Түйсіктердің турлері

Тү йсіктердің тү рлерін ү лкен ү ш топқ а бө луге болады.

1. Сыртқ ы дү ниедегі заттар мен қ ү былыстардың жеке қ асиеттерінің бейнесі болыи табылатын тү йсіктер.Бү лардың рецепторлары дененің бетінде немесе оғ ан жақ ын орналасқ ан. Осындай сыртқ ы анализаторлардың рецепторларын экстероцептор дсп атайды. Бү ган кө ру, есту, иіс, дом, тері туйсіктері жатады.

2. Ішкі мү шелеріміздің кү йін бейнелейтін»(хабарлайтын) тү йсіктерге тү рлі органикалық тү йсіктер»жатады. Олардың рецепторларын интероцептор деп атайды.

3. Дене мү шелерінің қ озғ алысы мен бірқ алыпты орналасуын қ озгалыс немесе кинестезиялық туйсіктер хабарлап отырады. Мү ның рецепторы проприоцептор деп аталынады. Енді осы топ-тағ ы тү йсіктерге жеке тоқ талып ө тейік.

А. Кө ру туйсіктері

Кө ру тү йсіктері біздің кө зімізге электромагнит толқ ындарының ә сер етуінің нә тижесінде пайда болады. Егер бір уақ ыттың ішінде кө зімізге ү зындығ ы 380-нен 780 миллимикронғ а дейін (миллимикрон мм-дің 1/1000 000 бө лімі) электромагнит толқ ындары ә сер етсе, біз жарық ты сеземіз. Белгілі ү зындығ ы бар ә р тү рлі толқ ындар ә сер етсе ғ ана кө з заттардың тү сін (бояуыы) ажыратады. Мә селен, қ ызыл тү с ү зындығ ы 700 миллимикрон, жасыл тү с 300 миллимикрондай ү зындық тағ ы электромагнит толкындарының ә сер етуінен пайда болады.

Спектрге қ арағ ан кезде одан табиғ аттағ ы жеті негізгі тусті жә не олардың сансыз рең церін айыруғ а болады. Ересек адам тү стің 180-дей жеке тү рлерін жә не он мың нан астам рең ктерін ажырата алады.

Тү стер хроматикалық, яғ ни бояулы (қ ызыл, кошқ ыл сары, жа-сыл, кө гілдір, кө к, кү лгін), ахроматикалық, яғ ни бояусыз (ақ, кара жә не барлық сү р тү стері) болып екіге бө лінеді.

Хроматикалық тү стер ү ш тү рлі сапамен (тү стің жарық тылығ ы, ө ң і, қ оюлығ ы), ахроматикалық тү стер тек жарық тылығ ымен ғ ана ажыратылады.

Тү стің жарық тылығ ы — тү стердің қ ара тү стен айырмашылық дә режесі. Мә селен, ақ тү с ең жарық тү с, қ ара тү с жарық тылығ ы ең тө мен тү с болып табылады.

Тү стердің ө ң і дегеніміз бір тү стің екінші тү стен ө зіндік ерекшелігін кө рсететін сапасы.

Тү стің қ оюлығ ы — жарық тылығ ы бірдей сү р тү стерден жеке тү стердің айырмашы-

лығ ы. Ең қ ою тү с — қ ызыл тү с болады.

Кө ру мү шесі — кө з. Оның негізгі бө лімі — кө з алмасы. Кө з алмасы ү ш тү рлі қ абық пен (ақ тү сті, тамырлы жә не торлы) қ апталғ ан шар тә різдес нә рсе.

Ә. Есту тү йсіктері

Есту мү шесін тітіркендіретін ауа бө лшектерінің тербелістері — дыбыс толқ ындары. Ауа бө лшектерінің тербелістері тербелудін жиілігі, амплитудасы (қ ұ лашы) жә не тербелудің тү ріне қ арай ажыратылады. Осығ ан сә йкес есту тү йсіктерінің ү ш жағ ы болады. Олар: дыбыстың жоғ арылығ ы — бұ л тербелу жиілігінің сә улеленуі, дыбыстың қ аттылығ ы — бұ л тербелу амплитудасының сә улеленуі, тембрі — тербеліс тү рінің сә улеленуі. Біздің қ ұ лағ ымыз бір секунд ішінде 16 тербелістен немесе герцтен 22 мың герц (тербеліс) ішіндегі дыбыс толқ ындарын сезе алады. Жиілігі бұ дан асатын тербелістерді кұ лақ шала алмайды. Ө йткені бұ лар ө те жің ішке, ультрадыбыстар. 16 герцтен тө менгі дыбыстарды да қ ұ лақ шала алмайды. Дыбыстардың мұ ндай тү рін инфрадыбыстар деп атайды. Қ ұ лағ ы ең сақ

аң -кү стар дегенде ең алдымен жарғ анат айтылатыны белгілі. Оның есту қ абілеті 175 мың Гц, одан соң ит — 100 мың Гц, шегіртке — 90 мың Гц, тауық — 38 мың Гц келеді. Адамның естігіштік қ абілеті — сайрауық кұ стармен бір дең гейде — 20 мың Гц болады екен.

В. Дә м туйсіктері

Дә мді айыратын мү ше — тіліміздегі дә м бү ршіктері. Оны тітіркендіретін белгілі дә мі бар, суғ а ерігіш тү рлі химиялык зат-тар. Дә мді тә тті, ащы, тү зды, қ ышқ ыл деп тө ртке бө леді. Дә м, иіс тү йсіктері бірімен-бірі араласып жататындық тан, адам кө бінесе дә мді де дұ рыс айыра алмайды. Мә селен, тұ мауратқ ан адамның дә мді айыруы бә сең болатындығ ы — дә м, иіс тү йсіктерінің араласып жататындығ ына жақ сы мысал. Тілдің тү рлі бө ліктері дә мнің жоғ арыда аталғ ан тө рт тү рін тү рліше сезеді. Мә селен, тә тті дә мді — тілдің ү шы, ащыны — тілдің тү бі, қ ышқ ылды — тілдің екі жақ шеті, тү зды тілдің ү шы мен екі шеті жақ сы сезеді. Егер дә мі бар затгы тілдің ортасына салса, адам кө пке дейін оның дә мін ажыра-та алмайды. Ө йткені, дә м сезетін бү ршіктер тілдің ортасында болмайды.

Г. Тері туйсіктері

Тері тү йсігінің рецепторы — денедегі терінің ө н бойына орналасқ ан. Тері тү йсігі, сондай-ақ тілдің, мү рынның кілегей кабық тарында да мол. Тері тү йсіктерінің ө зі бірнешеге бө лінеді. Олар: тактиль (сү йкеніс), қ ысым, дуыл тү йсіктері), температура (жылыны, салқ ынды білдіретін тү йсіктер) жә не ауырганды білдіретін туйсіктер. Тері тү йсігі рецепторларының есебі жоқ. Тек ауырғ анды білдіретін нү ктелердің ө зі ғ ана денемізде 900 мың нан асып жатады. Терінің тү рлі алаптарында сезгіштік бірдей емес.

Ғ. Сипай сезу туйсіктері

Адамдардың ең бек ә рекетінде ерекше орын алатын тү йсіктерінің бірі — сипай сезу (осязание) туйсігі. Мұ ның екі тү рі бар. Біріншісі — пассив сипай сезу. Бү ғ ан тері тү йсігі тү гелдей кіреді. Екіншісі — актив сипай сезу. Актив сипай сезу тері жә не қ озғ алыс тү йсіктерінің ұ штасып келуінен кө рінеді. Актив сипай сезу тү йсігінің рецепторы адамның қ олында (саусақ, алақ ан) орналасқ ан. Осы тү йсік — ә рекеттің нақ тылы бір тү рінің ық палымен кү шті дамып отырады.

Сипай сезу тү йсіктерінің жалпы ең бек процесінің «ұ сақ тү йек» ерекшеліктерін мең геруде, мектепте оқ ушыларды қ ол ең бегінің дағ дыларына ү йретуде, сондай-ак, соқ ыр, мылқ ау, керең адамдардың тіршілігінде ерекше орын алатыны тү сінікті.

Д. Органикалық туйсіктер

Тү йсіктердің екінші тобына — органикалық туйсіктер жатады. Бұ лардың рецепторлары ішкі мү шелердің қ абаттарына (ө ң еш, қ арын, ішек, тамыр, ө кпе, жү рек т. б.) орналасқ ан. Ашық қ анда, шө лдегенде не сусын қ анғ анда, жү рек айнығ анда, іш ауырғ анда жә не т. б. осындай жағ дайларда болатыы сезінулер органикалық тү йсіктерге жатады. Адам тоқ, деыі сау кезінде немесе іс-ә рекет ү стінде тү йсіктердің бү л тү рін байқ ай бермейді.

И. М. Сеченов сондық тан да тү йсіктердің бү л тобын «кө мескі тү йсіктер» деп атағ ан. И. П. Павлов мектебінің зерттеулері кө рсеткендей, дені сау адамның органикалық тү йсіктері оның жалпы «хал-кү йінің» негізі болып табылады.

Е. Кинестезиялық туйсіктер

Кинестезиялық туйсіктер дененің жеке мү шелерінің бір кү йдегі қ алпын, қ озғ алысын білдіреді. Кинестезиялық тү йсіктерді кейде қ озғ алыс тү йсігі деп те атайды. Оның рецепторлары – ет, тарамыс, сің ірлердегі жү йкелерінің ұ штары.

Ж. Тең басу шуйсіктері

Мұ ндай — туйсіктерді статикалық туйсіктер деп те атайды. Статикалық тү йсіктердің рецепторлары ішкі қ ұ лақ тағ ы вестибулярлық аппаратга орналасқ ан. Статикалық туйсік — бастың қ оз-ғ алысын, дененің кең істіктегі алып тү рғ ан орнын, яғ ни адамның тең басуын бейнелейді.

3. Вибрациялық туйсіктер

Вибрациялық тү йсіктер қ озғ алғ ан дененің ауаны толқ ытуын бү кіл ө н бойымызбен сезінген кезде пайда болады. Негізгі анализаторлары (тү йсіну мү шелері) сау адамдар кө бінесе ө здерінде бү л тү йсіктердің болуын байқ амайды. Кө зі, қ ү лағ ы, тілінен бірдей айрылғ ан американдық Елена Келлер мен орыстың ғ ылыми қ ызметкері Ольга Скороходованың ө мірі мен творчестволық ә рекеті анализаторлардың адам қ аларлық жағ дайда бір-бірімен байланысып отыратындық тарын, ә сіресе, мұ нда вибрациялық тү йсіктердің кандай маң ыз алатындығ ын жақ сы кө рсетеді.