Жазушы – сыншы. 2 страница

58. Қ азақ ә дебиеті сынының қ оғ амдық ой-пікірде алатын орны. Қ азақ ә дебиеті сынының қ оғ амдық ой-пікірде алатын орны ерекше. Сыншылар қ оғ амдық мә селелерді кө теру арқ ылы аталмыш саланы дамытты. Ө з заманының ә леуметтік, кө ркемдік, эсте­тикалық ізденістерінің алдында болғ ан сыншы халық тың рухани ө мірінде ә деби сынның алатын орны мен атқ аратын қ ызметі туралы бұ рын-соң ды ойғ а келмеген, ауызғ а тү спеген озық ойлар, тамаша толғ амдар толғ ады. Сыншы болу оң ай емес. Сын – қ иын ө нер. Сын жазғ анның бә рі жұ рттың кө ң ілінен шығ ып, кө зіне тү се бермейді. Сыншы таланты – аса сирек талант. Ө йткені сыншы жазушыдан гө рі таланттырақ болуы шарт. Ол ө мір шындық тарын, елі мен жерінің тарихын, философиясын, тұ рмыс-салтын жазушыдан артық білуі қ ажет. Ол интеллект жағ ынан да жазушыдан биік тұ руы лә зім. Сонда ғ ана оның сыны жазушығ а ой салып, ә дебиеттің дамуына, қ оғ амдық, ә деби-эстетикалық ойдың ө суіне ық пал ете алады. «Сын – уақ ыт қ ажеттілігінен туғ ан, қ оғ амдық, эстетикалық, фи­лософиялық ой-сананың ө згеше бір формасы», – деді ол. Ә деби сынды шындық пен, ақ иқ атпен сабақ тас қ арады. «Шындық қ а – сү йіспеншілік, ақ иқ атқ а ің кә рлік жоқ жерде сын да жоқ», – деп ойланды. «Сынның аты – шындық, заты – сү йіспеншілік», – деп тол­ғ анды. «Сынның аты ащы болғ анымен, заты тұ щы», – дейді белгілі сыншы Сағ ат Ә шімбаев.. Осының бә рі сыншының ү л­кен азаматтығ ынан ө сіп-ө нген биік мә дениеттіліктің, ойлау мен сө йлеудегі, талдау мен жи­нақ ­таудағ ы терең діктің ү лгісі еді.Сыншының азаматтық позиция, азаматтық пафос туралы қ алыптастырғ ан ұ ғ ымдары, ә деби-эстетикалық ойлары мен толғ аныстары, анық таулары мен айқ ындаулары дә лелді де дә ­йекті болумен бірге эмоциялық мазмұ нының байлығ ы жағ ынан да аса бағ алы. Азаматтық позиция – сыншы пайымдауында, суреткерлік айрық ша па­ра­сат­тылық. Ал суреткерлік ай­рық ша парасаттылық дегеніміз – рухани қ асиеттің тө ресі.

30. Қ. Жұ малиев шығ армашылығ ы. Қ. Жұ малиев – ғ алым, фил.ғ ылым докторы, проф, Қ азақ станның ең бек сің ірген ғ ылым қ айраткері (1961). Жұ малиев шығ армашылық жолын ақ ындық тан бастағ ан. Оның алғ ашқ ы ө лең і “Батырақ Ғ алиасқ ар” 1928 жылы “Лениншіл жас” газетінде жарияланды. “Ерғ ожа мен Егізбай” поэмасы (1929), “Шабуыл” (1933), “Қ анды су” (1934), “Ө мір жыры” (1938), “Қ ырдағ ы кү рес” (1957) деп аталатын ө лең дері мен поэмалар жинақ тары жарық кө рді. Исатай-Махамбет кө терілісінің тарихынан жазыла бастағ ан романның ү зінділері “Айқ ас” деген атпен басылғ ан (1942). Жұ малиев – “Біржан-Сара” операсы либреттосының, “Арбасу” (Ә.Сә рсенбаевпен бірге) атты пьесаның авторы. Қ азақ зиялылары туралы “Жайсаң жандар” естелік кітабы жарық кө рді (1969). Кітапта С.Мең дешев, С.Сейфуллин, Б.Майлин, Қ.Жансү гіров, С.Аспандияров, Қ.Сә тбаев, С.Камалов, т.б. шығ армашылық портреттері жасалғ ан.

39.Монография (грекше monos – біртұ тас, grapho – жазу) – белгілі бір тақ ырыпты жан-жақ ты зерттейтін ғ ылыми ең бек. ^[1].Онда нақ ты сала бойынша кү рделі мә селе мақ сатты тү рде сө з етіліп, оның дамуына ық пал ететін ой-пікірлер айтылады. Монографияны жеке қ аламгер шығ армашылығ ына немесе жалпы ауқ ымды мә селеге арнап бір кейде бірнеше зерттеуші бірігіп жазуы мү мкін. Монографиялық ең бек библиография кө рсеткіштермен, жылнамалық тізім, ескертпе-тү сініктермен толық тырылады. Мұ ндай ең бектерде бірнеше мә селе қ амтылып, тақ ырып ә р қ ырынан баяндалады

35. Мақ ала терминінің ә детте екі тү рлі ұ ғ ымы бар: бірінші кө біне баспасө з бетінде жарияланғ ан материалдың жалпы аты ретінде қ олданылып жү р. «Газетке мақ ала шығ ыпты» дегенде ол рецензия да, хабар да, шолу да, фельетон да болуы мү мкін. Екінші, нақ тылы баспасө з жанрының атауы. Мақ ала баспасө з жанрларының ішіндегі ең кө п қ олданылатын жә не кең інен қ амтып, терең ірек талдайтын мү мкіндігі молырағ ы. М.ның мақ саты ә деби ө мірде болып жатқ ан маң ызды қ ұ былыстарды, оқ иғ аларды талдап, бағ алау, оның заң дылық тарын ашу, оқ ырмандарғ а тү сіндіріп отыру. Сонд да мақ алада ә деби сынның ғ ылыми публиц сипаты айқ ын кө рінеді. М.ның зерттеу обьектісі - ә деби процестің жекелеген зә ру мә селелері. Проф Қ ожекеев М.ның 5 тү рлі белгісін кө рсетеді. Олар: 1. М.ойды жалпыдан жалқ ығ а қ арай ө рбітеді; 2. фактілік материалдар талдану ү шін алынбайды, сыни пікірін не мадақ тау пікірін дә лелдеу ү шін соның растығ ына, дұ рыстығ ына кө з жеткізу ү шін ғ ана алынады; 3. ү лкен теориял қ ағ идаларғ а, жалпы бағ ыт бағ дарғ а байл жазылады; 4. ой- пікірді жалпы саясат жағ ынан ө рбітеді; 5. теор ой пікірдің жиынтығ ын баяндайды, онда бірінші қ атарда авторлық пікір айту, тү йін тү ю, ұ сыныс жасау тұ рады. Жалпы біздің ғ алымдар М.ның теор.қ, проблемалық, айтыс, ғ ұ мырнамалық, ескертпе тү рлерін бө ліп қ арастырады. М.жанрының болмыс пішінін айқ ындайтын негізгі екі қ асиет оның ғ ылымилығ ы мен проблемелылығ ы бірі бірінен ажырамас бірлікте болады. Айтыс мақ аланың басқ алардан айырмашылығ ы мұ нда мә селе ө ткір қ ойылады, нақ тылы бір мә селе тө ң ірегінде пікір барынша дә лелденеді немесе теріске шығ арылады.

24. М. Ғ абдуллин шығ армашылығ ы. М.Ғ. - қ азақ жазушысы, ә дебиет зерттеуші, қ оғ ам қ айраткері, фил. ғ ылымдарының докторы (1959), профессор (1959), академик 1935 жылы Қ азақ тың Абай атындағ ы мемлекеттік пед. институтын бітірген. 1936 ж. ә скер қ атарына барып, ә скери борышын ө теп қ айтқ аннан кейін осы институттың аспирантурасында оқ ығ ан. М.Ғ. ғ ылыми-зерттеу саласында кө п ең бек етті. " Қ азақ халқ ының ауыз ә дебиеті" (1958, 1964) атты кү рделі монографиялық ең бегінде Ғ абдуллин ауыз ә дебиетін зерттеудің ғ ылыми - методологиялық негіздерін айқ ындап, қ азақ ауыз ә дебиетіндегі батырлар жыры, лиро-эпостық дастандар, айтыс ө лең дері, мақ ал-мә телдер, жұ мбақ тар, ертегілер туралы жан-жақ ты терең ғ ылыми талдаулар жасады, олардың ғ ылымдық, тә лім-тә рбиелік мә нін ашып кө рсетті. Бұ л ең бек жоғ ары оқ у орындарына арналғ ан оқ улық ретінде бірнеше рет қ айта басылып шық ты. Ол 8-сыныпқ а арналғ ан " Қ азақ ә дебиеті" оқ улығ ын (1952-1957) жазды. М.Ғ абдуллиннің кө ркем шығ армадағ ы тырнақ алды туындылары дивизиялық, майдандық газеттерде жарық кө рді. Шығ армалары жеке жинақ болып, соғ ыстан кейін жарияланды. " Менің майдандас достарым" (1947), " Алтын жұ лдыз" (1948), " Майдан очерктері" (1949), " Сұ рапыл жылдар" (1971) атты кітаптарына енген ә ң гіме, очерктерін атауғ а болады. М.Ғ абдуллин сыншы педагог - жазушы ретінде ол жас ұ рпақ тың тә рбиесіне де ерекше кө ң іл бө лді. " Ата-аналарғ а тә рбие туралы кең ес" (1966) деген кітабында М.Ғ. бесік жырынан бастап, батырлар жырына дейінгі халық поэзиясының тә рбиелік мә нін ашып, оны іс жү зінде пайдаланудың тә сілдерін кө рсетеді. Ата – аналарғ а тә рбие жө нінде кең ес беруде бірнеше сыни талаптар қ ояды. Онда балаларды патриотизмге, шыншылдық қ а тә рбиелеу, олардың болашақ қ а сенімін арттыру, жас баланы дұ рыс сө йлеуге ү йрету жө нінде айтылғ ан. Сонымен қ атар, жазушының «Майдан очерктері» деген ең бегі оның сыншылдық ө нерін терең таныта тү скен. Оғ ан дә лел ретінде, автордың ө з сө зін келтірейік: «...очерктерде баяндалатын оқ иғ алар, оғ ан қ атысатын адамдар автордың ойынан шығ арғ аны емес, ө мір шындығ ы».Осыдан байқ ағ анымыздай, жазушының шыншылдығ ы оның нағ ыз сыншы екенін аң ғ артады.

29. М. Қ аратаев – сыншы. Ғ алым-сыншы М.Қ аратаев - жи­ыр­мадан астам ә деби сын, зерттеу кітаптарының, ә лденеше жү здеген мақ алалардың авторы. Ғ алым-сыншы М.Қ аратаевтың «Туғ ан ә дебиет туралы ойлар» (1958 ж.) атты мақ алалар жинағ ы оғ ан филология ғ ылымының кандидаты ғ ылыми атағ ын алып берген болатын. Одан кейін бірінен соң бірі жария­ланғ ан «Жыр қ анатында» (1959 ж.), «Ө нерпаз болсаң, арқ алан» (1960 ж), «Шеберлік шың ына» (1963ж.), «Эпос­тан эпопеяғ а» (1969ж.), «Ә дебиет жә не эстетика» (1970ж.), «Ізденіс іздері» (1984ж), т.б. кітаптары - қ азақ ә дебиеттану ғ ылымының қ азынасын молайтқ ан бағ алы ең бектер. Сыншылық пен ғ алымдық тың тұ ­тасқ ан сапаларын бойғ а сің іру, ә рине, қ аламгерлік шығ армашылық қ абі­летпен, автордың терең білімдар­лығ ымен тығ ыз байланысты. М.Қ ара­таевтың ә деби-сыншылық ең бек­теріне тә н басты сипаттардың қ ата­рында жинақ таушылық, теориялық тұ жырымдарының тиянақ тылығ ы, терең дігі, қ азақ ә дебиетінің тари­хындағ ы кесек туындыларды жанр табиғ атына орай талдай білушілігі, фольклор мен ә дебиетке тә н ортақ жә не айырым белгілерді, жеке қ алам­герлердің шығ армашылық шебер­лігін, кемшіліктерін дә л бағ алай білетіні - ә дебиетті сү йетін барша оқ ырмандарғ а мә лім.

6. Отызыншы жылдардағ ы ә деби-сын. 32жылы партияның «Кө ркемө нер ұ йымдарын қ айта қ ұ ру» қ аулысы шығ ып, шығ армашылық ты жақ сартуғ а бағ ытталғ ан қ адамдар жасалды. Ә дебиеттің сын саласына білімді жастардың, ә сіресе, сынды ө здерінің ө нерпаздық арнасы деп танығ ан Е. Ысмайыловтың, М. Қ аратаев, Қ. Жұ малиев, Мансұ р Ғ атауллин, Рахымжан Жаманқ ұ лов, Рахым Уә лиахметов, Ә лібек Қ оң ыратбаев, Қ ұ лмырза Ө тепов сияқ ты сыншылардың алғ ашқ ы қ адамдарын сыннан бастағ ан С. Ерубаев пен З. Шашкин, Х. Есенжанов сынды жазушылардың қ азақ ә дебиетінің ә леміне келуіне байланысты білікті, мә дениетті, эстетикалық сауатты сын ө ріс алып, аз жылда жетекші тенденцияғ а ие болар деген ү міт оты жылт етті. Қ азақ сынының шуақ ты кезең і (отыз екінші жылдың екінші – отыз жетінші жылдың бірінші жартысы) шын шығ армашылық қ а бұ рылды. М.Ә уезов ө зінің ашық хатымен ә дебиетке қ осылды. Отыз екінші жылдың желтоқ санында Жазушылар Одағ ының пленумы болып, Ілияс Жансү гіров тө рағ а сайланды. Ә деби атмосфераны жақ сарту жө нінде бірқ атар игілікті қ адам жасалып, сынның сө з саптауы инабаттылық қ а ауыса бастады. Шығ армашылық айтыс тү сінісуге беттеді, бірін-бірі қ ұ птай да мә дениетті міней сө йлеу машығ ы сің е бастады. «Сын майданын кө термелеуіміз керек» деп Қ.Ө тепов ө ткен-кеткенді біраз шолып, Б.Кенжебаевпен екеуі «Тағ ы да ә дебиет сыны туралы» мақ ала жазғ анда «пә лсафалы сынның» болмағ андығ ын ү лкен айып санап, ө здері сынғ а келген кезден тарихты тарихты бастау дағ дысына ойысқ анмен де, білім толық тыруғ а, мә дениетті кө теруге, жікшілдіктен безуге шақ ырды. Ақ ын жазушылардың туындыларына «дербес сынды ө ркендетіп, жеке шығ армаларды сынау ү шін ә дебиет сыны методологиясын жасауымыз, шешуіміз, айқ ындауымыз керек» деген ұ сыныс жасады. Бұ л ойды Ғ. Тоғ жанов «Қ азақ ә дебиетіндегі сын туралы кейбір ойларымыз» деген мақ аласында жалғ астыра тү сіп, отыз екінші жылдан шық қ ан елу шақ ты кітапқ а бірде-бір дұ рыс сын жазылмады деп білді жә не «ө ткен жылдардағ ы сынның бә рін бү йтіп мансұ қ қ ылу ә рине дұ рыс пікір емес. Дұ рыс емесі былай тұ рсын бұ л зиянды пікір» деп табады да, дербес сынды кү шейтуге ү ндейді.

10. Отызыншы жылдардағ ы ә деби айтыстар. Отызыншы жылдары кө п кө рінген сын мақ алалардың тағ ы бір тү рі айтыс (полемикалық) мақ алалар. Осы дә уірде ә дебиеттің тү рлі мә селелері тө ң ірегінде ә деби айтыстар кө п болды. Олардың басты-бастыларына жоғ ары жақ та тоқ талып та ө ттік. Сынның айтыс мақ ала тү рі бұ л кездерде ө зінің ө ткірлік, жауынгерлік, батыл ой айта білушілік қ ызба қ асиеттерімен кө зге тү сті. Шындық айтыста анық талады дегендей, айтыс мақ алалары соғ ысқ а дейінгі дә уірдегі ә дебиетіміздің кө птеген теориялық практикалық мә селелерін анық тауды елеулі рө л атқ арды. Ә дебиеттің белгілі бір ө зекті мә селесі, не бір шығ арма жайлы салмақ ты ойлар ө рбіткен сын мақ алалары да ә деби сында едә уір орын алды. С.Мұ қ ановтың, Қ.Ө теповтың, Е.Ысмайыловтың, М.Қ аратаевтың т.б. сын мақ алалары сындарлы мә селелерді алғ а қ ойғ ан толғ амды ойларымен кө зге тү седі. Ақ ын-жазушылардың мү шелтойларына байланысты ө мір жолын, шығ армашылығ ын баяндайтын жазушы портреті, ғ ұ мырнамалық мақ алалар кө п жазылды. Мұ ндай мақ алалар жазушы шығ -ның тү рлі жақ тары кең інен ә ң гімеленді. Ал, сынның пародия, памфлет сияқ ты тү рлері ө те аз кө рінді.

11. Отызыншы жылдардағ ы ә дебиеттану. Отызыншы жылдары ә деиеттің сынымен арнайы айналысқ ан Ғ.Тоғ жанов, Б.Кенжебаев, Қ.Ө тепов, І.Қ абылов, Е.Ысмайылов, М.Қ аратаев сияқ ты дарынды сыншылар сынды профессионалдық дә режеге жеткізді. Осы кездерде сауатты сындарымен кө зге тү скен ә дебиетшілердің бірі М.Қ аратаев. Алғ ашқ ы мақ аласы 1933 жылы жарияланғ ан сыншы жастығ ына қ арамастан білімді, принципті жазылғ ан мақ алаларында ә дебиетіміздің маң ызды мә селелерін қ озғ ай білді. 1937 жылы сыншының жиырмағ а жуық сын мақ алалары баспасө з бетінде жарық кө ріпті. Бұ лардың ішінде Қ азақ стан Жазушылар одағ ының 1937 жылы мамыр айында болып ө ткен сын туралы арнаулы пленумында «Қ азақ ә дебиетіндегі сынның міндеттері» деген тақ ырыпта жасағ ан баяндамасы кө зге тү седі. Отызыншы жылдардың екінші жартысында сынғ а қ амқ орлық кү шейе тү сті. Бұ рын сын туралы жол-жө некей айтылып келсе, енді жазушылар одағ ының пленумында арнайы ә ң гімеленді. Оны ө ркендету туралы нақ тылы шаралар белгіленді.

12. Отыз жетінші жыл ойраны. Шығ арманың кө ркемдік қ асиеттерінен гө рі идеялық жағ ына маң ыз берген солақ ай сындар бү кіл соғ ысқ а дейінгі дә уір бойы ү стемдік қ ұ рып, ақ ыры 1937 ж. жазушыларды екінші дү ркін жаппай жазалауғ а ұ рындырды. Соғ ыстан соң ғ ы кезең де Ә дебиет сынының кө кжиегі кең іп, ә деби ой-толғ амдардың ғ ылыми негізі арта тү скенімен, ә дебиеттің партиялық принципі барынша қ адағ аланып отырды. Кө ркем ә дебиетте, сын-зерттеу саласында саяси қ ырағ ылық ты кү шейту мақ сатында жү ргізілген істердің барысында бірсыпыра қ аламгерлер тағ ы да қ уғ ынғ а ұ шырады. “Ұ лтшылдық қ а”, “ескілшілдікке” қ арсы саяси науқ анның барысында ә дебиеттің бү кіл тарихы Абайымен қ оса теріске шығ арылды. Алғ ашқ ы екі кітабы жарық кө рген “Абай жолы” эпопеясында қ азақ тық ө ткен ғ асырдағ ы ө мірінің суреттелуінен бастап, бар қ адір-қ асиеті жоқ қ а шығ арылып, теріс идеялар береді деп танылды. Осы саяси науқ анның салдарынан Ысмайылов, Жұ малиев, Қ. Мұ қ амедханов т.б. қ удаланып, ә дебиеттен шеттетілді. Кенжебаев, Т. Нұ ртазин, Қ оң ыратбаев т.б. қ уғ ындалды. Тоқ ырауғ а ұ шырағ ан қ азақ Ә деби сыны 1955 ж. респ. басшылығ ы ауысып, идеол. солшыл бағ ыттағ ы тоң ептеп жібіп, шығ армашылық жұ мысқ а мү мкіндіктер туа бастағ ан кезде қ айтадан жанданып, кең арнасына тү се бастады.

37. Рецензия. – сын жанрларының ішіндегі ең кө п қ олданылатын ө рісі кө п жанр. (лат.тексеру, қ арастыру, бағ алау, пікір білдіру). Р. дегеніміз ә деби шығ арманы сыни тұ рғ ыдан талдап қ арастырып баяндайтын, пікір білдіретін ә деби сынның жанры. Онда бір кітап н\е шығ арма, ә ң гіме арқ ау болады. Р. Кө лемі жағ ынан ық шам жанрларғ а жатады. Р.ның кө лем жағ ынан ұ лғ аюы оның жанрлық сипатына сай келіп, ақ тап тұ руы да н\е олпы солпылық қ а соқ тыруы да мү мкін. Баспасө з бетінде кө рінген алғ ашқ ы р.лардың публицистикалық сипаты басым болды. Олардың негізгі мақ саты жаң а шық қ ан кітапты жақ сы болса ү гіттеу, насихаттау, нашар болса сақ тандыру болғ андай. Кейіннен баспасө здің дамуына орай арнайы газеттердің, журналдардың шығ а бастауына байл. р.ның кө ркем шығ арманың талдау, бағ алау сияқ ты негізгі қ асиеттері қ алыптасып, оның басты ерекшелігіне айналды. Жазушы В. Г. Короленко р.ны «сынның жең іл кавалериясы» деп атағ ан.Қ азіргі қ азақ р.сын авторлар қ ұ рамына қ арай маман сыншылар сыны, ақ ын жазушылар сыны деп ү лкен екі топқ а бө луге болады. Ал оқ ырмандар сыны мү лдем аз. Негізгі екі топтағ ы р.дың басты айырмашылық тары алғ ашқ ысында талдау, екіншісінде алғ ан ә серін, ұ нағ ан, ұ намағ анын қ аламгер кө зімен қ арап айтушылық басым болады.

27. Р.Бердібаев – сыншы. 85 жасқ а қ арағ ан ша­ғ ын­да кө рнекті ғ алым, қ а­рым­ды қ айраткер, еліміздің Ұ лттық Ғ ылым акаде­мия­сы­ның академигі Рахманқ ұ л Бердібай дү ние салды. Р.Бердібай 1927 жылы 2 желтоқ санда Оң тү стік Қ азақ ­стан облысындағ ы Тү ркістан ауданының Кө кіш ауылында ө мірге келген. Тү ркістан пе­да­гогикалық училищесін бі­ті­ріп, Қ ызылорда педаго­ги­калық институты мен Қ азақ Мемлекеттік универ­си­те­тін­де оқ ығ ан. Р.Бердібай 34 жыл бойы Алматы қ алалық қ азақ ә дебиеті мен ө нері халық университетінің ректоры міндетін қ оғ ам­дық негізде атқ арды. 1961 жылы «Қ азіргі қ азақ рома­нын­дағ ы сюжет проблемасы» тақ ырыбында кандидаттық, 1970 жылы «Қ азақ романдарының негізгі теориялық проблемалары» бойынша докторлық диссертация қ орғ ады. XX ғ асырдың елуінші жылдарынан бастап, ә дебиеттің сыншысы болғ ан ғ алымның 1967 жылы шық қ ан «Роман жә не заман» атты зерттеу ең бегі де уақ ытында аса жоғ ары бағ аланғ ан. Қ азақ романының теориялық мә селелерін зерттеудегі соны тұ жырымдары ғ алымның ғ ылымдағ ы ерекше келбетін танытып т ұ рады. 1971 жылы “Қ азақ совет ә дебиетінің қ алыптасуы», 1973 жылы «Дә стү р тағ лымы» атты кітабы жарық кө реді. 1975 жылы «Қ азақ романы», 1976 жылы «От легенды к роману», 1977 жылы «Ғ асырлар толғ ауы», 1979 «Қ азақ тарихи романы», 1985 жылы «Замана сазы» жазылғ ан екен. Қ азақ тың кө ркемдік ойлау жү йесінің кемелдігін танытатын қ азақ романының жанашыры болғ ан ғ алымның терең танымы қ азіргі кү ні таң қ алдырғ андай. Ұ лы ғ ұ лама М.Ә уезовтің шә кірті болғ анын тә ң ірдің сыйындай кө ретін ғ алым М.Ә уезовтің ә дебиеттану ғ ылымындағ ы ө згеше ұ станымын ерте бастан дұ рыс танығ ан. Қ азақ романын зерттеуде осы ұ станымды темірқ азық етіп отырғ ан. 1997 жылы жарияланғ ан «Мұ хтар шың ы» монографиясында ө з зерттеулерінің сырын ашқ андай болады. Ә уезовтің жолымен халық тың ұ лттық санасын оятаттын тарихи кө ркем шығ армалар екеніне толық ден қ ояды. «Кө птеген халық ө з тарихын тарих оқ улық тарынан емес, тарихи романдар арқ ылы таниды», - деп, ө зінің тарихи романдарды ерекше назарғ а алу себебін тү сіндіргендей. Қ ұ рғ ақ насихаттан гө рі тарихи романдардың ұ лт санасын кө терудегі ролін танығ андық тан, студенттерге Тарихи роман деген атпен арнайы дә ріс ө ткізуді қ олғ а алып, оның оқ улығ ын да жазып шығ арды. «Тарихи роман» оқ улығ ы 1997 жылы жарық кө рді. Р.Бердібай дә уірдің жазушы шығ армашылығ ына тигі­зер ә сері, сюжет пен мінез, замандас бейнесі, жанр сипаттары жайлы терең толғ амды тұ жы­рым­дар жасап, мақ а­ла­лар жазды. Ғ алымның «Сар­қ ыл­мас қ а­зына», «Кә усар бұ ­лақ», «Эпос – ел қ азынасы», «Жыршылық дә стү р», «Қ азақ тү ркі эпос­тары­ның мә селе­лері» сияқ ты кү рделі зертте­у­лері қ азақ хал­қ ы­ның аса бай эпостық мұ ра­сының мә селе­лерін зерттеуге ар­налды. Ол «Қ азақ тарихи жыр­ларының мә селелері», «Фольклор шын­ды­ғ ы», «Қ а­зақ фолькло­рис­ти­касының тарихы», «Қ азақ фольклорының поэ­тикасы», «Қ азақ фольк­лоры­ның типологиясы» секілді ір­гелі акаде­мия­лық зерттеу­лер­дің жазылуына жетекшілік жасады, осы зерттеулердің негізгі тарауларын жазысты.

28. С. Ә шімбаев – сыншы. Орыс ә дебиетінің бағ ына туғ ан Писарев секілді қ ұ йрық ты жұ лдыздай жарқ ырап жанып, ағ ып тү скен жарық тарымыздың бірі – қ азақ мә дениеті мен ә дебиетінің дамуына, ұ лттық сананың ө суіне ү лкен ү лес қ осып кеткен асылымыз Сағ ат Ә шімбаев еді. Саң лақ сыншы Сағ ат ә дебиет ә леміне алғ аш аудармамен келді. Ол 1966 жылы Мә скеудің “Прогресс” баспасынан шық қ ан “Афоризмы” атты ә лем ақ ыл-ой алыптарының даналық сө здері болатын. “Сын мұ раты” (1974) атты тырнақ алды туындысы ү шін 1976 жылы Жастар сыйлығ ының лауреаты атанды. “Талантқ а тағ зым” (1982), “Парасатқ а қ ұ штарлық ” (1985), атты сын кітаптарын жұ ртшылық жылы қ абылдады. Ө зі ө мірден ө ткен соң “Шындық қ а сү йіспеншілік” (1993) атты ең бегі жарық кө рді. Аталғ ан ең бектердің ә деби, ғ ылыми айналымнан тү спей, ә ркез сұ ранысқ а ие болуы Сағ ат есімінің сан ғ асырларғ а баратынының, артында қ алғ ан мұ расының ө лмейтіндігінің айқ ын айғ ағ ы.

Сағ ат ә сіресе ү ш ұ лыны пір санапты, ардақ тұ тыпты. Шығ армаларын талдап, желісіне арқ ау болғ ан алуан тү рлі оқ иғ алардағ ы ұ лттың ұ лылығ ын, халқ ының қ асиетін бір арнада тоғ ыстырып, биікке кө теріпті. Олар – данышпан Абай, ұ лы Мұ хтар Ә уезов, қ ара сө здің хас шебері Ғ абит Мү сірепов.

“ХІХ ғ асырдың екінші жартысында қ азақ халқ ы сана-сезімі оянуының бұ рқ еткен ең айқ ын кө рінісі – Абай поэзиясы. Ұ лттық сана-сезім оянуының басы Абай…”, – дейді Сағ ат. С. Ә. саналы ғ ұ мырында қ адірлеп ө ткен Ғ абит Мү сіреповтің шығ ар­машылығ ын сө з еткенде, болмыстағ ы бояу мен атаудың сан тү рлі болатынын, бірақ солардың тү п атасы жеті тү рлі, атап айтқ анда ақ, қ ара, кө к, жасыл, қ ызыл, қ оң ыр, сары дейді де, бұ лардың бә рі қ ай заманда да ө з тү р-тү сін сақ тап келе жатқ анын, ө згермейтінін ескертеді. Сө йтеді де ұ лы Ғ абең творчествосын полотно-палитрасына жатқ ызып, ә лгі негізгі жеті бояудан жетпіс бояу жасағ анын тілге тиек етеді.

Алаштың ардақ тысына айналғ ан Зейін ағ а – Зейнолла Қ абдоловтың бір қ анатты сө зі бар еді. Ол: “Ә дебиет – ардың ісі” деген сө з. Сол ардың ісіне адалдық танытқ ан азаматтардың бірі – Сағ ат Ә шімбаев. Қ азақ ә дебиеті сынына алғ аш философиялық бояу дарытқ ан да осы Сағ ат Ә шімбаев болатын. Тө л ә дебиет сынымызда Сағ ат салғ ан сара жол сайрап жатыр. Т. Ахтановтай қ азақ ә дебиетіндегі орны бө лек, қ айталанбас қ аламгердің сан қ ырлы шығ армашылығ ының терең іне бойлайтын бұ л кітаптың басты қ ұ ндылығ ы – жазушы портретінің бү гінгі тә уелсіз санамыздың, тә уелсіз танымның биігінен сомдалғ андығ ы. Сыншының бұ л жолы да қ аламгер туралы ө зіне дейінгі жазылғ ан дү ниелерді қ айталамай, Т.Ахтанов қ аламынан шық қ ан: “Қ аһ арлы кү ндер”, “Махаббат мұ ң ы”, “Дала сыры”, “Боран”, “Ант”, “Шырағ ың сө нбесін”, “Кү й аң ызы”, “Жоғ алғ ан дос” сияқ ты кө ркемдік жаратылысы бө лек шығ армалардың суреткерлік болмыс-бітімін, ең бастысы осынау туындылардың қ азақ руханияты мен ұ лттық мү дде тұ рғ ысынан қ андай олжа салғ андығ ын терең нен тартып сө з ететіндігі айрық ша кө зге тү седі. Бір ерекшелігі, сыншының ә деби-эстетикалық талдаудың тосын, ә рі қ ызық ты, ә рі ө німді кө рінетін ә дісі – Тахауи Ахтановты Ахтановтың ө з кө зімен ашуғ а ұ мтылуы ә серлі шық қ ан. Суреткер қ аламгердің эстетикалық кө зқ арастарын – туындыларымен жә не ә р алуан тақ ырыптағ ы ә деби-талдау мақ алаларымен жарыстыра отырып, яғ ни сол кездегі ә деби процестегі қ алам қ айраткерінің кө ркемдік жү йесі мен жаң ашыл ізденістерін қ атар қ арастырады. Сол тұ ста ә деби ағ ымдағ ы кө зге тү скен кө ркемдік ізденістердің барлығ ын жарыстыра, салыстыра қ арастырып отырып, соның егіз ө рім, бір ө зек табиғ атын, яғ ни талант тектоникасындағ ы ішкі ә рі сә улелі қ асиеттерін аршып кө рсетеді. Осының барлығ ы ө з кезегінде сыншы ү шін қ аламгер портретін іштен ашуғ а, іштен танытуғ а таптырмас кілт болғ ан.