Стилистиканың негізгі бағыттары мен түрлері.

Қ азақ тілінің функционалды стильдерінің бір-бірінен ө згешелік белгілері осы уақ ытқ а дейін айтылып келеді. Осы басты белгілер отандық тіл ғ ылымы мен орыс тіл ғ ылымының ортақ танымдық дең гейінің кө рінісінің нә тижесінде қ аралып келеді. Ол тек стилистика ғ ылымына ғ ана қ атысты емес, тіл ғ ылымының басқ а салаларына да қ атысты деп айтуғ а болады. Бұ ның басты себептері — тіл-тілдегі функционалды стильдердің анық тамасы, зерттеу бағ ыттары, тү рлері, стильдердің табиғ аты, лингвистикалық тілдік кұ рылымның болмысы, ортақ, бірдей немесе ұ қ сас қ ызметінің ә мбебаптық сипаты, т.б.

Адамзат болмысының қ оғ амдық ө мірде санасы, қ абілеті, талғ ам-ө рісі кең ейген кезде, ғ ылымның ғ ажайыптары игеріліп, жаң а техника мен компьютерлік жү йенің дұ рыс немесе кері ық палы жетілген тұ сында стильдердің ә р саласының атқ аратын қ ызметі кү ннен кү нге кү рделеніп отыр.

Қ азақ тіл ғ ылымында функционалды стильдерді былайша топтастырып жү р: 1) ауыз -екі сө йлеу стилі; 2) ғ ылыми стиль; 3) ресми стиль; 4) публицистикалық стиль; 5) кө ркем ә дебиет стилі.

Бү гінгі таң да стилистика ғ ылымының негізгі теориялық ә рі практикалық мә ні артып, функционалды стильдерінің қ оғ амдық қ ызметі артқ аны белгілі, сондық тан тілдің стильдік табиғ атты жан-жақ ты тану, терең нен зерттеу талабын міндетке алып отыр. Стиль туралы М.Серғ алиев 4тү рлі қ асиетін былай тү йіндейді:

1) Ә деби тілдің бір тү рі; демек сол тілде сө йлейтін баршағ а тү сінікті сө здер мен конструкциялар;

2) Стиль — тарихи категория;

3) Стиль- қ оғ амдық қ ызметтің бір саласында жұ мсалады;

4) Тілдік кұ ралдардың қ алай болса тіркескен тобы емес, шартты тұ йық талғ ан тобы.

Бұ л тұ жырым стиль жө нінде айтылғ ан «белгілі бір тілдегі лексикалық, грамматикалық жә не фонетикалық тә сілдердің қ олдану принциптері» деген анық тамалардың кең ейген, қ азіргі стиль мә селесіне терең ү ң іліп, ә ртү рлі қ асиетін танудан туғ ан деп айтуғ а болады.

Стилистиканың зерттейтін саласы — стиль. Біріншіден, стиль -тарихи категория. Тарихы кө не дә уірден бастау алғ ан, ө з коғ амына қ ызмет етіп отырғ ан мемлекеттік мә ртебесін алғ ан тілдің тарихын тану, функционалды стильдердің ә р дә уірде біреуінің ерте, біреуінің кеш даму сатысын бастан кешіргенін жү йелеу стильдің тарихи категория екенін толық дә лелдейді. Екіншіден, стиль ә деби тілдің бір тү рі болғ андық тан, қ азақ ә деби тілінің даму сатысымен қ атарласа сө з болып жү р. Ә деби тілдің басты белгісі нормаланғ ан, сұ рыпталғ ан тіл болу шартын кө рсетсе ол стильдің негізгі ұ станымы болып табылады. Ауызша жә не жазбаша ә деби тілдің ортақ тілдік белгілерінің нә тижесінен де стильдің салалары бө лініп шық ты. Ү шіншіден, стиль қ оғ амдық кызметтің бір саласында жұ мсалады, стильдерді жіктегенде осы қ ызметі толық анық талуы қ ажет. Мысалы: публицистикалық стильдің, ғ ылыми стильдің де, кө ркем ә дебиет стилінің де қ оғ амдық қ ызметі белгілі ортада ө з мақ сатына жетті. Бұ л функционалды стильдің экстралингвистикалық факторларғ а да байланыстылығ ына ә келеді. Лингвистикалық стилистика негізінен таза стилистиканың ерекшеліктерді сө з етумен қ атар, басқ а факторлар да қ ажетті екендігіне ә леумет назарына ілікті. Ол кез келген стильдің қ оғ амдық қ ызметі, қ олдану аясы, қ оғ амғ а кызмет ету қ ұ зіреті, т.б. Мысалы: тоқ ырау жылдарында қ азақ ә деби тілінің ө ркендеуіне (ол XX ғ асырдың басында толық орнық ты десек те) біріншіден, публицистикалық стильдің қ ызметі зор ық лал етті. Екіншіден, ол қ олдану ортағ а қ оғ амдық сапасының толық орнығ уына ә сер етті, адам санасының тү рлі информациялық хабарғ а қ анығ уына жол ашты, ү шіншіден, тілімізге енген кө птеген сө здердің пайда болуы, іске асуы ә деби тілдің қ атарынан орын алып халыктық қ олданысқ а жарауғ а болатын сө здер бұ каралық ақ парат кұ ралдары арқ ылы тарайды. Тө ртіншіден, стиль тілдік кұ ралдардың калай болса, солай тіркескен тобы емес, шартты тү рде тұ йық талғ ан тобы деген анық тамасының бір тармағ ына басқ аша қ арауғ а тура келеді. Белгілі ғ алым Р.Сыздық ова «Тілдік нормадағ ы функционалды стильдерге қ арай ажыратып тануда олардың бір стиль шең берінде тұ йық талатын сипаты жоғ ын білу керек. Нормалардың бір функционалды стильдің ішінде ғ ана емес, азды-кө пті стиль аралық «ауыспалы-тіркестер» жү ріп жатады» дейді. Мысалы публицистикалық стильде ғ ылыми стильдің ерекшеліктері, кө ркем ә дебиеттің элементтері кездесіп отыратыны белгілі стильдердің басты қ ағ идаларының бірі екені оның сол стильге тә н лингвистикалық белгілерінің толық қ амтитын бө лігіне байланысты да тану мү мкіндігін кө рсетеді. Мысалы: кө ркем ә дебиет стильдерінде (бұ л стиль тү рінің де сан алуан іштей жанрларғ а бө лінуіне байланысты ерекшеліктері мен ө згешеліктері шығ ып жатыр) ғ ылыми стильдің де, ресми кұ жат тілінің ауызша тү рі немесе сот залынан кө рініс суреттесе, заң тілінің де элементтері кездеседі. Ресми қ ұ жат тілі мен іс кағ аздар тілінде де ғ ылыми стильге тә н дә лдік, нақ тылык, бола отырып, реттілік кө рсеткіштері, сө йлемдерінің тілдік кұ рылымдық ерекшеліктерінің ұ ксас комплектерге жіктелген тү рлерін кездестіруге болады.

Публицистикалық стильге БАҚ -тың тілі жатады. Ол қ ай кезең де де қ азақ ә деби тілінің толық орнығ уына тікелей ық пал етуде. Егемендік кезең де публицистикалық стильдің қ ызметі жаң аша қ ырынан кө рінді. Қ азақ тіл ғ ылымының барлық салаларына қ атысты оның кө кейкесті мә селелерінің негізгі тү йін қ орытындыларын осы публицистикалық стильде жазылғ ан шығ армалар беріп отырады.

Жаң а сө здердің енуі, сө з мағ ынасының кең еюі, кейбір сө здердің мағ ынасы тарылуы, тіпті қ олданыстан шығ ып қ алуы, терминдердің енуі, жаң аша, мә ндес тіркестердің пайда болуы — бә рі осы публицистикалық стиль арқ ылы танылды.

Публицистикалық стильдің орасан зор ақ парат таратушы қ ызметінен, оның жеке ө з алдына зерттеу бағ ыттар-нысандары, қ азақ ә деби тілін дамытудағ ы рө лі, жазылу мақ саты мен міндеттерін жете саралап қ арайтын уақ ыт жетті.

Публицистикалық стильде сауатты, мә дениетті сө йлей алмаудың ө зіндік себептері жоқ емес: біріншіден, қ азақ тілінде кө пшілік ортасында жә не ресми ортада сө йлеудің қ ажетті болмауынан (тоқ ырау кезінде казақ тілінде сө йлемеудің салдарынан), екіншіден, ә рине бізге айтуғ а ауыз болсада айтпауғ а тиісті тілімізді қ адірлемеуден, қ адір-қ асиетін бағ аламаудан, ү шіншіден, орфоэпиялық нормаларды сақ тамаудан, ойдың логикалық желісін сақ тамаудан, тө ртіншіден, ұ лттың ойлау желісін жоғ алту ү стінде екенінде жасыруғ а болмайды, бесіншіден, сө здерді бір-бірімен ү ндестіріп айтысу, сө йлемдерді дұ рыс қ ұ рамау сияқ ты толып жатқ ан кемшіліктердің ашып айту қ ажетгілігі туындап отыр. Публицистикалық стильде адамның жете танымдық қ абілетіне де байланысты, ә рі сө йлеу ү стінде тілдік-қ ұ рылымдық қ азақ тілінің заң дылық тары дұ рыс игермеуге байланыстылығ ын баса айтуғ а тура келеді. Бұ л тек қ ана публицистикалық стильдің ө зіне де тікелей қ атысты салағ а тә н кемшілік екені белгілі.

Публицистика (латынша: publicus – кө пшілік, ә леумет) – қ оғ ам ө мірі ү шін маң ызды мә селелерді талқ ылау деген ұ ғ ымда жұ мсалады. Публицистикалық стиль қ оғ амдық талапқ а сай жазылғ ан шығ армалардың негізінде қ алыптасады. Белгілі бір тілде публицистиканың ө з алдына бө лек стиль болып қ алыптасуы қ оғ амдық сананың ө скенін, артқ анын кө рсетеді. Тілдің басқ а стильдері сияқ ты публицистикалық стиль де бірың ғ ай болып келмейді. Бірқ атар лингвистер публицистикалық стильдің жазбаша тү ріне саяси тақ ырыпқ а жазылғ ан газет, журанлдардағ ы мақ алалар, памфлет, очерк т.б. шығ армаларды, шешендік сө здерді публицистикалық стильдің ауызша тү ріне жатқ ызып жү р.

Публицистикалық стиль – қ оғ амдық -саяси, ү гіт-насихаттық ә дебиетте, бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында қ олданылатын функциональдық стильдердің бірі. Публицистикалық стиль тың дармандар мен оқ ырмандардың арасына кең таралымымен, бейнелілігімен, баяндаудың шешендігімен, жағ ымды жә не жағ ымсыз мағ ынадағ ы мә нерлілігімен сипатталады. Тіл дең гейлеріне байланысты публицистикалық стильдің ерекшеліктері болады. Лексикада – қ оғ амдық -саяси терминдер мен сө здердің (митинг, ереуіл, демократия, парламент), эмоциялық бағ а беруші сө здердің (ең бек озаты, кө шбасшы, ең беккер, дем беруші), экспрессивтік бояуы бар сө здердің (қ оян-қ олтық, нық қ адаммен), фразеологияда – перифразалардың (ақ алтын – мақ та, кү ріш; қ ара алтын – кө мір, мұ най; екінші тың – қ ой шаруашылығ ы, кө гілдір тың – қ ұ с шаруашылығ ы); морфологияда қ ос сө здердің (қ оғ амдық -ә леуметтік, бұ қ аралық -саяси, ү гіт-насихаттық); бұ йрық рай тұ лғ асының (орындайық, табысқ а жетеміз), синтаксисите – сө йлемдегі сө здердің инверсиялық орын тә ртібінің, қ аратпа сө здердің, риторикалық сұ рақ тардың, жай сө йлем бө ліктерінің, сан алуан қ айталамаларының т.б. жиі қ олданысқ а тү суі публицистикалық стильдің басқ а стильдерден ө згешеліктерін кө рсетеді.

Публицистикалық стильді шағ ын стильдерге (подстиль) бө лу жө нінде бірізділік байқ алмайды. Дегенмен кейбір зерттеушілердің, Мысалы А. Н. Васильеваның дә лелдеуінше, мынандай шағ ы стильдерге жіктеледі: 1) ресми-ақ параттық публицистикалық стиль; 2) ақ параттық -іс публицистикалық стилі; 3) ақ параттық -аналитикалық публицистикалық стиль; 4) ақ параттық -экспрессивтік публицистикалық стиль; 5) бейресми-ақ параттық публицистикалық стиль; 6) жалпы публицистикалық стиль директивалық публицистикалық стиль; 7) салтанатты-декларативтік публицистикалық стиль; 8) таза публицистикалық стиль; 9) экспрессивтік публицистикалық стиль; 10) репортаж публицистикалық стилі; 11) фельетон публицистикалық стилі.

Стилистиканың ө зге ғ ылымдармен: нормативтік қ азақ тілі, қ азақ ә деби тілінің тарихы, кө ркем мә тінді лингвистикалық талдау, ә деби стилистикамен байланысы.

Жауабы жоқ

10. Жалпы стилистиканың прагмастилистика саласы туралы тү сінік, оның қ азақ тіл білімінде зерттелуі. Стилистика ғ ылымы аясының кең еюіне, жаң а бағ ыттарының пайда болуына танымдық бағ дарларғ а негізделген ғ ылыми ілімдердің қ арқ ынды дамуы ық пал етуде (сө йлеу актілерінің теориясы, прагмалингвистика, коммуникативтік лингвистика, антропоө зектік парадигма, мә тін лингвистикасы т.т.). Соғ ан орай қ азіргі тіл білімінде стилистика ғ ылымын дамудың жаң а аспектілері тұ рғ ысынан зерттеп-зерделеп, ғ ылыми тұ рғ ыдан негізделіп, жү йелі қ арастырыла бастады. Оның тү рлері айқ ындалып, салалары орнығ а бастады: ортостилистика, мә тін стилистикасы, прагмастилистика, экспрессивтік стилистика, тарихи стилистика, салыстырмалы-салғ астырмалы стилистика, кодтау стилистикасы, декодтау стилистикасы, т.т. Жаң а зерттеу аспектілерін қ ұ райтын соны ізденістер қ атарында стилистика ғ ылымын прагматикалық тұ рғ ыдан қ арастырудың да қ ажеттілігі, маң ыздылығ ы айрық ша. Бұ л бағ ытта зерттеген ғ алым Д.Ә лкебаева: «Прагматиканың «іс-ә рекеті мен бітім, болмысын» айтушы мен тың даушының қ арым-қ атынасы арқ ылы тану стилистиканың жаң а бағ ытының пайда болуына негіз бола алады.Прагмастилистика - стилистика ғ ылымының жаң а бағ ыты. Кез келген айтылым адресаттарғ а (қ абылдаушыларғ а) ақ парат берумен қ атар, оның қ абылдауына ық пал ететін тілдік бірліктерді таң дайды жә не оның реакциясын тудырады. Прагматика адамның белгілі жағ дайда қ андай мақ сатпен сө йлеп тұ рғ анын қ оса қ арастырады. Адресант пен адресат арасындағ ы қ арым-қ атынас аясындағ ы тілдік бірліктердің ық пал ету жә не ә сер ету мақ сатынан пайда болғ ан туынды мә тін прагмастилистика деп аталады» - дей келіп, стилистиканың жаң а бағ ытын сипаттай отырып, ө зіндік қ орытынды, тұ жырымдар жасайды.