Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Жазушы – сыншы. 1 страница






Нұ рғ алиев Рымғ али (1940), жазушы, сыншы, ғ алым Нұ рғ алиев Рымғ али - Семей облысының Абай ауданындағ ы Қ айнар селосында 1940 жылы туғ ан. Ол - ә рі зерттеуші, сыншы, жазушы. Филология ғ ылымының докторы, профессор, Ұ лттық Ғ ылым Академиясының корреспондент мү шесі. Мемлекеттік сыйлық тың лауреаты. Жазушының қ олынан " Талант тағ дыры", " Кү ретамыр", " Қ азақ драматургиясы", " Ө нердің эстетикалық нысанасы", т.б. зерттеу ең бектері, " Дә н", " Ай қ анатты арғ ымақ " прозалық кітаптары жарық кө рді. Нұ рғ алиев абайтану мә селелерімен айналысып, " М.Ә уезов шығ армашылығ ындағ ы Абай ө мірі тақ ырыбы", " Абай энциклопедиясы" т.б. ғ ылыми мақ алалары жарияланды. " Трагедия табиғ аты", " Ө нер алды қ ызыл тіл" атты монографиялық ең бектерінде Абай мен Ә уезов шығ армашылық мұ раттарын, тіл, ұ йқ ас, сө з ерекшеліктерін салыстыра қ арастырды. " Айдын", " Телағ ыс", " Қ азақ революциялық поэзиясы" атты ә деби трилогиясы ү шін Абай атындағ ы Мемлекеттік сыйлығ ы берілді.І

Сыншы, ғ алым Мұ қ аметжан Қ аратаев қ азақ, орыс тілдерінде қ атар жазатын аса ең бекқ ор академик еді. Оның қ аламынан туғ ан жеті жү зден астам мақ аланы, қ ырық тан астам ә деби сын, зерттеулерден тұ ратын кітаптарды айтпағ анның ө зінде қ азақ ә дебиеті оқ улық тарының, ү ш томдық қ азақ ә дебиеті тарихы авторларының бірі екендігі де оның ұ лт руханияты ү шін аянбай тер тө ккенін айғ ақ таса керек. Сонымен қ атар Горький, Шолоховтардың таң даулы туындыларын қ азақ ша сө йлетіп, қ азақ оқ ырмандарының рухани кө кжиегін кең ейтуге ө лшеусіз ү лес қ осқ ан аудармашы екенін де атап айту парыз. Ә деби жә не ғ ылыми ортада зор беделге ие, академик Рымғ али Нұ рғ али сынды ұ лтымыздың біртуар ірі ғ алым-ұ лдарына ғ ылыми кең есші болғ ан, қ азақ тың Белинскийі атанғ ан Мұ қ аң, халқ ына, қ азақ ә дебиеті мен мә дениетіне соң ғ ы демі ү зілгенше аянбай ең бек етті. Ө мірдегі тым қ арапайымдылығ ы оның ірі ғ алым екендігінің ү лгісі болса керек.

Тү рмеде кө рген қ орлық тары туралы ащы шындық ты жаза тұ рып, жариялауғ а асық пады. Ел тә уелсіздік алғ анына – ү ш-тө рт жыл ө тсе де ө зін қ уғ ын-қ ұ рбаны етіп кө рсетуден қ аймық ты. Сө йтіп, тү рмедегі кө рген азаптарын «Уақ ыт ө ткеннен кейін тү бі бір шығ арарсың, халық қ а керек болар», деп аманат етіп зайыбына қ алдырғ ан.

 

19. З. Қ абдолов – ә дебиет теориясын негіздеушілердің бірі. З. Қ абдолов " Сө з ө нері" кітабында: «... Ә деби сынымызда ә жептеуір ілгерілеу бар. Кө ркем шығ армашылық тың қ андай келелі мә селелері мен нә зік қ ұ былыстары болсын, қ азіргі ә деби сын талдап-тексеруге де, барлап-байыптауғ а да ә зір. Осы реттен алып қ арағ анда, біздің ә дебиеттануда кү ні кешеге дейін кенже қ алып келген сала – ә дебиет теориясы.» деген жолдар ұ шырасады. Қ абдоловтың ө зі «кенже қ алғ ан» сала деп атағ ан ә дебиетіміздің теориясына ғ алымның ө зі кө з жұ ма қ арай алмайтынын айтады.

Жетпісінші жылдарғ а дейін студент-филологтардың оқ у қ ұ ралы Қ. Жұ малиевтің орта мектепке арналғ ан «Ә дебиет теориясы» ғ ана, ал А. Байтұ рсыновтың «Ә дебиет танытқ ыш», Е. Ысмайыловтың «Ә дебиет теориясының мә селелері» кітаптары белгілі себептермен пайдалануда болмады. Алпыс бірінші жылы мемлекеттік университеттер мен педагогикалық институттерге арнап «Ә дебиеттану негіздерінен» программа қ ұ рылды. Осы тұ ста осы программағ а негізделген оқ улық жазу қ ажеттігі туды. Бұ л оқ улық ты «Сө з ө нері» деген атпен З.Қ абдолов жазғ ан болатын. Бұ л оқ улық тың негізгі ерекшелігі: ә дебиеттің теориялық мә селелерін бірың ғ ай қ исынғ а ғ ана айналдырып, оны ә лдебір қ асаң ереже, қ атал заң ретінде ұ сынбай, теориялық толғ амдарымызды жазушылық шеберлік мә селесімен, қ ажет жағ дайда қ аламгерлік ө нердің қ иын иірімдерімен ұ штастыра, кө ркем творчествоның психологиясымен байланыстыра жү йелегенінде. М. Ә уезов: «Суреткерлік шеберлік, ә р сө здің орнын таба білу. Орнын тапса, ойнамайтын сө з жоқ. Сө з ө нері – сө йлеу емес, сө збен сурет салу» десе, З.Қ абдолов «ә дебиетті ардың ісіне» балайды. З. Қ абдолов «Сө з ө нері» ең бегін мынадай тарауларғ а бө леді: «Сө з ө нері туралы сө з», «Сө з ө нері жайлы ғ ылым», «Сө збен сомдалғ ан тұ лғ а», «Сө збен шың далғ ан шындық», «Сө з сыры», «Сө з сарасы», «Сө з ө неріндегі тек пен тү р», «Сө з ө неріндегі бет пен бағ ыт». Кө ріп отырғ анымыздай Қ абдоловтың аталғ ан ең бегі осы саладағ ы алғ ашқ ы жинақ талғ ан ең бек болуымен де, дұ рыс тұ жырымдарғ а баруымен де қ ұ нды.

2. Кө не дә уірдегі ә деби сын. Бағ зы замандардан ө нер мен талғ ам қ атар жү рген. Талғ ам тек тамсанудан, қ оштаудан ғ ана тумайды. Жақ сы мен жаманның, ізгілік пен зұ лымдық тың, сұ лулық пен ажарсыздық тың ара-жігін ажырататын таным-білік, парасат, тү сінік ә рқ ашан да ә ділдік туын тіккен. Бұ л процесс халық тық эстетикада ғ ана емес, кө не замандағ ы тү ркі ескерткіштерінде, ортағ асырлық жазбаларында, мұ сылман, қ араханит, Алтын Орда замандарындағ ы; Қ азақ хандығ ы тұ сындағ ы жыраулардың, шешен-билердің туындыларында, мемлекет қ айраткерлері мен ғ ұ ламалардың тарихи зерттеулерінде, жарғ ыларында кездеседі. Қ азақ станның кең ө лкесін жайлағ ан тайпалардан қ алғ ан ескерткіштер ежелгі мә дениет ү шін де, оның ә р қ илы салалары ү шін де айрық ша қ ұ нды. Сондық тан да қ азақ ә дебиеті сынының қ айнар кө зі, мә нді бір арнасы ретінде сонау кө не заман ескерткіштерінен бастау алғ аны жө н. Кө не дә уірдегі туындылардың кө ркемдік сипатына Б.Кенжебаев пен Ә. Марғ ұ лан Ұ лы Отан соғ ысына дейінгі кезең де-ақ кө ң іл аударды. Қ орқ ыттың ә фсаналары мен «Оғ ызнамадан» біз талай ү лгілерді кө реміз. Қ оқ ыттың Желмаямен желіп жү ріп жерұ йық іздегенде ә р ө лке-аймақ қ а берген бағ аларында сыни кө зқ арас басым жатады. Шешендік нақ ыл, ө сиет сө здерде «Ат тұ яқ ты келеді, ақ ын тілді келеді», «Ескі темір біз болмас, ескі дұ шпан дос болмас», «Тізгінсіз тіл бас жұ тқ ызар», «Ақ ын тілі қ ақ сауық», дегендерде сыни кө зқ араспен қ атар пә лсапалық ой ағ ыны да кү шті екенін кө реміз. Кө не ә дебиетіміздің мұ сылмандық дә уірі ғ ылыми-ә леуметтік ой-пікірлерімен қ атар эстетикалық таным біліктің қ айнар кө зін бұ рынғ ыдан да кең ірек ашып, адамзаттық мә дениетке ү лес болып қ алатын ү лгілерді мол тастап кетті. Ө згелерді былай қ ойғ анда, Ә л-Фарабидің қ олынан жү зден аса ең бек шық қ ан. Атап айтқ анда: «Ақ ылдың мә ні туралы трактат», «Мемлекет қ айраткерлерінің афоризмдері», «Қ айырымдылық мағ ынасы хақ ында», «Ғ ылымдардың шығ уы» т.б. «Сө з ө нері дертпен тең» екенін Ә л-Фараби ғ ылымдарды жү йелегенде бірінші орынғ а қ оюынан-ақ анық байқ аймыз. Ол поэтиканы ү шке бө ліп қ арайды: ө лең қ ұ рылысы мен оның ө лшем тү рлері, ұ йқ ас, ә уезділік.

Қ азақ тың сыни ой-пікірін зерттеген уақ ытта европалық тұ рғ ыдан қ арау, соғ ан бейімдеу қ атерлі де қ ате. Ә р халық ө зінің кө ркемдік таным-білігінен ө нікті ой тапқ анда ғ ана адамзат ә леміне бекер келмегендігін тү сінеді. Міне, сондық тан кө не замандағ ы туғ ан кө рікті ойларды қ азақ ә дебиет сыны тууының бір қ айнар кө зі ретінде қ арастыру ғ ылыми жағ ынан дұ рыс, эстетикалық тұ рғ ыдан ө німді болмақ.

 

43. Кә сіби сыншы. Қ азіргі қ азақ ә дебиеті сынының тарихына, оның жү ріп ө ткен жолына кө ркемдік сапа дең гейі тұ рғ ысынан қ арағ анда бірнеше айтулы кезең дерді атап ө туге болар еді. ХХ ғ асырдың 20-30 жылдарында алаш арыстары негізін қ алағ ан, осылардың арқ асында жаң аша, ұ лттық танымдық -кө ркемдік биігіне кө терілген ә деби-кө ркем сынымыз, ең бастысы осы арқ ылы сол кезең дегі туғ ан ә дебиетіміздің тарихын, теориясын, кө ркемдік ізденістерін бір жү йеге тү сіруге деген талпыныс, барлығ ы да зая кеткен жоқ. Сол жылдардағ ы А.Байтұ рсынов, Ж.Аймауытов, С.Мұ қ анов, С.Сейфуллин, М.Ә уезов, Ғ.Тоғ жанов, Қ.Жұ малиев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев бастағ ан жә не осы ізденістер арнасын ары қ арай сә тті жалғ астырып кете алғ ан кейінгі толқ ын ә дебиет зерттеушілері мен сыншылары да ұ лтымызғ а тең дессіз мол мұ ра қ алдырды. Қ азір қ олымызда қ алғ ан осынау бағ а жетпес қ ұ нды мұ ра бү гінгі ә дебиетін іздейтін, ә дебиетін сү йетін жас ұ рпақ қ а да таптырмас рухани азық екендігін айтып жату артық. Демек, қ азіргі қ азақ кө ркем сыны тақ ыр жерден басталғ ан жоқ, қ ұ нарлы мектептен, телегей тең із ә дебиетіміздің ө з қ айнарынан қ уат алды.

Қ азақ тың ұ лттық ә деби сыны мен ә дебиеттану ғ ылымындағ ы осынау кү рделі жылдарда қ алыптасқ ан, ө ркен жайғ ан қ ұ нарлы дә стү р 60-90 жылдар, керек болса бү гінгі тә уелсіз ә дебиетіміз бен ө неріміз ү шін де бағ а жетпес биік тұ ғ ыр, эстетикалық қ ұ ндылық болып отыр. Осы жылдар аралығ ында осынау қ ұ нарғ а табан тіреген, содан нә р алғ ан бірнеше буын қ азақ сыншылары да ө сіп жетілді, ә дебиет айдынына шық ты. 70-жылдардың ішінде жазғ ан дү ниелерімен оқ ырманын елең еткізіп осы кө шке келіп қ осылғ ан З.Серікқ алиев, Т.Тоқ бергенов, А.Сү лейменов, Ж.Ә бдірә шев, С.Ә шімбаев т.б. сын ең бектері ә дебиетке соны леп алып келді. Осынау талантты, тегеурінді, ең бастысы ә лемдік ә дебиеттен тоқ ығ аны, тү йгені мол білімді, білікті ә дебиет сыншылары буынының бел ортасында кө рнекті қ аламгер, кә сіби сынның ауыр жү гін ауырсынбай арқ алап, осы ә дебиет сынын ондағ ан жылдар бойында ө з тағ дырына балап, бір ерекшелігі ә дебиеттің барлық жанрларын бірдей қ амтып, ө ндіре жазып, жемісті ең бек етіп келе жатқ ан Сайлаубек Естайұ лы Жұ мабекті бү гінгі кү ні даралап айтсақ жарасады. Ә дебиет пен сынның биік белесіне сирек дарын, тума талантымен, ешкімді қ айталамайтын ө зіндік стилімен, жазу мә нерімен, ең бастысы осынау ұ зақ жылдардың ө н бойында тынымсыз ізденіс пен таза ең бекке ғ ана арқ а сү йеген сыншының қ азақ оқ ырманына ұ сынғ ан сын жинақ тары аз емес.

Бү гінгі кү ні де қ азақ тың қ абырғ алы қ аламгерлері туралы қ адау-қ адау ең бектер жазып жү рген кө рнекті сыншымыз Сайлаубек Жұ мабектің “Сын пернесі” (“Жазушы”), “Ғ.Мү сірепов”(“Рауан”), “Сын ә уені” (“Елорда”), “Шерхан Мұ ртаза. Жұ лдызы нұ рлы суреткер”, (екінші басылымы), (“Ө лке”), “Тахауи Ахтанов. Талант тектоникасы. (Ахтанов–Ахтановтың кө зімен)” (“Кү лтегін”) атты қ адау-қ адау ең бектері, дү ниеден ө тіп кеткен, қ азақ руханиятына қ айталанбас кө ркем мұ ра сыйлағ ан Ғ.Мү сірепов, Т.Ә лімқ ұ лов, Ә.Ә лімжанов, Ә.Тә жібаев, М.Мақ атаев, Қ.Мұ хаметжанов, М.Қ аратаев, А.Сү лейменов, З.Серікқ алиев, қ азір де қ олынан қ аламы тү спеген Ә.Нұ рпейісов, Ә.Кекілбаев, Ш.Мұ ртаза, Ф.Оң ғ арсынова сынды шынайы суреткерлер жайындағ ы толымды, тағ ылымы биік ә деби-эстетикалық эсселер мен ә деби талдау мақ алалар шоғ ыры, осының барлығ ы ә дебиет сыншысының кейінгі он, он бес жыл кө лемінде тынымсыз ізденіс ү стінде екендігін кө рсетеді.

Осынау жемісті ең бектің бір кө рінісі жоғ арыдағ ы санымен емес, кө ркемдік сапасымен оқ ырман назарын ө зіне аударғ ан ә деби зерттеулер, ә деби-сын ең бектер десек артық айтпаймыз. Ә рқ айсысы қ азақ ә дебиетінің бір-бір шоқ тығ ына айналғ ан жоғ арыда аты аталғ ан қ аламгерлердің шығ армашылық зертханасының, олардың кө ркемдік ә лемінің қ азіргі ә дебиеттану, сыни-эстетикалық дү ниетанымымыздың бү гінгі жеткен биігінен талдау арнасында қ арастырылуы басты рухани олжамыз дер едік.

 

7. Қ азАПП-тың тұ сындағ ы ә деби-сын. Мың тоғ ыз жү з жиырма екінші жылдан бастап қ азақ ақ ын жазушыларының басын біріктіру идеясы басталды. Алайда, жиырма бесінші жылдарғ а дейін тиянақ ты шешімін таба алмады. Жиырма тө ртінші жылы Семей мен Орал қ алаларында пролетар жазушылары ассоциациялары кө біне-кө п орыс жазушыларының бастауы жә не ық палымен жергілікті ғ ана мә ні болды. Қ абындап ө сіп келе жатқ ан жаң а кү штерді ұ йымдастыру кезең і шындап туғ анда Сә кен Сейфуллин РААП пен «Кузница» ұ йымдарымен байланыс жасап, жиырма бесінші жылы он екінші маусымда Қ азАПП-тың (Қ азақ стан пролетар жазушыларының ассоцасиясы) ұ йымдастыру бюросы қ ұ рылды. Оның платформасы жарияланып, мү шелер тартыла бастағ анмен, пә рменді жұ мысы аздау болды. Негізгі кү ш-жігер газет бетінде айтыс ұ йымдастыруғ а бағ ытталды. Осы ұ йымның қ ұ рылуы туралы Сә бит Мұ қ анов былай дейді: «РАПП платформасы қ азақ тың жас пролетариат жазушыларына толық нұ сқ ау бола алғ ан жоқ. Қ азАПП-қ а программасын ашу керек болды. Қ азАПП-тың алдына не аз ғ ана пролетариат бағ ытындағ ылар боп жеке қ алу, не ең бекші қ ара шаруа жазушыларымен қ осылып, оларды кең есшілердің ық палына бермеу мә селесі туды. Осы мә селе Қ азАПП-та тартысқ а тү сті. Жиырма жетінші жылдың қ азанында Қ азАПП-тың жиналысы боп, сол жиналыста бұ рынғ ы «Қ азақ прлетариат жазушылары ұ йымы» енді «Қ азақ тың пролетариат-қ ара шаруа жазушылары ұ йымы» болсын деп қ аулы алынды». Жалпы, Қ азАПП сыны дә уірлеп тұ рғ ан кезде ә деби шығ арманың кө ркемдегіне назар ө те аз аударылды. отыз-отыз ү шінші кө п шығ армалардың ө лі тууына, жансыз «поэзияның» мол болуына дө рекі сын жол ашты да, жалпы ә дебиеттің дамуына кесірін тигізді.

53. Қ азақ ә дебиетіндегі сынның міндеттері. «Қ азақ ә дебиеті сыны мен ғ ылымының тарихи белестерінен ү ш кезең ді қ арастырамыз. Бірінші кезең - қ азақ ә дебиет сынының туу дә уірі. Екінші кезең – қ азақ ә дебиет сынының жанр ретінде қ алыптасу жә не ә дебиеттану ғ ылымының туу дә уірі. бұ л процесс 1917 - 1937 жылдардың арасын қ амтиды. Ү шінші кезең – қ азақ ә дебиет сынының ө сіп – ө ркендеу жә не ә дебиеттану ғ ылымының қ алыптасу дә уірі 1938 – 1985 жылдар аралығ ы» деп кө рсетеді Т.Кә кішұ лы. Байқ ап отырғ анымыздай, қ азақ ә деби сынының даму процесі кезең дік айырмашылық тарғ а байланысты алдына ө зіндік мақ саттар қ ойғ ан Осы тұ рғ ыдан алғ анда, мақ сат бар жерде міндеттердің кө рсетілуі де даусыз. Ә рине, ол міндеттерді тә птіштеп бір арнағ а, бір қ алыпқ а сыйдыру қ иын - ақ. Дегенмен, Т. Кә кіштің ө зі айтқ андай: «Халық болғ ан жерде ө нер бар, оғ ан деген кө зқ арас, эстетикалық талғ ам бар. Халық ауыз ә дебиетінен тартылғ ан жайлар жазба ә дебиет туындыларына ұ ласып, ө зінше бір кө ркемдік ә лем жасағ аны даусыз. Қ азіргі қ азақ ә дебиеті сыны мен ә дебиеттану ғ ылымы дү ниеге келген ә рбір кө ркем туындының идеясын, айтар ойын, эстетикалық ө реге қ ол созғ анын, қ андай ә леуметтік мә селені кө тергенін, нені насихаттайтынын саралап алуғ а міндетті».Сынның ә леуметтік жә не эстетикалық дә режесі кө ркем ә дебиеттің шық қ ан биігіне тә уелді болғ андық тан, сыншығ а қ ойылатын талап міндеттеменің басында тұ руы қ ажет.

14. «Қ азақ» газетіндегі ә деби сын. Халық тардың ұ лттық сана сезімі шығ ар арна, бағ ыт бағ дар іздеген шақ та Мұ хаметжан Сералин Троицк қ аласында қ азақ тың тұ ң ғ ыш демократиялық журналы «Айқ апты» (1911- 1915), А. Байтұ рсынов орынборда қ азақ тың жалпыұ лттық газеті «Қ азақ ты» (1913-1918) шығ арып, қ азақ тың қ оғ амдық ә леуметтік, саяси, мә дени, ә деби ой пікірлерінің базарын қ ызық тырды. Осының ішінде «Қ азақ» газетінің позициясы ә шейінгі ағ артушылық идеясын насихаттау емес, нақ ты практикалық тұ рғ ыдан шешуге, іске айналдыруғ а тырысқ андығ ымен дараланады, тү бегейлі ө згерісі қ алағ ан тө ң керісшілдікті аң ғ артады. Ахмет оқ у ағ арту жү йесін жө нге салу ү шін мектеп статусын, оның ішкі қ ұ рылысын жолғ а қ ою айрық ша қ ажет деп білді. «Елді тү зеуді біз бала оқ ыту ісін тү зетуден бастауымыз керек» деген қ ағ иданы ә рқ ашан ұ станып отырды. Қ азақ ә дебиет сынының ә р салағ а бастауын айтқ ан уақ ытта «Қ азақ» газеті шық қ аннан кейін бұ л процесс мейлінше кү шейе тү сті жә не қ оюланып, жә нденіп, нә рленді, ә сіресе, баяндалу тұ рғ ысынан мінсіз бола тү сті. Ө зі жасағ ан ә ліппенің қ ұ діретін Ахаң тә жірибеде сынап, жалпыұ лттық газеттің малтық тай жү ріп кеткеніне қ уанды. Қ азақ тың ә деби сынының тууына бір бірімен іштей байланысып, бір біріне шығ армашылық ық пал жасағ ан ү ш сала, атап айтқ анда, қ азақ тың жазба ә дебиеті, публицистикасы жә не баспасө зі айрық ша ә сер еткені аян. «Қ азақ» газетінің қ азақ ә дебиеті тарихына сің ірген зор ең бегін айтқ анда, ең алдымен, ә деби шығ армаларғ а орын беруге еш уақ ытта тарлық жасамағ анын, екіншіден, кітап болып шық қ ан ө лең жинақ тарының бә ріне дерлік ө з кө зқ арасын білдіріп отырғ андығ ын, ә сіресе, орыс пен татар ә дебиеттерімен ынтымақ бірлік орнатуғ а ү ндеп, ү лгі ө неге алуғ а шақ ырғ андығ ын атап ө ткен орынды. «Қ обыланды жыры» жайында «Қ ыр баласы» Ә.Бө кейханоовтың сериялы мақ аласын 126-129 сандарында 1915 жылы жариялады. Бұ л айтары жағ ынан да, мең зеуі жағ ынан да «Айқ аптан» ө згеше. Олай болуы алдына қ ойғ ан мақ саттан болды. Мақ ала алты бө лікке бө лініп, алты мә селеге арналғ ан. Бірінші бө лікте «Қ обыланды» жырының жалпы мазмұ ны оқ ушы тың дарманның есіне тү сірілсе, екінші тарауында Қ обыланды тарихта болғ ан, болса қ ай кезде жасағ ан батыр дейтін ең бір ө німді арнаны қ азады. Егер Едіге бидің Тоқ тамысқ а ө кпелеп, Ақ сақ темірге одақ тасатын кезінде жасаса, онда Қ обыланды XIVғ асырдың аяғ ында болғ ан тарихи тұ лғ а болмақ, ал Ақ жолды ө лтірген осы Қ обыланды болса, онда ол он бесінші ғ асыр ортасындағ ы жігіт болады. Онда Тоқ тамысқ а жігіт бола алмайды, Он ү ш Қ азан ханның, екі Орақ батырдың тарихта ө мір сү руімен жанастырады да, жырғ а ә р дә уір жыршысы ө з жанынан естіген білгенін қ осып отырғ анын кө рсетеді де тарихқ а тура келмейтін кө п қ осымша бар. Қ азақ тарихына пайдалы сө з «Қ обыландыда аз» деп табады. Осындай ой тү юден ақ эпосты қ азақ халқ ының тарихын жасау процесіне пайдалану идеясы айтылғ анын аң ғ армау қ иын емес.Ал мақ аланың ү шә нә шә бө лімінде Қ обыландығ а ө з жандарынан айтушылар кө п қ осқ ан деген пікірлер айтылады. Мысалдармен дә лелдейді. Тө ртінші бө лімінде жырдың кө ркемдік ә улесіне назар аударып, «батыр аң ғ ырт, бай салғ ырт заманының ізін кө реді. Ал бесінші бө лігінде «бө тен сө збен былғ анса сө з арасы» деп Абайды арқ а тұ та келіп «жақ сы ө лең дердің қ осағ ына кө п дә мсіз ө лең дер қ осақ талғ ан кө рінеді» деп ажарсыз сө здер мен қ исынсыз шумақ тарды тізіп ө теді. Мақ аланың алтыншы бө лімі тү гелдей кітап шығ ару мә дениетіне арналғ ан..Сыншылық ой пікірі бар материалдардың басым кө пшілігі айтыс, пікір жарыстыру тү рінде жарияланғ ан. Тіпті келген ө лең нің бә рін басуғ а журналда орын жоқ болғ ан. Қ азақ газеті сонымен қ атар сын библиографияның ү лгісі болатын бірнеше рецензия берді.Солардың ішінде Шә кә рімнің «Қ алқ аман Мамыр» дастанына жазғ ан Ә. Бө кейхановтың жазғ ан рецензиясы. Шә кә рім ө мірбаянын қ ысқ а қ айырып, «Абай барда таласып ақ ындық қ ылып, жарық қ а шық пай, кө лең кеде жү ре беретіндігін айтып, соң ғ ы екі ү ш жыл ішінде Шә кә рім «мұ сылманшылдық қ а», «Қ азақ айнасы», «Қ азақ хә м ханлар шежіресі» деп мол кітап шығ арды деп дерек келтіреді. Осылайша Қ азан тө ң керісіне дейінгі қ азақ баспасө зінде сыншылық ой пікірлер шағ ын формада ғ ана кө рінбей кө лемді ең бектерге, мә нді шолу мақ алаларына ұ ласты. Сө йтіп ә деби сынның туу процесі жү йелі арна таба бастады.

18. Қ. Ергө бек сыншы Ергө бек Қ ұ лбек Сә рсенұ лы 1952жылы 26 желтоқ санда Оң тү стік Қ аз. обл Отырар ауд дү ниеге келген. Ғ алым, фил ғ ыл докторы. Қ азҰ уды бітірген. 1975-76ж ә дебиет жә не ө нер институтында ағ а лаборант. 1976 жылы респ. Халық шығ армашылығ ы (Қ азіргі Қ азақ мә дениет жә не ө нертану ғ ыл. Зерттеу институты) ү йінде ағ а методист, 1976-78 ж с. Мұ қ анов мұ ражай ү йінде ағ а ғ ыл. Қ ызметкер, 1978- 87ж «Лениншіл жас» (қ азіргі «Жас Алаш») газетінде тіліші, бө лім мең герушісі, 1987- 90 ж. «Социалистік Қ азақ стан» газетінде тілші, ағ а тілші, 1990- 92ж. Ә дебиет жә не ө нер институтында ағ а ғ ыл. Қ ызметкер, «Ақ иқ ат» журналында тілші, бө лім мең герушісі, консерваторияда ағ а оқ ытушы, 1992-96жылдары Шымкент қ аласындағ ы Халық аралық қ азақ тү рік университетінде доцент, проф.кафедра мең герушісі, тарих фил. Факультетінің деканы, ректордың ғ ыл. Істері жө ніндегі проректоры, 1996- 99жылдары Ә дебиет пен ө нер институтында бас ғ ыл. Қ ызметкер, бө лім мең герушісі, 1993- 2003 Тү ркістан қ аласы ә кімінің орынбасары қ ызметтерін атқ арғ ан. 2003жылдан Шымкент қ аласындағ ы Халық аралық қ азақ тү рік университетінде проректор. «жан жылуы», «Мейірім шуағ ы», «Сә бит Мұ қ анов», «Қ азақ совет балалар жазушылары», «Баянғ ұ мыр», «Жақ сыдан қ алғ ан сө з», «Ө тебай Тұ рманжанов», оқ улық, сын зерттеу ең бектерінің, «Адасқ андар ақ иқ аты», «Сібір сабақ тары» деректі повестерінің авторы.

60. Қ азақ ә деби сынының зерттелу тарихы. Қ азақ ә дебиеті сынының тарихи пә ні - ә дебиеттану ғ ылымының негізгі салаларының бірі. Сыншыл кө зқ арастар тарихи - ә леуметтік жағ дайлар, ішкі қ айшылық тар тұ рмыс – тіршілікке байланысты туындайтыны белгілі. Соның мә ні мен ә леуметтік қ ызметі халық ө мірімен тікелей байланысты. Сынның ғ ылыми, идеялық -кө ркемдік дә режесін, пә рмендігін, ә деби процесте атқ аратын рө лін кү шейту дегенде сынның ө зін-ө зі танып-білудің, оның теориясы мен методологиялық мә селелерін зерттеудің аса қ ажеттілігі қ атар қ ойылуғ а тиіс. Ә деби сынды дамыту істері алдымен, оның ө зін зерттеп білуден басталуғ а тиіс. Сынсыз ә деби даму процесін бағ дарлау қ иын. Сын ә дебиет бар жерде бар да, онымен бірге дамиды. Сын ә дебиетке кө мекші сала ретінде, В.Г.Белинский айтқ андай, ә дебиетті ә р кезең де ө зін-ө зі танып отыру қ ажеттілігінен пайда болды. " Сын жанры - жалғ ыз қ азақ ә дебиетінде ғ ана емес, басқ а ә дебиеттерде де барынша аз зерттелген творчестволық сала. Сыншылық ой-пікірдің ө рістеу жолдары тек ә деби қ ұ былыстарғ а ғ ана емес, срнымен қ атар қ оғ амдық -ә леуметтік толғ аныстарғ а іш тартып жататындық тан сын тарихын кең кө лемде қ арастырып, ел жұ рт тү сінігінің, эстетикалық таным бірлігінің ә рі даралану, ә рі жалпылану жай-кү йі ескеріледі. Студенттердің таным білігі осы ө реден шық са, онда пә ннің ық палы мә ндене тү седі, яғ ни студенттердің сыни ойлау жү йесі белгілі бір арнағ а тү сіп, кө ркемдікті тану қ абілеті арта тү седі. Осымен қ атар бұ л курстың утилитарлық ой мақ сатының бірі - сыншылық қ абілеті бар студенттерді осы қ иын да абырлы жолғ а тү сіру. Пә нді оқ ыту барысында шә кірттерді қ азақ ә деби сынының пайда болу, қ алыптасу жолдарынан, ө ткен ұ зақ тарихынан хабардар ету, ә дебиеттің дамуы сыншыл ой-пікірлердің дамуына қ атыстылығ ын аң ғ арту. Ол ү шін курстық жұ мыс жү йесі дұ рыс пайдаланылады. ө з бетінше орындағ ан жұ мыстың аяқ алысы, қ алам жебеуі ескеріліп, дұ рыс та мә нді орындалғ ан жұ мыстарды газет-журналдарда жариялау қ амы жасалады. Сын тарихының зерттелу жайы. Қ азан революциясына дейінгі ә деби сын жайындағ ы кө зқ арастар мен ой-пікірлер. Қ азақ ә дебиет сынының туып, қ алыптасуының негізгі кезең дері. Қ азан революциясына дейінгі кезең - Сыни ой-пікірдің ояну жә не ә дебиет сынының туу дә уірі. 1917 жылдан 1937 жылғ а дейінгі кезең - қ азақ ә дебиет сынының жанр ретінде қ алыптасу жә не ә дебиеттану ғ ылымының туу дә уірі. 1938 жылдан 1991 жылғ а дейінгі процесс - қ азақ ә дебиеттану ғ ылымының қ алыптасуы, ә дебиет сынының ө ркендеу кезең і.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.