Жазушы – сыншы. 4 страница

15. Темірқ азық журналындағ ы ә деби сын. 1923 жылы ақ панда - Мә скеудегі «Кү ншығ ыс» баспасының жанынан Н.Тө реқ ұ лов редакторлық жасағ ан «Темірқ азық» журналы шық ты. Революция дауылпазына айналғ ан Сә кеннің «Қ ызыл сұ ң қ арлар» пьесасы сын садағ ына кө бірек ілінді. «Қ оң ыр» деген бү ркеншік атпен пьесағ а пікір жазғ ан М.Ә уезов драманың сюжеттік қ ұ рылымын, тіл кестесін сынай келіп: «Қ азақ пьесасы болып саналуы мү мкін емес. Жоғ арыда айтқ ан ә лгі геройлары тү гелімен бір-ақ кісі болудың ү стіне оларда қ азақ тан белгі де жоқ. Бұ л кітаптың болашағ ына келгенде айтатыным сол, қ азақ ә дебиетінің жұ рнағ ы болып, оның ішінен орын алуы неғ айбыл»[11] - деген қ атқ ыл пікір білдірсе, тө ң керілісшілер, ресми идеология жағ ындағ ылар пьесаны ө мірге жаң алық ә келген «жыл қ ұ сына» тең еді.Бір жылда ү ш бірдей кітабының шығ уы, ү шеуінің де революция тақ ырыбына арналуы С.Сейфуллинді сол кездегі ә деби сынның басты қ аһ арманына айналдырды. Сә кенді тө ң керісшілер жағ ы жаң а кең естік ә дебиеттің басы деп, ресми басылымдарда насихаттап, марапатты кү шейтіп жатса, ұ лтшылдар жағ ы сынды барынша кү шейте тү сті. Осындай мақ аланың бірі Н.Тө реқ ұ ловтың Мә скеуде шығ ып тұ рғ ан «Темірқ азық» журналында жарияланғ ан Сә кеннің «Асау тұ лпар» атты ө лең дер жинағ ына жазғ ан пікірі болды. Журналдың алғ ашқ ы санында Ғ.Тоғ жановтың «Ұ лт деген не?», «Ұ лт мә селесі», М.Дә улетбаевтың «Қ азақ һ ә м музыка», Ә.Бө кейхановтың «Керейдің ажалы», «Бекет батыр», «Мырза Едіге», Қ.Кемең геровтің «Қ азақ тың саяси-тарихи тұ рмысы» сияқ ты материалдарының орын алуынан бұ л басылымның, оның редакторы Н.Тө реқ ұ ловтың алғ а қ ойғ ан мақ саты мен бағ ыт-бағ дары айқ ын кө рінеді. «Сыншы (критик) ә р уақ ыт шынын сө йлеуге міндетті. Шынын сө йлеу – сыншының парызы. Сыншының «ө тірігі» жұ ртқ а зиян, жазушы мейлі «ө летін» болсын, критикасы кө ң іліне тіпті ауыр тиетін болсын, жазушының мінезі жаман-ақ болсын, «аждаһ адай жұ там» деп тұ рғ ан болсын, иә болмаса «жат туғ ан бұ л дү ниеге мен бір ғ аріп» деп кө зіне жас алып, жалынғ ан болсын, сыншы еш нә рсеге қ арамай, ө з міндетін атқ аруғ а тиіс! Жазушының жазғ анына сыншы – би; сыншының сынына оқ ушы – би»[12]-деп білген Нә зір «Темірқ азық» журналының ү ш нө міріне Сә кеннің «Асау тұ лпар», «Тар жол, тайғ ақ кешу», «Бақ ыт жолында» атты шығ армаларына сыни пікірлерін жариялады. Нә зір бетің бар, жү зің бар демей, «шынын сө йлеу – сыншының парызы» деп, ү ш кітапқ а да қ атты сын айтқ ан. Ол не айтса да, жалпылама кетпей, нақ тылы, мысалдармен сө йлеп, ойын ө ткір, ашық айта алғ ан.Соның ішінде Сә кеннің «Асау тұ лпар» (1922) атты жинағ ы туралы «Қ арасам, «асау тұ лпар» шынында да «асау» екен, бірақ асау болғ анда, «білімсіз асау» екен! Дә лел керек пе?! Дә лел керек болса, мен ү ндемеймін, Сә кеннің ө зін сө йлетейін» - дейді де нақ тылы мысалдар арқ ылы талдауғ а кіріседі. «Мысалы, қ атын туралы жырласын» - деп, «Маржан» ө лең ін талдайды. Ө лең нің кемшілікті жерлерін келтіріп, оғ ан тү сініктемелер беріп отырады. «Орынсыз жерде іс қ ылып жү рген бір қ атынғ а барып жабыса кету таң қ аларлық: бірақ ойлап қ арағ анда, таң қ алатын дә нең е жоқ. «Жұ мыста жү ргенде» ісі бар ма? Сө йтсе, Сә кен «қ айғ ысын» ойлап жү ргенінде, есіне заман тү сіп кетіп, ұ ялғ аннан ө лең ін былай аяқ тайды» - деп, оғ ан мысал келтіреді. Осы сияқ ты «Марияғ а», «Жазғ ы тү нде», «Надежда, Ү міт, Омила» деген ө лең дерін де: «Мен оны қ ұ шақ тадым, ол мені қ ұ шақ тады, бір-бірімізді қ ұ шақ тадық» дегеннен басқ а «білімді» білмейді. «Кейде сабаз жас қ ыздарғ а да кез келіп қ алады» [12]-деп сынағ ан. Сә кеннің махаббат тақ ырыбында жазылғ ан ө лең дері жайлы ойларын «Кітаптағ ы 68 ө лең нің тө рттен бірі ә йел, махаббатқ а арналғ ан. Бірақ байғ ұ стың білген ә йелі осы. Бө тенін білмейді, кө рмейді. Бірақ трагедия мұ нда емес. Білмегендігін ө зі сезбейді. Міне, трагедия қ айда?» [12]- деп қ орытқ анда, сынның қ ара бұ лтын қ оюлата тү скендігі кө рініп тұ р. Осындай тә ртіппен Сә кеннің «Айт кү ні», «Азия» ө лең дері де ө з «сыбағ аларын» алғ ан. Н.Тө реқ ұ лов: «Сө здің қ ысқ асы: мұ ндай білімсіздікпен ө лең жазып, ә уре болып жү руінің ө зі - ұ ят. Білімсіз болғ анда, ұ ятты болу керек. Болмаса, Еуропаны жамандау керек болса, ауылда жү рген ә ншейін бір қ арт ақ ынғ а: «Базарбай, кә не, бір Еуропаны жамандап бер» [12]-десең, сол да шамасы келгенше жамандап берер еді. Сол Сә кеннен ө ткізбесе, қ алыспас еді. Бірақ не пайда? Жамандағ анда біліп жамандау керек. «Уа, Еуропа, Еуропа» дегеннен болмайды. Ә дебиет «митинг» емес. Біздің міндет – Еуропаның білімін, техникасын алып, капитализмнің бізге керекті ө нерін ү йреніп, кең ес ү кіметін кө ркейту, кү шейту... Жаң а ө лең дерінен Сә кеннің ө з ақ ылыменен жазғ андары тү кке жарамайды» - деп, тү гін қ алдырмайды. Қ ыза - қ ыза келе, тіпті Сә кенді тү кке алғ ысыз етеді. «Не десең де, байғ ұ с Сә кен ө зінен шығ арып бір ұ намды, пікірлі ө лең айта алмағ ан. Бір жақ тан порнография жазғ ан, бір жақ тан Азия мен Еуропаны айыра алмай, басындағ ы ботқ асын жұ ртқ а ү лестіріп берген, бір жағ ынан, ө зінен шығ арып жазуғ а тура келгенде, «білімсіздігін интернационализм қ ылып кө рсеткен» кісіні революционер ақ ын деп айта алмаймыз»[12] - дейді. Ащы мысқ ылғ а, кекесінге, ажуағ а толы рецензияда кейде тым қ атты кетіп қ алатын жерлері де бар. Сә кенді «сабаз», «байғ ұ с» деп кекетеді. «Сабаз жас қ ыздарғ а да кез келіп қ алады», «байғ ұ стың білген ә йелі осы» дегендердің сынның этикасына сия бермейтіндігі анық. Мұ нысын Нә зірдің ө зі де білетін сияқ ты. «Ә дебиетте – кө пшіліктің жазғ аны ә р уақ ыт «қ атты тергеуден» ө туі тиіс» - деп, қ атты кету себебін тү сіндіреді.

Кө п кү ттірмей-ақ, Нә зірдің бұ л пікіріне қ арсы Сә кен Сейфуллинді жақ тағ ан мақ алалар қ аптап кетті. Солардың ішінде Сә кеннің ізбасары С.Мұ қ ановтың «Сынғ а сын» атты мақ аласы ерекше кө зге тү сті.

22. Ш. Уә лихановтың ә деби сын мақ алалары. Шоқ ан 1835 жылдың қ араша айында Қ ұ смұ рын бекетінде қ азіргі Қ останай облысы Сарыкө л ауданындағ ы Кү нтимес ордасында (қ ыстауында) атақ ты ағ а сұ лтан Шың ғ ыс Уә лиханов отбасында дү ниеге келген. Шоқ ан қ азақ ауыз ә дебиетінің ү лгілерін кө п жинады жә не қ ажетті кезінде пікір айтып отырды. Шоқ ан «Манасты» бірінші жинаушы ғ ана емес, оның қ оғ амдық ә леуметтік мә ніне, кө ркемдік қ ұ нына тұ ң ғ ыш рет дұ рыс ғ ылыми анық тама жасағ ан ғ алым. Шоқ ан қ азақ поэзиясында жиі кездесетін жоқ тауғ а тоқ талып, оның кімге, қ алай арналатындығ ын баяндағ ан. Шоқ ан жоқ тауды «нагробная песня» деп тү сіндірме берген. Шоқ ан қ ара ө лең нің тө рт жолдан қ ұ ралып, белгілі мағ ынаны білдіретіндігін, кө біне ә нге салып, айтылатындығ ын айқ ындайды. Шоқ ан қ азақ поэзиясын тудыратын, оны ұ рпақ тан ұ рпақ қ а жеткізетін ө нерпаздарды сала салағ а ажырата жіктейді. «Ө лең ші», «Ақ ын», деген атаулардың Шоқ ан талдауында біраз жігі ашылды. «Ө лең ші» дегенді «Жыршы» мағ ынасында тү сіндіріп, кейінгіге мұ ра болып келе жатқ ан шығ армаларғ а олар ө з тарапынан тек кіріспе мен соң ғ ыы сө з қ оса алатындығ ын хабарлады. Ал «ақ ын» деген сө зді ө з жанынан ө лең шығ аратындарғ а лайық тайды, бірақ кейде оларды да «ө лең ші» деп кететін кезі жоқ емес дейді. Сыни ойдың таң шапағ ындаосындай эстетикалық категорияларғ а Шоқ анның ой жү гіртуі, зерттеу жұ мысын жү ргізе беруқ ажеттігін ескертуі игі бастама екені айдан анық.