Сұрақ. Қазақ ғылыми стилінің қалыптасуы және терминденуі мәселесі.

Ғ ылыми стиль қ азақ тілінде енді ғ ана қ арқ ынды даму ү стінде, себебі тілшілер қ азақ тілін ғ ылым тіліне айналдыру ү шін қ ыруар жұ мыстар атқ аруда. Ғ ылыми стилдің дамуы баяу болғ анымен, тілдік нормаларғ а тә уелділігі тез байқ алады. Басты ерекшелігі мұ нда пассив лексикадан терминдер кө птеп қ олданылғ анымен диалектілер мү лде қ олданылмайды. Ғ ылыми стилде қ атаң қ ұ рлымдық жү йе болады, яғ ни мә тін адресаттың мә тінді адресантқ а жолдауы. Басқ аша айтқ анда, ғ алымның қ ауымғ а ғ ылыми ең бегін жолдауы. Ғ ылыми стиль мә тіндерден кө рінеді, сондық тан мә тін кө ркем ә дебиет стилі ғ ана емес, ғ ылыми стильдің де орын алар жері. Мә тіндегі қ атаң қ ұ рылым кіріспе, мақ сат, міндет, бағ алау, қ орытудан тұ рады. Ә лкебаева былай деді: «Ғ ылыми стильде сө з ә лемі ө зінің сан алуан мағ ынасы мен жұ мсалу ретіне қ арай қ исыны, дә лдігі, анық тығ ы, терминдік атаулық мағ ынасымен ерекше кө зге тү седі. Ғ ылыми мә тіндегі лексикалық нормалар ғ ана емес грамматикалық жә не синтаксистік нормалар бү гінгі қ азақ ұ лттық ғ ылым тілін жасауда ө зінің даму, ө згеру, толығ у, жетілу процесінде ғ ылыми стильдің стилистикалық нормасының басты талаптарын орындайды. Ғ ылыми стильде ғ ылыми терминдердің мол қ олданылатындығ ы, сө йлемнің анық, тү снікті болуы ғ ылыми жазбалардың стильдік белгілері болса мұ нда да жалпы тілдің ортақ нормаларымен қ атар ғ ылыми стильдің стилистикалық нормалары тұ рақ танады. Ғ ылыми стильде нормадан тыс тұ ратын сө здер қ олданылмайды, морфологиялық тұ лғ алардың да жалпы тілдік грамматикалық варианттары жұ мсалады. Сө йлем қ ұ рлысында тілдік норманың қ атаң тә ртібін сақ тайды».

56-сұ рақ. Актив сө здер, пассив сө здер, олардың стильдік қ ызметі.

Актив сө здерге осы тілде сө йлейтін адамдар тек тү сініп қ ана қ оймай, ө зінің сө йлеген сө зінде жиі қ олдана білетін сө здер жатады. Демек, актив сө здер осы тілде сө йлейтін адамдардың бә ріне ортақ болып табылады. Бұ ғ ан кү нделікті ө мірде ө зіміз айтып ә рі естіп жү рген таныс сө здердің бә рін жатқ ызуғ а болады. Кең ес ү кіметі жылдарында қ азақ тілінің сө здік қ ұ рамында ө згерістер болды. Қ азақ лексикасы жаң а сө здермен толығ ып байыды. Бұ лар ө ндіріс, ауыл шаруашылығ ы, техника мен ғ ылым салаларындағ ы жаң алық тармен байланысты еді. Соның нә тижесінде неологизм, терминология салалары пайда болды. Пассив сө здерге кө пшілік тү сінгенімен, бірақ онша жиі қ олдана бермейтін сө здер кіреді. Бұ ғ ан ә р ғ ылымның ө зіне ғ ана тә н тар кө лемдегі терминдері, кө нерген сө здер, тарихи сө здер, кә сіби сө здер, кітаби лексикалар жатады. Ескі салт-сана ә дет-ғ ұ рыпқ а қ атысты, кө не қ ұ рлыс жү йесіне бір қ атар сө здер кү нделікті қ олданыстан шығ ып қ алды. Сө йтіп сө здік қ ұ рамдағ ы пассив сө зге айналды. Актив сө здер мен пассив сө здердің шекарасы қ атып қ алғ ан дү ние емес, жылжымалы, ө згермелі деп тү сіну қ ажет. Актив сө здердің мол болуы адамның сө йлеу ә рекетіне, айналысқ ан кә сібіне байланысты. Егер ересек адамдардың актив сө здері орта есеппен 6000-7000дай болып келсе, жазушылар мен ақ ындардың, ғ алымдардың актив сө здері 10000-13000 ғ а жетеді. Мә селен, Шекспирдің актив сө здері 12000 дай болғ ан.

57.Ресми іс-қ ағ аздар стильі, ерекшеліктері, зерттелуі.

Ресми стиль — ресми қ атынастар аясында қ ызмет ететін стильдің бірі. Ресми қ ұ жаттар мен іс қ ағ аздарының стилі деп те аталады. Ресми стильге тілдік тұ рғ ыдан тө мендегідей талаптар қ ойылады: 1 Тү йіндеменің дә лдігі немесе бір мағ ыналылығ ы; 2 Айқ ындық немесе жү йелілік; 3 Логикалық, яғ ни қ айшылық тың болмауы, дә лелділігі; 4.баяндаудың ық шамдылығ ы, артық сө здің болмауы. Лингвистиканың салалық тұ рғ ысынан да мә тінге қ ойылатын талаптар болады. Лексикада — ресми қ ұ жаттар мен іс-қ ағ аздарына тікелей қ атысы бар сө здерді орнымен қ олдану, кө нерген сө здерді бейтарап, кітаби немесе ә деби сө здермен алмастыру; морфологияда — жалпылық мағ ына беретін сілтеу ө сімдіктерін қ олданбау; синтаксисте — сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемдердің (себеп, мақ сат, салдар, шарт бағ ының қ ылы) кө бірек жұ мсалуына мү мкіндік беру;

Ресми-іскерлік стиль деп ресми қ атынастар, басқ ару мен қ ұ қ ық тық қ арым-қ атынастар салаларында қ олданылатын сө йлеудің тілдесім ортасы, тілдің функционалды стилі аталады. Аталмыш салағ а халық аралық қ атынастар, заң намалық қ ұ жаттамалар, экономика; ә скери салағ а қ атысты қ ұ жаттар, жарнама, ресми мекемелердегі тілдесім, ү кімет қ ызметі жә не т.б. жатқ ызылады.
Тіл білімі терминдерінің тү сіндірме сө здігінде оғ ан тө мендегідей анық тама келтірілген: «Ресми тіл (лат. officialis) (лауазымды) – белгілі бір территорияда мемлекеттік заң дар, қ аулы-қ арарлар мен іс-қ ағ аздарында қ олданылатын қ ұ қ ық тық мә ртебесі бар тіл. Ресми тіл мә селесінің шешілуі барлық елдерде бірдей емес. Кө п ұ лтты мемлекеттердің (Ү ндістан, Канада, Швейцария т.б.) конституцияларында қ ай тілге ресми тіл мә ртебесі берілетіні кө рсетіліп отырады. Кейбір мемлекеттерде (Азия, Африка елдерінде) жергілікті ұ лттық тілмен қ атар бұ рынғ ы метрополия тілдері (ағ ылшын, француз, испан т.б.) ресми тіл болып қ абылданғ ан. Кейбір мемлекеттерде (Ресейде т.б.) ресми тіл мен мемлекеттік тіл ұ ғ ымдары бір-бірімен сә йкес келіп, ауысып қ олданыла береді. Бірақ оларды бірдей деп қ арауғ а болмайды. Мемлекеттік тіл – қ оғ амдық, саяси, экономикалық, ә леуметтік, мә дениеттік т.б. салаларда кең қ олданылатын тіл. Ал ресми тіл қ олданылу аясы негізінен ресми қ атынастар шегінен аспайды. Қ азақ стан Республикасы Конституциясында қ азақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ресми тіл болып қ абылданғ ан. 1997 ж. 11 шілдедегі «Қ азақ стан Республикасындағ ы тілдер туралы» Заң ның 5-бабында мемлекеттік ұ йымдар мен ө зін-ө зі басқ аратын жергілікті органдарда қ азақ тілімен қ атар орыс тілі ресми қ олданылатыны айтылғ ан. Қ азақ станда қ ұ жаттар қ азақ тілінде де, орыс тілінде де жү ргізіледі» [1, 263-264 бб.].
Ал, «ресми-іскерлік стилі» термині «функционалдық стильдер» қ атарында қ арастырылып, оғ ан мынадай анық тама берілген: «Функционалдық стильдер – белгілі бір елеулі ә леуметтік салада адамдардың қ оғ амдық -сө йлеу тә жірибесі нә тижесінде қ алыптасқ ан ә деби тілдің тү рі. Функционалдық стильдің тууы тілдің қ ызметімен, атап айтқ анда, оның қ арым-қ атынас жасаудағ ы, бір нә рсе жайында хабарлаудағ ы жә не адамдардың санасына ық пал етудегі қ ызметімен жә не осы қ ызметтің ү немі кең ейіп отыруымен байланысты. Бұ дан басқ а функционалдық стильдің тууына қ оғ амдық сана, ә леуметтік қ арым-қ атынас, ө ндірістер сияқ ты тілден тыс факторлар ә сер ететін мемлекеттік орындарда, ресми не жеке адамдардың сө здері (автор сө зі) мен олардың тың даушылары арасындағ ы қ арым-қ атынас та маң ызды рө л атқ арады. Функционалдық стиль тіл дамуының ә р дә уірінде ә леуметтік, тарихи сипаты ө згеріп отыратын категория болып табылады. Функционалдық стиль ауызша жә не жазбаша тү рде дамиды, оның ерекшеліктері лексика, фразеология, сө зжасам, грамматика, фонетика салаларынан, эмоционалды-экспрессивті сө здерден кө рінеді.
Осы кү нгі ә деби тілдердің кө пшілігінде: кү нделікті-ә деби, публицистикалық, ресми-іскерлік, ө ндірістік-техникалық, кө ркем ә дебиет жә не ғ ылыми функционалдық стильдер қ алыптасқ ан. Кү нделікті-ә деби стиль – кү нделікті бейресми қ арым-қ атынаста кең қ олданылатын жә не ә деби тілдің «бейтарап» тү рі болып табылатын сө з қ олданыс қ ызметін; публицистикалық стиль – қ оғ амдық, саяси ө мірмен байланысты адамдардың санасына ық пал ету мақ сатындағ ы сө з қ олданыс қ ызметін; ресми-іскерлік стиль – қ ұ жаттар мен экономика, қ ұ қ ық, дипломатия салаларындағ ы, мемлекеттік орындардағ ы қ арым-қ атынас қ ызметін; ө ндірістік-техникалық стиль – ө ндіріс, техника саласындағ ы сө з қ олданыс қ ызметін; кө ркем ә дебиет стилі – кө ркем ә дебиетте (проза, поэзия, драмматургия) сө з қ олданыс қ ызметін; ғ ылыми стиль – ғ ылым салаларында сө з қ олданыс қ ызметін атқ арады...» [1, 390-391 бб.].
Тілдің кітаби стильдерінің ішінде ресми-іскерлік стиль басқ алардан ө зінің тұ рақ тылығ ы мен тар шең берлі қ олданыс ерекшелігімен сипатталады. Ә рине, уақ ыт ө те мазмұ н сипатына орай ол ө згерістерге ұ шырап отырады, алайда оның кө птеген белгілері, тарихи тұ рғ ыдан қ алыптасқ ан жанрлар тү рлері, ерекше лексикасы мен фразеологиясы, синтаксистік қ ұ рылымдары, жалпы оғ ан консервативтік мә нде ө згешеленуін айқ ындайды.
Кез келген ә деби тіл дамуының ішкі заң дылық тары, ең алдымен оның мынадай салаларынан кө рініс табады: сө здік қ ордың толығ уы, яғ ни сө зжасам, синтаксис жә не семантика. Осы тұ рғ ыдан алғ анда, ә рбір тілдің ұ лттық сипатта қ алыптасуы тілдегі ө згерістермен байланысты. Бұ л саладағ ы ө згерістер сө з мағ ынасының, қ ұ рылымының, қ ызметінің ө згеруімен сипатталады. Сө з мағ ынасының ө згеруі мен жаң а сө з орамдары, терминдердің пайда болу себептерін тіл мамандары екі факторғ а негіздеп қ арастырады: біріншісі – экстралингвистикалық фактор, бұ л фактор қ оғ амда, саяси, мә дени т.б. ө згерістерге байланысты жаң а атаулар мен сө здердің қ алыптасуына ә сер етеді. Екінші фактор – лингвистикалық деп аталады, яғ ни тілдегі бұ рыннан бар сө здер мен атаулардың уақ ыт ө те мағ ынасы ө згеріп басқ а қ ызметке жұ мсалуы болып табылады.
Белгілі бір ұ лттың қ оғ амдық -саяси, мә дени ө мірінде болып жатқ ан ө згерістердің барлығ ы ресми тілде де кө рініс табады. Тілдің даму тарихын халық ө мірінде болғ ан ө згерістермен байланыстырып қ арау қ азіргі тіл білімінің негізгі зерттеу ұ станымы болып табылады. Сол себепті біз ресми тілді қ оғ ам ө міріндегі ө згерістермен тікелей байланыста қ арастырамыз. Ө йткені қ оғ ам қ ашанда қ озғ алысқ а, ө згеріске, дамуғ а бейім тұ рады. Осығ ан орай тіл де дамиды.
Кез келген тілдің кә сіби, ресми тілінің лексикасы, оның даму жолдары, қ алыптасуы жан-жақ ты зерттеуді талап етеді. Ө ткен ғ асырлардан бастап қ азіргі заманғ а дейінгі аталмыш лексикалық топ атаулары қ алыптасуының ерекшеліктерін зерттеу тіл дамуындағ ы сыртқ ы жә не ішкі факторларының ө зара ә рекеттестігінің нә тижесінде туындайтын аталым тетігінің жалпы заң дылық тарын айқ ындауғ а мү мкіндік береді. Тіл білімі ғ ылымында қ алыптасқ ан кө зқ арас бойынша қ ай тілдің болсын лексикасының дамуы сыртқ ы факторлардың ә рекеттерімен бірге тілдің ішкі ү рдістерімен анық талады. Бұ л ү рдістер тілдің дамуының екі қ ырын сипаттайды: бір жағ ынан, тұ рақ тылық ү рдісі, екінші жағ ынан, экспрессивтілік ү рдісі. Осы аталғ ан ү рдістер тілдік жү йенің тү рлі дең гейлерінде бір-бірімен кү рделі ө зара ә рекеттестікте болып, басқ а да категориялармен ө зара байланысқ а тү седі. Мысалы, мұ ндай категориялар қ атарына мыналарды жатқ ызуғ а болады: дә стү р, тілдік бедел, ә деби норма, ә деби стандарт.
Ресми-іскерлік стильдің ең басты белгісі ретінде оның кө птеген сө йлеу стандарттары, яғ ни клишелері қ абылданады. Егерде басқ а стильдер ү шін шаблонды қ ұ рылымдар стилистикалық жетіспеушілік болып саналса, ресми-іскерлік стиль ү шін олар қ алыпты, қ ажетті қ ұ былыс ретінде қ абылданады. Іскерлік қ ұ жаттардың басым кө пшілігі материал берілуі мен баяндау формаларының жалпы қ алыптасқ ан тү рін айқ ындайды. Ал бұ л ө з кезегінде, оларды қ олдану тә сілінің жең іл ә рі қ арапайым болуын қ амтамасыз етеді. Мә селен, іскерлік тә жірибесінің кейбір жағ дайларында олардың тек толтырылуын қ ажет ететін дайын бланкілер қ олданылады. Оның ү стіне конверттердің ө зін белгілі бір тә ртіпте ғ ана толтыру қ ажет. Бұ л сол конвертті толтыру ү шін де, пошта қ ызметкерлері ү шін де ө те тиімді болып саналады. Сол себепті де кез келген сө йлеу клишелері іскерлік коммуникацияның жылдам жү зеге асуы мен жең іл жү ргізілуіне ық пал етіп, олардың қ ұ жаттарда орын алуы заң ды болып табылады.
Жалпы алғ анда, ресми-іскерлік стиль – бұ л тү рлі қ ұ жаттардың стилі: халық аралық келісімшарттар, мемлекеттік актілер, заң дар, ү кімдер, жарғ ылар, нұ сқ аулық тар, қ ызметтік хаттар, іскери қ ағ аздар жә не т.б. Ресми-іскерлік стиль ө зінің тү рлі жанрлары мен мазмұ ндарына қ арамастан, барлығ ына бірдей бірнеше ортақ белгілермен сипатталады. Олар:
- тілдік қ ұ ралдардың ү немді пайдаланылуы, ық шамдылық, шағ ындылық;
- материалдың стандартты орналастырылуы, белгілі бір форма болуының міндеттілігі (жеке куә лігі, тү рлі дипломдар, туу жә не неке туралы куә ліктері, ақ шағ а байланысты қ ұ жаттар жә не т.б.);
- терминологияның, атаулардың (заң, дипломатия, ә скери, ә кімшілік жә не т.б. терминология) кең інен қ олданылуы, ерекше лексика мен фразеология (ресми, кең селік) қ орының болуы, қ ысқ арғ ан сө здер мен аббревиатуралардың мә тінге алынуы;
- ерекше грамматикалық қ ұ рылысын, тү рлі тұ рақ ты сө з тіркестерінің қ олданылуы;
- тү рлі аталымдық сө йлемдердің санамалау негізінде пайдаланылуы;
- бір фактілердің басқ аларғ а қ исынды тә уелділігін айқ ындайтын кү рделі сө йлемдерді қ олдану ү рдісі;
- эмоционалды-экспрессивті сө йлеу тә сілдерінің толық немесе мү лдем болмауы;
- стильдің тө мен индивидуалдануы.
Жоғ арыда келтірілген аталғ ан стильдің ерекшелігі ретінде терминологияның басым қ олданылуы атап кө рсетілген, яғ ни терминологиялық бірліктер бұ л стильдің ең бір маң ызды айрық ша сипаты қ атарына жатқ ызылады. Ал, ғ ылыми дә стү р бойынша, қ азақ терминологиясының даму кезең дері ү шке бө лінеді:
І кезең – «Қ азақ терминологиясының қ азан тө ң керісіне дейінгі жә не кейінгі кезең і (1910-1935 ж.ж.);
ІІ кезең – Қ азақ терминологиясының терминдер қ алыптастырудағ ы жалпыкең естік кезең і (1935–1990 ж.ж.);
ІІI кезең – Тә уелсіз Қ азақ стан терминологиясы дамуының бағ ыт-бағ дарын айқ ындау кезең і (1990 жылдан бергі уақ ыт).
Осы мә селеге байланысты профессор Б. Ә білқ асымов былай деп жазады: «1808 жылы жазылғ ан бір қ ұ жат «Билет уа йахуд бү тү кнама» деп аталыпты. Бұ л қ ұ жат Орынбордың коменданты полковник Тарарикин атынан Жайық ө зенінің ішкі Бө кей Ордасына жаз жайлау ү шін ө ткен адамдарғ а берілген рұ қ сат қ ағ аз болғ анғ а ұ қ сайды. Бұ л қ ұ жат тілдік жағ ынан ө те ауыр, тү сініксіз. Оның басты себебі, лексикасының басым кө пшілігі – араб жә не парсы сө здері. Мә тіндегі 225 сө здің 113-і, яғ ни тең жартысынан артығ ы – араб жә не парсы сө здері. Тү ркі немесе қ азақ сө здерінің саны 70-тей яғ ни 30-35%, қ алғ ан 15 пайыздайы орыс сө здері мен ономастикалық атаулардың ү лесіне тиеді. Араб жә не парсы сө здерінің ішінде сө йлеу тілінде айтылмайтын кә ндір, ғ алишан, мужиб, бинан, азуланмиш, т.б. тә різді лексемалар мен дахил уа малақ ат, ғ алиасиағ а муафих сияқ ты сө з тіркестері ұ шырайды» [2, 31-32 бб.].
Термин ғ ылым мен техниканың, ресми қ ұ жаттар тілі екенін ескерсек, қ азақ топырағ ында ғ ылыми ой-пікірдің, ресми тіл ө рбуін зерттеушілер XIX ғ асырдың екінші жартысынан бастайды. Ғ ылым туралы тұ ң ғ ыш деректер мен ғ ылыми мақ алалар алғ ашқ ы қ азақ газеттері – «Тү ркістан уалаяты газеті» (1870) мен «Дала уалаяты газеті» (1888) беттерінде жарияланғ ан.
Профессор Б. Ә білқ асымовтың «Алғ ашқ ы қ азақ газеттерінің тілі» атты ең бегінде: «... бұ л газеттердегі ғ ылыми мақ алалардың кө бі сол кездегі ғ ылыми экспедиция материалдары, солардың жұ мысы туралы есеп не солар жайында хабар болып келеді. Сонымен бірге тіл, ә дебиет, тарих этнографияғ а қ атысты мақ алалар да жарияланып отырғ ан. Бұ ларда кездесетін ғ ылыми ұ ғ ымдарды газет қ азақ ұ ғ ымында бұ рыннан бар сө здер арқ ылы тү сіндірмек жолымен аударып беруге тырысқ ан, кей кездерде сол терминдік мағ ынадағ ы орыс сө здерінің ө зін қ алдырып та отырғ ан» [3, 19-20 бб.].
Газет тіліндегі терминдер ретінде қ олданылғ ан кірме сө здер жө нінде осы ең бегінде Б. Ә білқ асымов: ««Тү ркістан уалаяты» газетінің тілінде араб-парсы сө здері ө те сирек кездеседі, кездескенінің ө зі о бастағ ы тұ лғ асын мү лде ө згерткен, халық тың ауызекі тілінде қ олданылып кеткендері ғ ана. Ал «Дала уалаяты газеті» шығ а бастағ ан ХIХ ғ асырдың 80 – жылдары араб-парсы сө здерінің кіру қ арқ ынының мү лде ә лсіреп, тіпті тоқ талғ ан кезі болатын. Газет сол кездегі халық ұ ғ ымына ә бден сің іп, оның қ ажетіне асып жү рген араб-парсы сө здерін батыл қ олданады», - деп жазады [3, 19-20 бб.]]. Бұ л баспасө з тілін жан-жақ ты зерттеп, даму жолдарын арнайы сө з еткен қ ұ нды ең бектен шығ ыс тілдерінен енген терминологиялық сө здер жайында едә уір мағ лұ мат аламыз.
Сонымен бірге бұ л кезең – терминжасам, ресми тіл қ алыптасу ү дерісінің бастапқ ы кезең і болуымен де қ азақ тіл білімі тарихында айрық ша орын алады. Сол тұ ста терминжасамда негізінен тіліміздің бар байлығ ын сарқ а пайдалану бағ ыты, терминдерді «қ азақ иландыру» бағ ыты басым болды. Дегенмен бұ л кезде газет-журналдарда қ азақ мә дениетінің мә селелері кө теріліп, орфография, орфоэпия салаларына да кө ң іл бө ліне бастайды. Сол кездің ө зінде баспасө з материалдарынан кө птеген интернационалдық терминдердің қ азақ ша баламалары жасалып, орыс сө здерінің қ азақ ша нұ сқ алары қ олданысқ а ене бастағ анын байқ ауғ а болады.
Қ азіргі кезде терминология, ресми тілдің ұ лттық тіл негізінде қ алыптастыру мә селесі тіл ғ ылымында ғ ана емес, жалпы баспасө з жә не ақ парат беттерінде ең кө кейкесті тақ ырыпқ а айналып, ұ лттық терминологиялық қ ор жасау қ ажеттілігінен туындайды. Тілде жаң а ұ ғ ымдар мен атаулардың пайда болуы ғ ылым мен техника саласындағ ы ө згерістермен, жаң алық тармен тығ ыз байланысты. Осы тұ рғ ыда жиырма бірінші ғ асыр ғ ылым мен техниканың ең жоғ ары дамығ ан кезең і, яғ ни нағ ыз терминологияның шарық тау ғ асыры болып табылады.
Қ оғ амдағ ы ө згерістер, саяси-ә леуметтік жә не экономикалық қ атынастардың жаң а кү йге ауысуы тіршілігімізге жаң алық тар енгізіп, тілімізде жаң а термин мен атаулардың пайда болуына ә сер етеді. Қ азақ терминжасам ісі, ресми-іскери қ атынастар ұ лт тілі негізінде жү ргізіліп, тілде бұ рыннан бар сө здер мен тү бірлерді терминдер шығ армашылығ ында кең інен пайдалану ү рдісі байқ алады. Сонымен бірге дайын сө зжасамдық ү лгілерге де арқ а сү йей отырып, ө зіндік жаң а формалар мен терминдік парадигмалардың пайда болуын атауғ а болады.
Қ арастырылып отырғ ан стильде, оның сан алуан тү рлі жанрлары мен тақ ырып тү рлілігі оның негізгі екі тү рін ажыратып беруге мү мкіндік жасайды: ресми қ ұ жаттама стилі жә не кү нделікті-іскерлік стилі. Ө з кезегінде, біріншісінде мемлекеттік органдардың қ ызметімен байланысты заң намалық қ ұ жаттар тілін жә не халық аралық қ атынастармен байланысты дипломатиялық актілер тілін атап кө рсетуге болады.
Кү нделікті-іскерлік стильге мазмұ ны мен жанрларына, тілдік тә сілдерді қ олдану сипатына қ атысты мекемелер мен ұ йымдардың арасындағ ы қ ызметтік хаттар тү рлері жә не жеке іскерлік қ ағ аздары жатқ ызылады. Осы тұ рғ ыдан алғ анда, ә кімшілік-кең селік кішігірім тіл негіздерін қ арастыру ө те маң ызды, себебі ә рбір азамат ү шін бұ л тіл ерекшелігімен жете таныс болу аса қ ажет. Мә селен, оның мынадай тү рлері кү нделікті ө мірде де, жұ мыс, қ ызмет барысында да жиі кездесіп отырады: ө тініш, қ олхат, тү сініктемехат жә не т.б. Ал, қ ажетті «қ ағ азды» жазып беру дағ дысы адамның тіл мә дениеті мен сауаттылығ ының басты дә лелі болып саналады. Сондық тан да бұ л саланың тілдік тұ рғ ыдан жан-жақ ты зерттелуі сө йлеу жағ даяты, айтылым мақ саты мен мазмұ нын, оның адрестілігін есепке алатын тілдік амал-тә сілдерді тиімді пайдалану ү шін аса қ ажет.