Азаматтық құқықтың қайнар көздері

1.Қ азақ стан Республикасының Конституциясы. Конституция меншіктің тү рлі нысандарын қ алыптастыру ү шін жеке меншікке байланысты қ атынастарды, оның ішінде мү ліктік қ атынаспен байланысты жеке мү ліктік емес тү рлі қ атынастарды реттеу негізінде енгізілген.

6-бапта:

1.«Қ азақ стан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады жә не бірдей қ орғ алады. Меншік міндет жү кткйді, оны пайдалану сонымен қ атар қ оғ ам игілігіне де қ ызмет етуге тиіс.

2.Меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің ө з қ ұ қ ық тарын жү зеге асыру кө лемі мен шекткрі, оларды қ орғ ау кепілдіктері заң мен белгіленеді.

3.Жер мен оның қ ойнауы, су кө здері, ө сімдіктер мен жануарлар дү ниесі, басқ а да табиғ и ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-ақ заң да белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жә не жеке меншікте де болуы мү мкін» деп жария етілген.

2.Қ азақ стан Республикасының Азаматтық кодексі азаматтық қ ұ қ ық тың негіздері жү йесіндегі ерекше орынғ а ие.

Қ азақ стан Республикасының Азаматтық кодексі Жалпы жә не Ерекше бө лімдерден тұ рады. Жалпы бө лім 1994 жылы 27 желтоқ сан кү ні қ абылданып, 1995 жылы 1 наурызда заң дық кү шіне енген, ал Ерекше бө лімі 1999 жылы 1 шілдеде заң дық кү шіне енді.

Азаматтық кодекстің қ ұ рылымы бө лім, бө лімше, тарау, баптар мен тармақ тарғ а бө лінген. Жалпы азаматтық кодекс 1142 баптан тұ рады.

Басқ а да заң актілері. Бұ ғ ан азаматтық қ атынастарды реттейтінарнайы конституциялық заң дар мен жай заң дар, Қ Р-сы Президентінің конституциялық заң кү ші бар жә не жай заң кү ші бар жарлық тары, парламенттің жә не оның палаталарының қ аулылары т.б. жатады.

Заң ғ а негізделген нормативтік қ ұ қ ық тық актілерге ә р тү рлі министрліктер, атқ арушы органдар, жергілікті органдардың азаматтық қ атынастарды реттеуге арналағ ан нормативтік қ ұ қ ық тық актілері жатады.

Ә деттегі қ ұ қ ық тар. Қ Р-сы Азаматтық кодексінің 3-бабының 3-тармағ ында: «Азаматтық қ атынастар Қ Р-сы аумағ ында қ олданылып жү рген азаматтық заң дарғ а қ айшы келмесе, солармен реттелуі мү мкін» деп кө рсетілген.

Халық аралық шарттар (конвенциялар). Қ азақ стан тә уелсіз ел ретінде басқ а мемлекеттермен ә ртү рлі шарттар жасасып жатады. Осы шарттардың азаматтық қ атынастарды реттеуге қ атыстылары азаматтық қ ұ қ ық тың негіздерінің бірін қ ұ райды. Халық аралық шарттардың еліміздегі ішкі заң дарғ а қ арағ анда басылымдылығ ы бар. Сол себепті ішкі заң дар халық аралық заң дарғ а қ айшы келмеуі керек. Егер қ айшылық туып жататын болса, халық аралық шарттардың нормалары қ олданылады.

Заң тілінде қ ұ қ ық тар мен міндеттердің иелерін қ ұ қ ық субъектілері деп атайды. Басқ аша айтқ анда, субъекті – азаматтық қ ұ қ ық тық қ атынасқ а қ атысушы болып табылады. Субъектілер жеке тұ лғ а жә не заң ды тұ лғ а болып екі топқ а бө лінеді.

Жеке тұ лғ ағ а Қ Р-ның азаматтары, шетел азаматтары жә не азаматтығ ы жоқ адамдар жатады.

Жеке тұ лғ алардың азаматтық –қ ұ қ ық тық қ атынасқ а тү суі 2 шартпен тікелей байланысты. Ол – қ ұ қ ық қ абілеттілік пен ә рекетқ абілеттілік.

Азаматтардың қ ұ қ ық қ абілеттілігі - бұ л жеке тұ лғ аның азаматтық қ ұ қ ық пен міндетті иелену мү мкіндігі немесе қ абілет қ ұ қ ығ ы. Қ ұ қ ық тық қ абілет-тілік барлық адамдарғ а беріледі. Бұ л оның ұ лтына, дініне, тіліне, тұ рғ ылық ты жеріне, ә леуметтік жағ дайына т.б. болмайды. Азаматтық қ ұ қ ық тық қ абілеттілік адам туылғ ан кезден басталып, қ айтыс болғ ан кезде тоқ татылады.

Азаматтардың ә рекетқ абілетілігі – азаматтардың ө з ә рекеттерімен азаматтық қ ұ қ ық тарғ а ие болуғ а жә не оны жү зеге асыруғ а, ө зі ү шін азаматтық міндеттер атқ арып, оларды орындауғ а жә не ө з ә рекетін тұ рғ ын салдар ү шін азаматтық – қ ұ қ ық тық жауапкершілікке тартуғ а қ абілеттілігі.

Толық ә рекетқ абілеттілік 18 жасқ а толғ аннан бастап пайда болады. 14 жасқ а дейінгі жасө спірімдер мен жан кү йзелісімен ауыратын тұ лғ аларда азаматтық ә рекетқ абілеттілік болмайды. Олардың артынан заң ды ө кілдері – ата-аналары, қ орғ аншылары мен қ амқ оршылары шығ ады.

Шектеулі ә рекетқ абілеттілік те болады. Есірткі заттары мен спирт ішімдіктерін адам ұ дайы пайдаланатын болса, соның салдарынан ү й-ішін ауыр материалдық жағ дайларғ а душар қ ылса, онда мү дделі адамдардың, яғ ни туғ ан-туысының, ата-анасының, ә йелінің т.б. арызы бойынша сот оның ә рекет қ абілеттілігін шектей алады.

Деликтқ абілеттілік – тұ лғ аның азаматтық қ ұ қ ық бұ зушылық ү шін жауап беру қ абілеті. Деликтқ абілеттілік белгілі бір жастан бастап пайда болады. Мысалы, азаматтық жауапкершілік 16 жастан бастап туындайды.

14 жастан 18 жасқ а дейінгі кә мелеттік жасқ а толмағ андар қ ажетті азаматтық мә мілелерді ата-аналарының, асырап алушыларының немесе қ амқ оршыларының жазбаша келісімімен ғ ана жасай алады. Алайда олар ұ сақ тұ рмыстық мә мілелерді ө з беттерінше жасауғ а, ө зінің жалақ ысына, шә кіртақ ысына жә не ө зге табысына иелік етуге, авторлық жә не ө нер табыстық қ ұ қ ық тарын жү зеге асыруғ а жә не банк мекемелеріне ақ ша салуғ а қ ұ қ ылы. Мұ ндай ә рекетқ абілеттілік ішінара деп аталады.

Кә мелеттік жасқ а толмағ ан баланың ата-анасы барлық жағ дайда оның мү лкіне ө з қ алаулары бойынша билік ете алмайды жә не оның атынан мә міле жасай алмайды. Кә мелеттік жасқ а толмағ ан баланың мү лкін азайтуғ а алып келтін мә мілені жасау ү шін (Мысалы, сату, сыйғ а беру, кепілге беру, жалғ а беру) баланың ата-анасы қ орғ аншылық жә не қ амқ оршылық органдарының алдын ала келісімін алулары тиіс.

14 жасқ а дейінгі кә мелеттік жасқ а толмағ ан баланың деликтқ абілеттілігі жоқ, яғ ни олар ө з міндеттемелері бойынша дербес мү ліктік жауапкершілікті алып жү ре алмайды. Кә мелеттік жасқ а толмағ ан баланың ә рекеттері ү шін оның ата-анасы жауапты. Ал 14 жастан 18 жасқ а дейінгі кә мелеттік жасқ а толмағ андар толық тай деликт қ абілеттілікке ие, олар ө з міндеттемелері бойынша барлық мү лкімен бірге дербес жауапкершілікте болады.

Егер кә мелеттік жасқ а толмағ ан балалар ү шінші тұ лғ аларғ а жә не мү лікке зиян келтірсе, оны ө теу ү шін кә мелеттік жасқ а толмағ ан баланың табысы жеткілікті болмаса, онда оның ата-анасы қ осымша жауапкершілікте болады.

Кейде ө мірде адамдар ұ зақ уақ ыт бойы хабар- ошарсыз жоғ алып кететін жағ дайлар болады. Мұ ндай жағ дайларда сот азаматты хабар – ошарсыз кеткен немесе қ айтыс болғ ан деп таниды.

Азаматты хабар-ошарсыз кеткен деп тану, адамның тұ рғ ылық ты жері бойынша ол туралы 1 жыл бойы мә лімет болмаса, мү дделі тұ лғ алардың сот тә ртібіндегі ө тініші бойынша мү мкін болады. Хабар-ошарсыз кеткен деп танылғ ан адамның жұ байы екені АХАТ органдарында бұ за алады. Хабар-ошарсыз кеткен деп танылғ ан адам келген немесе тұ рғ ан жері табылғ ан жағ дайда, сот оны хабар-ошарсыз кеткен деп тану туралы жә не оның мү лкіне қ орғ аншылық тағ айындау туралы шешімін жояды.

Азаматты қ айтыс болды деп жариялау, егер адамның тұ рғ ылық ты жері бойынша ол туралы 3 жыл бойы мә лімет болмаса, мү дделі тұ лғ алардың сот тә ртібіндегі ө тініші бойынша мү мкін болады.

Азаматтық – қ ұ қ ық тық қ атынасқ а қ атысушылардың келесі тү ріне заң ды тұ лғ алар жатады.

Заң ды тұ лғ а – бұ л белгілі бір ә рекеттерді жасауғ а жә не азаматтық айналымғ а қ атысуғ а қ ұ рылғ ан адамдардың бірлестіктері. Оларғ а: университеттер, институттар, емханалар, дү кендер, фирмалар, мемлекеттік органдар, фабрикалар, зауыттар жатады.

Заң ды тұ лғ а деп шаруашылық жү ргізу немесе жедел басқ ару қ ұ қ ығ ындағ ы оқ шау мү лкі бар жә не сол мү лікке ө з міндеттемелері бойынша жауап беретін, ө з атынана мү ліктік жә не мү лкіттік емес жеке қ ұ қ ық тар мен міндеттерге ие болып, оларды жү зеге асыра алатын, сотта талапкер жә не жауапкер бола алатын ұ йымдар танылады. Заң ды тұ лғ а ө з қ ызметін жарғ ы немесе қ ұ рылтай шарты негізінде жү зеге асырылады. Арнайы лицензия алып қ ызметпен айналысуды қ ажет ететін заң ды тұ лғ алар болады. Оларғ а банктер, кү зет агенттіктері, айырбас мекемелері жатады. Лицензия дегеніміз – заң да кө рсетілген кә сіп тү рімен шұ ғ ылдану ү шін ө кілетті мемлекеттік орган беретін рұ қ сат. Заң ды тұ лғ алар заң ғ а сайке коммерциялық жә не коммерциялық емес заң ды тұ лғ алар болып 2 бө лінеді.

Коммерциялық заң ды тұ лғ алар: мемлекеттік кә сіп орын, шаруашылық серіктестік, ө ндірістік кооператив нысандары.

Коммерциялық емес заң ды тұ лғ алар: мекеме, қ оғ амдық бірлестік, қ оғ амдық қ ор, діни бірлестіктер т.б.

Заң ды тұ лғ аны қ айта қ ұ ру дегеніміз – бұ рынғ ы заң ды тұ лғ аның қ ұ қ ық тары мен міндеттерінің басқ а заң ды тұ лғ ағ а ө туі. Заң ды тұ лғ аларды қ айта қ ұ рудың 5 тү рі: қ осу, біріктіру, бө лу, бө ліп шығ ару, ө згерту.

Заң ды тұ лғ аны тарату дегеніміз – тұ лғ аның ө з қ ызметін тоқ татуы.