Лекция. Меншік құқығы туралы жалпы ережелер

1. Меншік қ ұ қ ығ ының анық тамасы мен мазмұ ны
2. Қ азақ стан Республикасындағ ы меншік қ ұ қ ығ ы туралы заң дардың дамуы
3. Меншік қ ұ қ ығ ына жә не ө зге заттық қ ұ қ ық тарғ а ие болу негіздері
4. Азаматтық кодекс бойынша меншік қ ұ қ ығ ының нысандары мен тү рлері

1. Меншік қ ай қ оғ амның да сан қ ырлы ө зекті мә селесі болып келді. Сондық тан да меншік қ ұ қ ығ ын қ ұ қ ық институты ретінде қ арағ ан кезде оны меншіктен шығ атын экономикалық категория деп тү сіну керек. Меншік дегеніміздің ө зі материалдық игіліктерді – табиғ аттың ө німдері мен ең бекті – меншіктену ә рі иеленуді білдіреді. Ол тарихи қ оғ амның ішкі айқ ындауы арқ ылы пайда болады.

Сонымен, меншік затты иелену, меншіктену екен, оның ө зі заттың пайдалы қ асиеттеріне орай жү зеге асады, демек, оны меншіктенген сон, ө ндіріс барысында пайдаланып, оғ ан етіледі. Меншіктің экономикалық қ атынасы қ ұ қ ық нормаларымен реттеліп, меншік қ ұ қ ығ ына айналады.

Ә лемдік қ ұ қ ық тану доктринасы мен отандық заң ғ ылымы меншік қ ұ қ ығ ын объективті жағ дайдағ ы меншік қ ұ қ ығ ы жә не субъективті жағ дайдағ ы меншік қ ұ қ ығ ы деп бө леді.

Материалдық игіліктерді иелену, пайдалану жә не билік етуге байланысты қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін азаматтық қ ұ қ ық нормалары жө нінде (кодекс, заң дар мен басқ а да заң дық, нормативтік қ ұ жаттар) ә ң гіме болғ анда – шын мә нінде объективтік мағ ынада меншік қ ұ қ ығ ы, яғ ни меншіктің қ ұ қ ық институтын қ ұ райтын нормалардың жиынтығ ы екенін кө реміз (мысалы, АК-тің 188-276-баптары). Меншік қ ұ қ ығ ының объективті нормалары негізінде нақ тылы меншік иесі ө з қ алауы бойынша ө зіне тиесілі мү лікті пайдалануына жә не оғ ан билік етуге қ ұ қ ылы екендігіе, яғ ни сату-сатып алу, жалғ а беру жә не тағ ы басқ а белгілі заң дық фактілерді жү зеге асыра алатындығ ын ә ң гіме еткенімізде меншік қ ұ қ ығ ының субъективті жағ ына тап боламыз (АК-тің 188-бабы).

АК-тің 188-бабында меншік қ ұ қ ығ ына мынандай анық тама берілген: “Меншік қ ұ қ ығ ы дегеніміз – субъектінің заң қ ұ жаттары арқ ылы танылатын жә не қ орғ алатын ө зіне тиесілі мү лікті ө з қ алауынша иелену, пайдалану жә не оғ ан билік ету қ ұ қ ығ ы”.

Иелену қ ұ қ ығ ы мү лікті нақ ты иелену мү мкіндігін заң жаң ынан толық тай қ амтамасыз етуді жү зеге асырады.Ол меншік иесіне затқ а іс жү зінде ү стемдік етуге мү мкіндік беріп, затты пайдалану ү шін маң ызды алғ ышарт жасайды.

Заң иеленуді заң ды, заң сыз, адал ниетті жә не арам ниетті деп бө леді. Егер мү лікті иелену заң ды негізде жасалса, онда ол заң ды иелену болып табылады. Яғ ни қ ұ қ ық негізінде меншік қ ұ қ ығ ы жү зеге асырылуы тиіс. Затты (мү лікті) заң сыз иелену, егер оны зорлық пен немесе заң нан жасырын жасалса, немесе заң сыз иленуші затты кездейсоқ иеленіп, оны оны қ айтару жө ніндегі талапты қ ұ лағ ына ілмесе, бұ л да қ ұ қ ық бұ зу деп есептеледі.

Пайдаланудың ө кілеттік қ ұ қ ығ ы дегеніміз – мү ліктен оның пайдалы табиғ и қ асиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жү зінде қ амтамасыз етілуі. Пайда кіріс, ө сім, жеміс, тө л алу жә не ө зге нысандарында болуы мү мкін (АК-тің 188-бабы 2-тармағ ы).

Пайдаланудың ө кілеттік қ ұ қ ығ ынан жай пайдалануды ажырата білу керек. Пайдаланудың ө кілеттік қ ұ қ ығ ы – затты пайдалануғ а қ ұ қ ық ты қ амтамасыз ететін меншік қ ұ қ ығ ы субъектісінің ө кілеттілігі. Пайдалану – осы қ ұ қ ық ты жү зеге асыру болып табылады, яғ ни затты нақ ты пайдаланып немесе оны қ ашан кіріс алғ анша тұ тыну.

Заң негізінде немесе басқ а да қ ұ қ ылық қ ұ жаттарғ а орай меншік иесі ө кілеттілігінен айрылуы не қ ұ қ ығ ы шектелуі мү мкін. Мә селен, тұ рғ ын ү йді не оның бір бө лігін тұ рғ ын жай мақ сатынан тыс пайдалану жағ дайы заң арқ ылы жү зеге асады (“Тұ рғ ын ү й қ атынастары туралы” Заң ның 4-бабы).

2. Қ азақ стан Республикасының ұ лттық меншігі қ ұ қ ығ ының қ алыптасуы айтарлық тай қ иын жағ дайда ө тті. КСРО-ның азаматтық заң дары жеке меншікті мойындамай, мемлекеттік меншікті халық тың меншігі деп жоғ ар дең гейде тә ртіптеді. КСРО Конститутциясы социалистік меншіктің ү ш нысанын бө ліп қ арады: мемлекеттік, колхоздық -кооперативтік жә не кә сіподақ тар мен басқ а да қ оғ амдық ұ йымдардың меншігі, сондай-ақ социалистік меншіктен туындайтын ө зіндік меншік (КСРО Конститутциясының 10, 11, 12-баптары, Қ азақ КСР Конститутциясының 10, 11, 12-баптары.)

90-шы жылдардың басынан бастап “социалисттік меншіктен” бас тарту ү рдісі басталды. КСРО Конститутциясының 10-бабы (КСРО Заң ының редакциясы 1990-жылғ ы 14-наурыз) жә не 1990-жылы 6-наурыз КСОР –дағ ы “Меншік туралы” Заң ның 4-бабы 1-тармағ ының негіздерінде меншік мынадай тү рлерге бө лінеді: “азаматтық меншігі, ұ жымдық жә не мемлекеттік”. КСРО Конститутциясының 11-бабына сә йкес мемлекеттік меншік бү кіл халық тың игілігі деп танылады. Мемлекеттік (жалпы халық тық) меншік кең ес мемлекетіне жататын бір қ орды қ ұ рды, ол бұ л меншіктің дара жә не бірден-бір субъектісі болды, ал Қ азақ КСР-інің егемендігі тек сө з жү зінде қ алды. КСРО-ның “Меншік туралы” заң ы (21, 22, 23-баптары) жерді жә не басқ а табиғ и объектілерді ешқ андай мемлекеттің қ ұ рылымының қ арауына жатқ ызбады. Бұ л объектілер КСРО-ғ а да, республикаларғ а да бірдей қ арайтын, сө йтіп, шын мә нінде меншік субъектілерінің даралығ ына қ айшы келді. Осындай жұ мбақ тұ жырымдар ә р республикағ а ө з меншік қ ұ қ ығ ын бермей қ ойып, мынадай салдарғ а дұ шар болды, айталық, осы баптарғ а сү йеніп, Қ азақ стан Украинаның жерін меншіктеуге, керісінше Украина қ азақ жеріне қ ұ қ ылы болуына ә кеп соқ ты. Ә лгі “жалпы игілік” деген ұ ғ ымның ө зі бұ л мү лікті иесіздікке дұ шар етті, зат бір қ арағ анда бә ріне тиесілі болды, сонымен бірге оның нақ ты иесі де болғ ан емес. Демек, ә у бастан “халық тың игілігі” категориясы заң мен бектіле тұ рса да, ешқ андай ілгерілеуді ә келген жоқ. Ө з кезегінде Қ азақ КСР-нің Конститутциясы да меншік бү кіл халық тық деп жар салды, бірақ та “халық ” деген сө з де тағ ы нақ тылық ты кө рсете алмады. Егер меншік субъектісі экономикалық мағ ынада – халық десек, оның бір де бір бө лігі ө з бетінше меншік иесі болып танылмады. Заттардың бү кілхалық тық болуы тауар – ақ ша қ атынасына қ айшы келді, нә тижесінде мемлекеттік мү лік нақ ты қ атынастардан шығ ып қ алды. Бірың ғ ай меншік иесіне тауарсыз экономика ғ ана тә н еді. Шын мә нінде халық затқ а емес, оның бір бө лігі (заң ды тұ лғ алар мен азаматтар) иелік етуі тиіс. КСРО-дағ ы меншік туралы заң да бұ рынғ ы “ө зіндік меншік” ұ ғ ымының орнына “азаматтардың меншігі” деген жаң а ұ ғ ым пайда болды (2-бө лім). Заң ә дебиеттерінде жеке меншік тек капиталистік шаруашылық қ а ғ ана тә н емес, бар болғ аны тауарлы шаруашылық тың белгісі деп тұ жырымдалды.

3. Меншік қ ұ қ ығ ын азаматтық қ ұ қ ық тың субъектілері ә р тү рлі негіздерде ала алады. Азаматтық кодекстің 235-бабы меншік қ ұ қ ығ ына ие болуына ә дейі арналғ ан. Бірақ та заң меншік қ ұ қ ығ ын алудың негіздерінің тү пкілікті дә режеде тізімін жасады деуге болмайды. АК-тің 235-бабында “тә сіл” ұ ғ ымы қ олданылмайды (бір нә рсенә і жү зеге асыру кезіндегі ә рекеттер немесе ә рекеттер жү йесі). Меншгік қ ұ қ ығ ы оның пайда болуымен заң ды байланыстыратын заң дық фактілер негізінде алынуы мү мкін. Мұ ндай заң дық фактілер негізделуімен кө рінеді (АК-тің 7-бабы).

Меншік қ ұ қ ығ ын алуда бастапқ ы жә не туынды негіздерін шектеу ө лшеміне бір жағ дайда еркіндік ө лшемі, ал келесі бір жағ дайда қ ұ қ ық қ абылдаушылық сай келеді, оның соң ғ ысына ерекше бағ а беріледі.

Меншік қ ұ қ ығ ының бастапқ ы негіздеріне тоқ талайық. Азаматтық кодекстің 235-бабының 1-тармағ ы меншік қ ұ қ ығ ын алудың бастапқ ы негіздерінің біріне дайындалғ ан немесе жасалғ ан затқ а қ ұ қ ық ты жатқ ызады. Меншік қ ұ қ ығ ы бұ рын пайда болмағ ан затқ а да пайда болады. Егер заң да ө згеше кө зделмесе, затты дайындап не оны жасағ ан адам соның меншік иесі атанады. Жаң адан дайындалып, жасалғ ан заттар қ озғ алатын не қ озғ алмайтын болуы мү мкін. АК-тің 236-бабына сә йкес салынып жатқ ан ү йлерге, қ ұ рылыстарғ а, ө зге де мү лік кешендеріне, сондай-ақ ө зге де жаң адан жасалып жатқ ан қ озғ алмайтын мү лікке меншік қ ұ қ ығ ы осы мү лікті жасау аяқ талғ ан кезден бастап пайда болады. Егер заң қ ұ жаттарында немесе шартта қ ұ рылысы аяқ талғ ан объектілерді қ абылдап алу кө зделген болса, онда тиісті мү лікті жасау осылайша қ абылдап алынғ ан кезден бастап аяқ талғ ан болып есептеледі. Қ озғ алмайтын мү лік мемлектеттік тіркелуге тиіс реттерде, оғ ан меншік қ ұ қ ығ ы осылайша тіркелген кезден бастап пайда болады.

Қ озғ алмайтын мү лікті жасау аяқ талғ анғ а дейін, ал тиісі жағ дайларда – оны мемлекеттік тіркеуден ө ткізгенге дейін мү лікке қ озғ алмайтын мү лік жасалатын материалдар мен басқ а мү лікке меншік қ ұ қ ығ ы туралы ережелер қ олданылады.

Азаматтық кодексте иесіз заттарғ а меншік қ ұ қ ығ ын алу тә ртібі мен негізі кө рсетілген. Меншік иесі жоқ немесе меншік қ ұ қ ығ ынан бас тартылғ ан зат иесіз болып есептеледі.

АК-тің 240-бабына сә йкес иесіз қ озғ алмалы затқ а меншік қ ұ қ ығ ы иелену мерзімін алады. Иелену қ ұ қ ығ ы меншік иесі бас тартқ ан қ озғ алмалы мү лік жө ніндегі ережені жоқ қ а шығ армайды (АК-тің 243-бабы), атап айтқ анда олар олжа (АК-тің 245-бабы), қ араусыз жануарлар (АК-тің 245-бабы) жә не кө мбе (АК-тің 247-бабы) жө нінде болады.

Олжа деп біреудің меншігіндегі, иелігіндегі жоғ алғ ан заттың екінші бір адамның тауып алуын айтады.

Зат меншік иесінің шаруашылығ ында жатып, оны иесі қ айда екендігін білмесе, ол олжа болып есептелмейді.

Қ араусыз жануарларғ а меншік қ ұ қ ығ ын алу да Азаматтық кодекстегі олжа туралы ережелерге ө те ұ қ сас болып келеді (АК-тің 246-бабы). Қ араусыз немесе қ аң ғ ып жү рген қ ожайынының меншігінен ә лдебір себептермен адасып қ алғ ан мал, қ олғ а ү йретілген ү й жануарлары қ араусыз жануарлар деп есептеледі. Егер мал, қ олғ а ү йретілген ү й жануарлары басқ а біреудің отарына, ү йіріне барып қ осылса, оны жайылып адасып жү рген деп есептеледі.

а

4. Қ азақ стан Республикасы Конституциясы 6-бабында: “Қ азақ стан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік бірдей қ орғ алады, ” – деп жазылғ ан.Азаматтық кодекс меншіктің екі нысанында – жеке (191-бап) жә не мемлекеттік (192-бап) екендігін тә ртіптейді.

Конституцияда меншікті екі нысанғ а бө ліп қ арау олардың мемлекетке меншік қ ұ қ ығ ының субъектісі ретіндегі қ атынасының белгісіне орайластырылғ ан. Осығ ан орай жеке меншік мемлекеттік емес меншік болып саналады. Егер меншік қ ұ қ ығ ының субъектісі мемлекет болса (тікелей немесе тиісті мемлекеттік органдар арқ ылы), онда ә ң гіме мемлекеттік меншік жө нінде болады. АЛ субъект мемлекеттік емес заң ды тұ лғ а немесе азаматтар деп танылса, онда жеке меншік деп есептелінеді.

Сонымен, меншікке субъектілер: мемлекет, ә кімшілік-аумақ тық бө ліністер, заң ды тұ лғ алар мен азаматтар бола алады.

Заң меншікті тү рлерге де бө леді. Азаматтық кодекске сә йкес мемлекеттік меншік республикалық жә не коммуналдық болып екіге бө лінеді (192-бап).

Конституцияның 87-бабында коммуналдық меншікті басқ ару жергілікті атқ ару органдарының қ арауына жатады делінген.

Мемлекет ө кілеттігін жү зеге асыра отырып, қ арауындағ ы мү лікті ө зінің органдары мен мемлекеттік зағ ды тұ лғ алары арқ ылы басқ арады. Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік ө кімет билігі мен басқ а рогандары ө здерінің осы органдардың мә ртебесін айқ ындайтын заң қ ұ жаттарында, ережелерде жә не ө зге де қ ұ жаттарда белгіленетін қ ұ зыреті шегінде Қ азақ стан Республикасының атынан ө зә рекеттері арқ ылы мү ліктік жә не жеке мү ліктік емес қ ұ қ ық тар мен міндеттерді алып, оларды жү зеге асырады, сотта ө кілдік ете алады.

Мемлекеттік емес заң ды тұ лғ алар мен азаматтар ө здеріне қ арасты барлық мү ліктің меншік иесі болып табылады. Мысалы, акционерлік қ оғ амның акциясына белгілі бір бө лігі мемлекетке тиесілі болғ анымен, оны мемлекеттік меншік деп айтуғ а келмейді, себебі ол жеке меншік болып қ ала береді.

Азаматтардың жеке меншік категориясы жеке дара ө зіндік меншік ұ ғ ымына сай келеді. Сонымен бірге, біздің пікірімізше ол азаматтардың меншігіне деген деке дара (ө зіндік) (тұ тынушылық) жә не жеке меншік ішкі дифференциацясы болуы қ ажет.

Жеке меншіктің ерекше тү ріне кондоминиум меншігі де жатады. Кондоминиум ұ жымдық меншік тү рінде кө ріне тұ рса да (“Тұ рғ ын ү й қ атынастары туралы” Заң ның 31-бабы 1-тармағ ы) біздің Азаматтық кодексте ұ жымдық меншік ұ ғ ымы жоқ екендігін ескерте кеткен жө н. Ү й-жай меншік иелерінің ә рқ айсысы ө зіне бө лек (жеке-дара) меншік қ ұ қ ығ ы бойыншы тиесілі ү й-жайды ө з қ алауы бойынша иеленуге, пайдалануғ а жә не оғ ан билік етуге қ ұ қ ылы.

Кондоминиумның ә р алуан тү рінің қ ұ қ ылық тә ртібінің ерекшеліктері заң қ ұ жаттарымен айқ ындалады, ал “Тұ рғ ын ү й қ атынастары туралы” заң да тұ рғ ын ү й кондоминиумы жайында айтылғ ан.

Азаматтық кодекстің 209-бабына сә йкес екі немесе бірнеше адамның меншігіндегі мү лік оларғ а ортақ меншік қ ұ қ ығ ымен тиесілі болады.