылатын мә селелер бойынша халық аралық ынтымақ тастық ты жү зеге асыру міндеттері жү ктелген.