ылыми стиль, зерттелуі, өзіндік тілдік-стильдік ерекшеліктері.

Функциональдық стильдің бір тү рі - ғ ылыми стиль. Ғ ылыми стильге ғ ылымның ә р саласына қ атысты жазылғ ан ғ ылыми ең бектер кіреді. Белгілі бір ғ ылыми ең бектің зерттеу нысаны болғ ан зат немесе қ ұ былыс ғ ылыми негізделіп, сипаттауды, дә лелдеуді қ ажет етеді. Ал негіздеу ғ ылыми сипаттау, ойлау арқ ылы жү зеге асады. Дұ рыс ойлап, пікірдің дұ рыстығ ын дә лелдеу, ә рине, логикағ а (қ исын) тікелей байланысты. Логикалық жү йелі ой қ орытындысы - ғ ылыми стиль мә тіндерінің басты ерекшелігі. Ғ ылыми ең бек сол ғ ылым саласының белгілі бір заң дарына, қ ағ идаларына бағ ынады, ал оғ ан негізделген ой қ орытындысы нақ ты, жү йелі ә рі қ исынды болады. Жазба стильдің басқ а тү рлері сияқ ты ғ ылыми стиль де жалпы халық тық ә деби тілде жазылады. Бірақ тілдік тә сілдерді пайдалануда, ә рине, ө зіндік ерекшеліктері бар. Ғ ылыми стиль ө з ішінде шағ ын стильдерге бө лінеді. Бұ л мә селе орыс тіл білімінде былай қ арастырылады: " …в научном стиле можно отнести следующие типы текстов: 1.Академические (собственно-научные) тексты представленные следующими жанрами: монография, статья, тезисы, диссертация, научно-технические отчеты, доклады, научные сообщения, выступление. 2. Информационно-реферативные (жанры: реферат, аннотация,); 3. Справочно-энциклопедические (жанры: словарь, справочник и т. д.); 4. Научно-оценочные (жанры: рецензия, отзыв, экспертное заключение, полемическое выступление); 5. Научно-учебные (жанры: учебник, учебные пособия, лекция); 6. Научно-инструктивные (инструкция, руководство, памятка, рекомендации); 7. Научно-деловые (жанры: патент, авторское свидетельство описание изобретения, заявка, акт, постаноление, решение, отчет)". Ал қ азақ тілінде ғ ылыми стиль шартты тү рде былай бө лінеді: таза ғ ылыми стиль, ғ ылыми-оқ улық стиль, ғ ылыми-кө пшілік стиль. Ғ ылыми стильдің белгілері Ғ ылыми стильге ғ ылымының ә р саласына қ атысты жазылғ ан ғ ылыми ең бектер кіреді. Логикалық жү йелі ой қ орытындысы – ғ ылыми стиль мә тіндерінің басты ерекшелігі. Ғ ылыми стиль тү рлері: таза ғ ылыми стиль, ғ ылыми-оқ улық стилі, ғ ылыми кө пшілік стиль. Ғ ылыми стильдің мазмұ ндық белгілері: нақ тылық, объективтілік, қ исындылық. Терминдер – ғ ылым мен техниканың, ө нер мен саясаттың белгілі бір саласында қ олданылатын нақ ты бір ұ ғ ымның атауын білдіретін сө з немесе сө з тіркесі. Терминдер салалық, салааралық жә не жалпы ғ ылыми болып қ арастырылады. Ғ ылыми стильдің басты лексикалық ерекшелігі – терминдер. Ғ ылыми стиль — жазба стилінің бір тү рі. Бұ ғ ан казақ тілінде ә р салада жазылғ ан ғ ылыми шығ армалар жатады. Ғ ылыми стильде зерттеу объектісі болатын — зат не қ ұ былыс ғ ылыми негізде сипатталып, дә лелдеуді қ ажет етеді. Ал, пікір дұ рыстығ ын дә лелдеу ү шін мұ нда логика заң ына, яғ ни дұ рыс ойлау заң ына, сү йену қ ажет. Сондық тан, ғ ылыми стильде логиканың маң ызы ерекше. Ғ ылыми шығ армалар жалпы халық тық ә деби тілде жазылады. Бірақ тілдік тә сілдерді пайдалануда, оның ө зінің ерекшелігі болады. Ғ ылыми стильдің лексикасындағ ы ерекшелік: сө з тек ө зінің негізгі мағ ынасында жұ мсалады. Сө здің кө п мағ ыналылығ ы, образды сө здер мұ нда аз кездеседі. Ғ ылым салаларының ерекшеліктеріне қ арай ә р саланың арнайы термин сө здері болады. Мысалы, тіл білімінде лингвистика, лексика, фразеология, семасиология т.б. физикада анод, вакуум, атом, атомдық салмақ, шама т. б. Сонымен бірге белгілі бір ғ ылымның саласында қ олдану аясына байланысты жалпылама лексиканың кейбір сө здері термин сө зге айналады.Ғ ылым ылғ и алга басып, дамып отыратыны белгілі. Ғ ылымның дамуымен бірге жаң а ұ ғ ымдар туып отырады. Оны белгілейтін жаң а сө з — неологизмдер — туады. Ғ ылымның белгілі бір саласында қ олдану нә тижесінде пайда болғ ан неологизмдердің ө мірінің ұ зақ, қ ысқ а болуы ғ ылымның сол саласының ө мірде алатын орнына, практикалық мә ніне байланысты.

Ғ ылыми стиль — ғ ылыми шығ армалардың тілі мен жазылу тү рін анық тайтын басты фактор.

Ғ ылыми стильдің тілдік кө ріністері. Сө здер тура мағ ынасында қ олданылып, дә л айтылады. Образды сө здер аз, термин сө здер кө п кездеседі. Ой кү рделі баяндалып, анық тама, дә лелдеме, формулаларғ а негізделеді.

Ғ ылыми стильдің мақ саты — заттар мен қ ұ былыстардың жалпы ерекшелігін ашып, мә лімет беру.

Ғ ылыми стильді осы бағ ытта тү сіндіре отырып, оқ ушылардың назарын тө мендегі мә тіндерге аударуғ а болады.

…Жер бетінің жазық, ө те кішірейтілген бейнесін географиялық карта деп атайды, онда географиялық объектілер шартты белгілер арқ ылы кө рсетіледі.

Географиялық карталардың масштабы ұ сақ болатындық тан, оларда жер бетіндегі ең ірі жә не маң ызды нә рселер ғ ана, мысалы басты салалармен қ оса ү лкен ө зендер, ірі қ алалар, аса маң ызды жолдар, бейнеленеді…

Глобус — Жердің моделі. Жердің пішінін оның кішірейтілген моделі — шардан кө руге болады. Шарды жер глобусы деп атайды. Оның бетінде қ ұ рлық тар, аралдар, мұ хиттар мен тең іздер бейнеленген. Олардың кескіні мен орналасуы да жердің ө зіндегідей, тек бірнеше миллион есе кішірейтілген. (Оқ улық тан).

Бастауыш — атау тұ лғ адағ ы зат есімнен, баяндауыш етістіктің тұ йық райынан болғ анда, бастауыш пен баяндауыштың арасына сызық ша қ ойылады.

Бастауыш — реттік мағ ына беретін тә уелдік тұ лғ алы есім сө здерден, ал баяндауышы атау не тә уелдік тұ лғ адағ ы есім сө здерден болғ анда, олардың арасына сызық ша қ ойылады. (Оқ у қ ұ ралынан).

Осындай мысалдарды плакатқ а кү ні бұ рын жазып қ ойып, оқ ушылардың ө здеріне дауыстап оқ ытып, олармен бірге ғ ылыми стильдің лексикасындағ ы ерекшеліктерді атаймыз:

— сө здің негізгі мағ ынада жұ мсалуы;

— термин сө здердің кө п қ олданылуы;

— ғ ылыми ұ ғ ымдардың дә л айтылуы;

— ойдың дә л, нақ ты болуы;

— образды сө здердің болмауы.

Ү зінділердегі терминдік сө здерді ауызша ататып, бұ л сө здердің жалпығ а бірдей тү сінікті еместігі, осы бағ ыттағ ы мамандарғ а ғ ана тү сінікті екендіктеріне кө з жеткізгеннен кейін, бұ л да ғ ылыми стильдің ең негізгі ерекшелігі екеніне баса назар аударамыз. Сыныпта тө мендегі бағ ыт бойынша бірнеше ғ ылым салаларынан алғ ан ү зінді мә тіндерді оқ ушыларғ а салыстыра оқ ытқ ызып, ортақ белгілерін, ұ қ састық тарын ататамыз.

Батыс Азиядағ ы ү шінші ұ лы патшалық — Ассирия державасы кү йрегеннен кейін бү кіл Қ ос ө зен Вавилон патшасының қ ол астына қ арады. Вавилон Азиядағ ы ең ү лкен, ең атақ ты қ ала болды. Кө пестер мұ нда ә лемнің тү кпір -тү кпірінен тауарлар ә келіп жатты. Берік дуалмен қ оршалғ ан қ ала алынбас қ амалдай кө рінді. Вавилон ә скерлері Финикия қ алаларын, Сирия мен Палестинаны басып алды. Қ оршауғ а Иерусалим де тө теп бере алмады. Бір кезде Сү леймен салдырғ ан храм талқ андалды, халқ ын тұ тқ ындап, айдап ә кетті. Вавилон патшалығ ы алдындағ ы Ассирияғ а жетеғ абыл патшалық болды.

Кіші Азия тү бегінің батыс бө лігін Лидия патшалығ ы мекен етті. Кіші Азия ө зендерінің қ ұ майтты жағ алауларынан алтын қ иыршық тарын табуғ а болатын…

Лидиядан шығ ысқ а қ арай ү шінші ұ лы патшалық — Мидия патшалығ ы жалғ асып жатты. Оның жер аумағ ы ү лкен болды. (Оқ улық тан).

Ө сімдіктің ө суі — айқ ын байқ алатын қ ұ былыс. Ол клеткалардың кө беюіне жә не ө сімдік қ ұ рамына кіретін заттардың қ айта бө лініп, таралуына байланысты.

Жарық та жасыл ө сімдіктің ө суі, ә детте, оның салмағ ының ө згеруіне ә кеп соғ ады. Ө йткені жиналғ ан органикалық заттардың мө лшері олардың тыныс алуына жұ мсалғ ан мө лшерінен асып кетеді. Қ араң ғ ыда ө сімдіктердің ө суі, тыныс алуы органикалық заттардың жұ мсалуы есебінен жү реді. (Оқ улық тан).

Мә тіндерді пайдалана отырып, оның негізгі ерекшеліктерін ажырата білуге ү йретумен қ атар, кейбір сө здердің ғ ылыми стильге байланысты синонимдерін ауыстырып, сө йлемдерді қ айтадан қ ұ руғ а жаттық тырғ ан жө н. Тапсырманы жетілдіре тү су мақ сатымен ғ ылыми стильде берілген тақ ырып бойынша шағ ын мә тін жазу тапсырылып немесе кейбір мә тіндерді ғ ылыми стильге сай жө ндеп жетілдіре алу жұ мыстарын орындату баланың материалды жан-жақ ты мең геруіне мү мкіндік береді. Оқ ушыларғ а стилистикалық тілдік белгілердің дұ рыс қ олдану нормасын, тілдік қ ұ ралдарын тиімді пайдалана білудің мә нін ұ ғ ындыру бағ ытында мұ ғ алімге бірнеше сабақ ү лгілерін ұ сынуды жө н кө рдік.

Сабақ тың тақ ырыбы. Ауызекі сө йлеу стилі (оның ауызша, жазбаша формаларының ө зіндік ерекшеліктерін таныту).

Сабақ тың мақ саты. Тілдің байланыс қ ызметін баса сезіндіру, сө йлеу стилінің қ олданылатын орындары мен қ олданылатын формаларын білдіру. Ауызекі сө йлеу стилінде жазылғ ан мә тіндерді ажырата білу, талдай білу. Ауызекі сө йлеу стилінің тілдік қ ұ ралдарын пайдалана отырып, соғ ан байланысты мысалдарды келтіре алу. Сабақ тың кө рнекілігі. Сө йлеу тақ ырыбына сай тұ рмыста кө п жұ мсалатын ү йреншікті сө здер мен сө з тіркестерінің қ олданылу тү рлеріне жасалғ ан кесте; М.Балакаев, Е.Жанпейісов т.б. «Қ азақ тілінің стилистикасы» (қ осымша ә дебиет); магнитофон ү нтаспасына жазылғ ан, радиодан сө йленген сө з ү лгісі.

Сабақ тың тү рі. Жаң а білім беру сабағ ы.

Сабақ тың ә дісі. Сұ рақ -жауап, баяндау.

Сабақ тың барысы. Ұ йымдастыру кезең і.

Жаң а материалды мең гертуге бағ ытталғ ан жұ мыс тү рлері. Сө йлеу тілі — адамдардың кү нделікті бір-бірімен қ арым-қ атынасқ а тү сетін қ ұ ралы. Сө йлеу стилі белгілі бір тікелей жасалатын қ атынас стилі болғ андық тан, ол ауызекі сө йлеуге байланысты жү зеге асады. Ауызекі сө йлеудің ө зіндік ерекшелігі — адамдар ойын еркін жеткізеді. Онда кү нделікті ө мірге байланысты мә селелер айтылады. Сондық тан кү нделікті тұ рмыста ө здерің естіп, қ олданып жү рген ү йреншікті сө здер мен сө з тіркестері қ олданылады. Ауызекі тілдесу кісілердің бетпе-бет қ атысуы негізінде жү реді. Мына кестедегі сө йлеу тілі екі тү рлі. Мысалдарғ а назар аударың дар.

— Денсаулығ ың қ алай?

— Жаман емес.

— Не жаң алық тарың бар? Ауылғ а барып тұ расың ба?

— Жақ ында ө здері келген. (Сө йлеу тілінен)

- Мылжың дап барасың, антұ рғ ан.

— Қ ұ дай ақ ы, рас. Біздің қ атыннан қ ұ рт сү рап ә кетті. (Ғ. Мұ стафин)

Сө йлеу стилінің ө зіндік ерекшелігін жасайтын белгілі бір жағ дайғ а байланысты сө йлеу мә нері бар екендігін байқ ап отырсыздар. Сө йлеу тілінің ә ртү рлілігімен қ оса, олардың лексикалық қ ұ рамына назар аударың дар. Жоғ арғ ы диалогте лексикалық қ ұ рам қ арапайым сө здерден тұ рса, тө менгі диалогте тұ рпайы сө здерден тұ рады. Сө йлеу стиліне, яғ ни сө йлеу тілі лексикасына тә н сө здергеқ арапайым сө здер, тұ рпайы сө здер, диалектизмдер, кә сіби сө здер жататындығ ын айта келіп, оқ ушылардың назарын келесі кестеге аудару керек. Мысалдарды оқ ытып, диалекті жә не кә сіби сө здерді табу қ ажет.

— Ояқ қ а сондай жақ сы атың барып жатса, бұ яқ та досың артып жатсын! …

(М. Ә уезов).

- Мен бү гін сү ген ұ стадым. Аудың жалғ ыз кө зіне сағ алынан ғ ана ілініп тү р екен. (Ә. Нү рпейісов)

Кү нделікті ө мірдің барлық саласында сө йлеу тілі кең інен қ олданылатындық тан, ауызекі сө йлеу стилі бірнеше тү рге бө лінеді:

1) дидарластық сө з (ә ң гімелесуі, сұ хбаттасу);

2) полемикалық (пікірталас) сө з;

3) кө пшілікке арналғ ан сө з (баяндама, лекция).

Ауызекі сө йлеу тілінің тү рлеріне жеке-жеке тү сініктеме берілген соң жаттығ улар орындатылады.

Сабақ тың соң ында радио мен теледидардан магнитофон ү нтаспасынан жазылғ ан ауызекі сө йлеу тілі ү лгілерін оқ ушыларғ а тың дата отырып, кү нделікті тіршіліктегі ауызекі сө йлеу тілінен гө рі ә деби норманың сақ талатындығ ы, тақ ырыбы ә р тү рлі болып келетіндігі талқ ыланады. Сабақ қ орытындыланады.

Сабақ тың тақ ырыбы. Кө ркем ә дебиет стилі.

Сабақ тың мақ саты:

1.Білімдік: кө ркем ә дебиет стилі кө ркем сө з арқ ылы бейнеленетіндігін, басқ а стильдерден ө зіндік ерекшелігін таныту. Кө ркем шығ армаларды ажырата білу. Кө ркем мә тінді тілдік қ ұ ралдары мен стильдік ерекшелігі бойынша ажырату.

2.Тә рбиелік: оқ ушыларды ө зінің ана тіліне деген сү йіспеншілігін арттыруғ а, оны қ ұ рметтеуге, байланыстырып сө йлеу мен сө йлеу мә дениетін қ алыптастыруғ а тә рбиелеу.

3. Дамытушылық: оқ ушылардың шығ армашылық ойлау дағ дысын, жоғ ары зияткерлік (интеллектуалдық) ой-ө рісін дамыту. Ана тіліне қ ызығ ушылығ ын арттыру.

Кө рнекілік. Ақ ын-жазушылардың шығ армалары (кітап бұ рышы); кестелер, кодоскоп, магнитофон.

Сабақ тың тү рі. Жаң а материалды мең герту сабағ ы.

Сабақ тың ә діс-тә сілдері. Талдау, салыстыру.

Сабақ тың барысы.

Ұ йымдастыру кезең і.

Кө ркем ә дебиет стилі — ө мірді кө ркем сө з арқ ылы ө рнектейтін ө нердің бір тү рі. Кө ркем шығ армада тіл ерекше эстетикалық қ ызмет атқ арады, сө здер сараланып қ олданылып, стильдік мақ сатта жұ мсалады. Кө ркем шығ армада жағ ымды жә не жағ ымсыз бейнелер кездеседі. Ә рбір кейіпкердің сырт пішін;

— портреті жасалып, іс-ә рекеттері, ө мірге ө зіндік кө зқ арасы, ой ө рісі суреттеліп, тіл ерекшеліктері қ алыптасады. Оқ иғ а болғ ан кү ннің реті, жер жағ дайы аталады.

Мына кестедегі сө йлемдерді оқ ып, кө ркемдегіш қ ұ ралдарды дә птерлерің е жазып отырың дар.

Бірінші кестені оқ ып шық қ ан оқ ушы тең еулерді тауып, қ алғ ан оқ ушылар дә птерлеріне жазып алады.

1. Қ ызыл шырайлы келген жап-жас ә йел. Сө зі мірдің оғ ындай. Болыстың бұ рынғ ы хатшысы ұ ры иттей жылмың дап, Бекбосынғ а бә йек болып жү р. (Б. Майлин). Екінші кестені оқ ып шық қ ан оқ ушы метонимияны тауып, оқ ушылар дә птерлеріне жазып алуы тиіс.

2. Тең із астында найзағ ай кө бейген, жарқ ылдау кө бейген. Сол найзағ айлар барлық ана балық тарғ а ұ лы жорық тың бет алысын, жө нін сілтейді.

(Ғ. Мү сірепов). Осы сияқ ты тапсырмалар ү шінші жә не тө ртінші кестелерге де беріледі. Ү шінші кестеден метафораны табу, ал тө ртінші кестеден жігіттің сыртқ ы портретін дә птерлеріне жазып алу тапсырылады.

3. Мал аласы сыртында, адам аласы ішінде. (Мақ ал)

4. Қ оң қ ақ мұ рынды қ ара сү р жү зі жаратпағ анын білдіргендей, Ағ ыбай бұ рынғ ыдан да сұ хтана тү сіп, шамданып қ алды.

Тө мендегі ү зінділер кодоскоптан оқ ылады.

5.Кең гірбайдың зиратына барып тұ рып, серт, уә дені сонда шешеміз. Бұ нысы бір ант-серттей… Дә рмен ө з ішінен Абай қ абіріне қ арап, ү здіксіз ант-серт айтып отырғ андай болды. (М. Ә уезов)

6. Бір жағ ына бір кірпіштен соң бір кірпішті қ ойып, телмірген кө здерден

денесін жасыра бастады. Қ алағ а барып, ескі кө здерді кө рген соң, қ ыр есінен шығ ып кетті. (М. Ә уезов)

Бұ л ү зінділердегі кө ркемдегіш қ ұ ралдарды да оқ ушылар дә птерлеріне жазып алады.

7.Кө ркем ә дебиет стилінде басқ а кө ркемдегіш қ ұ ралдармен қ атар, эпитеттер де болады. Тө мендегі эпитеттерді қ атыстыра отырып, яғ ни сыртқ ы портреттеуге арналғ ан сө з тіркестерін пайдалана отырып, «Қ обыланды батыр» жырындағ ы Қ ұ ртқ ағ а мінездеме жазу. Мінездемені бірнеше оқ ушығ а оқ ытып, эпитет, мінездеме деген сө здерді ә рі қ арай дә птерлеріне жазу тапсырылады. Тө мендегі сө з тіркестерінен қ арапайым фразеологизмдерді бір бө лек, тұ рпайы фразеологизмдерді бір бө лек жазың дар.

Итжанды; ит жоқ та шошқ а ү реді; ө зің білме, білгеннің тілін алма; сиыр су ішсе, бұ зау мұ з жалайды.

Оқ ушылар бұ л жұ мысты орындап болғ аннан кейін тө мендегі литоталарды қ атыстырып сө йлем қ ұ райды.

Бір тарының қ ауызына сыйғ ызу; иненің жасуындай; темір етік тең гедей, темір таяқ тебендей; тізе бү кпеу; бел жазбау; кө з ілмеу; кірпік қ ақ пау; дү ниені бір уыс қ ылу.

Оқ ушыларғ а оқ ығ ан кестелері мен орындағ ан тапсырмаларындағ ы кө ркем ә дебиет стиліне тә н ерекшеліктер мен кө ркемдегіш қ ұ ралдың тү рлерін оқ ың дар деген тапсырма беріледі.

1. Тең еу (мірдің оғ ындай, ұ ры иттей).

2.Метонимия.

3. Мақ ал, метофора.

4. Жігіттің сыртқ ы портреті.

5. Синонимдік қ атарлар.

6. Сө здердің кө п мағ ыналылығ ы (телмірген кө здер, ескі кө здер).

7. Эпитеттер, мінездеме.

8. Фразеологизмдер.

9. Литоталар.

Осылайша, образды сө здердің, троптың кө птеген тү рлері қ амтылады. Кө ркем шығ армаларғ а троптың бұ дан басқ а да тү рлері, фигуралар қ атысады. Яғ ни кө ркем ә дебиет стилінің ө зіне тә н ерекшеліктері мынадай:

1. Образды сө здерді молынан пайдалану.

2. Экспрессивті-бояулы сө здер кө п кездеседі.

3. Шығ арма тартымды болуы ү шін синонимдер, антонимдер кө бірек қ атысады.

Қ азақ кө ркем ә дебиет стилінің қ алыптасуына, дамуына қ азақ тың кө рнекті ақ ын-жазушылары зор ү лес қ осты. Олар қ азақ жазба ә дебиетінің негізін салып, жанрларын қ алыптастырды. Енді оқ ушылар ә деби шығ армалардан алынғ ан мә тіндермен жұ мыс істейді.

Жаң а сабақ ты қ орытындылау.

Қ онақ ү йлер дағ ды бойынша кө п жеді… Ділдә келісімен ас жасалып, тө р де, шымылдық іші де ас жеді. (М. Ә уезов)

Ү зіндіні кестеден оқ ығ ан оқ ушығ а стильдік талдау жасату. Оқ ушы сұ рақ -жауап арқ ылы кө ркем ә дебиет стилінің ө зіне тә н ерекшеліктерін атайды. Оқ ушылардың белсенділігі сабақ қ а ат салысуларына қ арай бағ аланады.