Еңбекақының мәні, қызметтері және қағидалары

Республикада тұ ратын халық тың кө пшілігі ү шін жалақ ы кірістің негізгі бө лігі болып табылады. Сондық тан оны кө теру адамдардың қ алыпты тұ рмыс дең гейін қ амтамасыз ету ү шін аса маң ызды. Нарық тық экономикағ а бағ дарландырылғ ан жалақ ыны мемлекеттік нормалаудың жаң а жү йесі ең бек ресурстарын тиімді пайдалану мақ сатында жә не қ ызметкерлердің ең бек белсенділігін арттыру мен материалдық ынталандырудың механизмін ә зірлеудің бастапқ ы базасы болып табылады.

Кә сіпорын жұ мысшының табысына ө ндіріс шығ ындарына кіретін жалақ ы, ең бек жә не ә леуметтік ақ шалай тө лемдер, пайдадан алынатын сыйақ ылар, сонымен қ атар кә сіпорын мү лкіне қ осқ ан ү лесі мен акцияларына алатын дивиденттер, заттай алатын ө німдер жә не т.б. табыстар кіреді. Жалақ ы – материалдық игіліктер мен кө рсетілетін қ ызметтерді тқ тыну қ орының бір бө лігі болып табылады. Ол жұ мысшыларғ а ең бектерінің саны мен сапасына жә не нә тижелігіне байланысты тө ленеді.

Нарық тық экономика жағ дайында жалақ ының мә ні мен тө мендегі аспектілерден қ ұ ралады:

· Жалақ ы – ең бек нарығ ындағ ы жұ мыс кү шінің бағ асы;

· Жұ мыс кү ші бағ асының материалдық, заттық кө рінісі болып тқ тыну заттарының бағ алары (азық -тү лік жә не азық -тү ліктік емес тауарлардың, кө рсетілетін қ ызметтердің, салық тардың жә не басқ а тө лемдердің бағ алары); олар жұ мыс кү шінің ұ дайы ө ндірісін, олардың физикалық жә не рухани қ ажеттіліктерін қ амтамасыз етеді (жұ мыс кү шінің ө зінің жә не оның асырауындағ ы адамдардың жұ мыс қ абілетін қ алпына келтіреді);

· Жалақ ы ең бектің саны, сапасы жә не нә тижесіә не байланысты

· Жалақ ы ұ жымдық ең бектің нә тижесіне де байланысты.

Қ азіргі кезде шаруашылық ты жү ргізуде жалақ ыны ұ йымдастыру тө мендегі қ ағ идаларғ а сә йкес жү ргізіледі:

· Ең бекке қ арай бө лу қ ағ идасы (ең бекақ ыны, сыйлық тарды жә не т.б. уақ тылы тө леу);

· Ө ндіріс тиімділігінің артуы негізінде ең бек ақ ының дең гейін, жағ дайын кө теру;

· Ең бек ақ ыны ең бек нә тижесіне жә не шығ ындарына қ арай тө леу;

· Жұ мысшыларды ең бек тиімділігін арттыруғ а материалдық жағ ынан ынталандыру;

· Ең бек ө німділігінің ө су қ арқ ыны жалақ ының ө суіне қ арағ анда артық болуы.

Сонымен бірге ең бекке ақ ы тө леуді қ ұ қ ық тық реттеу екі ә діспен: орталық тандырылғ ан жә не жергілікті ә діспен жү зеге асырылады.

Жалақ ыны реттеудің мемлекеттік орталық тандырылғ ан ә дісі қ ызметкерлер тобының біліктілік жіктеудің разряд аралық тарифтік коэффициенттерін, барлық қ ызметкерлердің ең бегіне тө леудің «Бірың ғ ай тарифтік кестесін», жалақ ы тарифтерін енгізу арқ ылы жү ргізіледі. Ең бекке ақ ы тө леудің орталық тандырылғ ан ә дісі мемлекеттік бюджеттен қ аржыландырылатын ұ йымдар мен кә сіпорындарда қ олданылады.

Туристік кә сіпорындағ ы ең бекақ ының жалпы дең гейі тө мендегі негізгі факторларғ а байланысты:

· Кә сіпорындардың шаруашылық қ ызметінің нә тижесі, оның рентабельділік дең гейіне;

· Кә сіпорындардың кадр саясатына;

· Аймақ тағ ы, облыстағ ы жұ мыссыздық дең гейіне, қ ажетті мамандық тардағ ы жұ мысшыларғ а;

· Кә сіподақ, бісекелестер жә не мемлекеттің ық палы;

· Кә сіпорынның қ оғ аммен байланыс саясаты[3].

Ең бекақ ы – ең бек келісім шарты негізінде, ә рбір қ ызметкер жұ мсағ ан ең бектің саны мен сапасына қ арай бө лініп, олардың жеке тұ тынуына берілетін табыстың ақ ша тү ріндегі бө лігі. Ең бекақ ы экономикалық категория ретінде екі жақ ты сипатта болады, бір жағ ынан ол жалданғ ан адам ү шін – табыс, ал кә сіпорын ү шін – ө ндіріс шығ ыны болып табылады.

Жұ мыс кү шіне деген шығ ындар жалақ ымен ғ ана шектелмейді. Кә сіпорынның жұ мыс кү шіне жұ мсайтын шығ ындар қ атарына сонымен қ атар, жұ мысшыларды ә леуметтік қ орғ ау шығ ыстары, тұ рғ ын ү ймен қ амтамасыз ету жә не ә леуметтік-тұ рмыстық қ ызмет кө рсету шығ ындары. Ең бекақ ы, кә сіпорынның қ ызметкерлерін жоғ ары ө німді ең бек уә ждемесі мен ынталандыруды қ амтамасыз ететін маң ызды қ ұ рал.

Ең бек ақ ы қ оры ай, тоқ сан жә не жылғ а анық талады. Кейбір кә сіпорынның қ ызметкерлерін жоғ ары ө німді ең бек уә ждемесі мен ынталандыруды қ амтамасыз ететін маң ызды қ ұ рал.

Қ азақ стан Республикасы Ең бек кодексіне сә йкес жалақ ы қ ызметкердің біліктілігіне, орындалатын жқ мыстың кү рделілігіне, санынағ сапасына жә не жағ дайына қ арай тө ленеді, сондай-ақ ол тө лемақ ы жә не ынталандыру сипатындағ ы тө лемдерді қ амтиды.

Сонымен қ атар Кодексте қ ызметкерлердің ең бегіне тө леу саласындағ ы мемлекеттік кепілдіктер кө зделген, олар:

· Айлық жалақ ының ең тө менгі мө лшерін;

· Кодекстің 122-бабына сә йкес айқ ындалатын сағ аттық жалақ ының ең тө менгі мө лшерін[1];

· Ең бекке ақ ы тө леудің ең тө менгі стандарттарын;

· Ү стеме жұ мыс ү шін ақ ы тө леуді;

· Мереке жә не демалыс кү ндеріндегі жұ мыс ұ шін ақ ы тө леуді;

· Жұ мыскердің жалақ ысынан ұ стап қ алулардың мө лшерін шектеуді;

· Жалақ ының толық жә не уақ ытылы тө ленуін жә не ең бекке ақ ы тө леу саласындағ ы мемлекеттік кепілдіктердің іске асырылуын мемлекеттік бақ ылауды;

· Жалақ ы тө леудің тә ртібі мен мерзімдерін қ амтиды.

Кә сіпорындарда ең бекақ ыны тиімді ұ йымдастыру оның жұ мысшыларының ең бек нә тижелерін ынталандыруғ а, дайын ө німнің бә секеге қ абілеттілігін арттыруғ а, ө німнің пайдасын жә не рентабельділігін кө теруге ық палын тигізеді.

Ең бекақ ыны тиімді ұ йымдастырудың мақ саты – кә сіпорынның шаруашылық қ ызметінің жалпы нә тижелері мен жұ мысшының ең бек ү лесінің арасындағ ы ү йлестікті қ амтамасыз ету, яғ ни ең бек ө лшемі мен тұ тыну ө лщемі арасындағ ы сә йкестікті қ амтамасыз ету.

Кә сіпорындар қ азіргі жағ дайда, ө зінің ұ йымдастырушылық -қ ұ қ ық тық формасына назар аудармастан, ең бекақ ының тү рлерін, жү йесін жә не мө лшерін ө зі анық тайды. Бірақ, жұ мысшылардың жұ мсағ ан ең бегі мен олардың санаттық біліктілігін толық есепке алатындай нарық тық механизмдер ә лі қ ұ рылғ ан жоқ. Сондық тан, мемлекет ең бекақ ының ең тө менгі мө лшерін заң ды тү рде белгілеу арқ ылы кә сіпорынның ең бекақ ығ а бағ ытталғ ан қ аражаттарын салық салу арқ ылы реттпе, аудандық коэффициенттер мен пайыздарды бекіту арқ ылы, мемлекеттік кепілді ең бекақ ыны бекітеді. Ең бекақ ыны ұ йымдастыру ұ жымдық келісім-шарттар негізінде қ ұ рылады, бұ л келісім-шарттар, ә детте жұ мыс беруші мен жұ мысшының арасында, кә сподақ тың араласуымен бір-екі жылғ а жасалады. Келісім-шарттарда мынадай сқ рақ тар реттеледі: ең бекақ ының мө лшері мен жү йелері, сыйақ ылар, тө лемдер, қ осымша келісім-шарт кө рсеткіштерінің орындалуы, жұ мыспен қ амту, қ айта оқ ыту, жұ мысшыларды жұ мыстан босату талаптары, жұ мыс уақ ыты мен демалыс уақ ытының ұ зақ тығ ы, жұ мысшылардың ең бегін қ орғ ау, жұ мыс жағ дайын жақ сарту, денсаулық сақ тау, ең бек қ ауіпсіздігін сақ тау жә не жұ мысшыларғ а берілетін жең ілдіктер.

Ең бекақ ы мө лшерін анық таушы элементтердің бірі – ө мір сұ ру минимумы болып табылады. Ол адамның денсаулығ ын сақ тауғ а жә не ө мір сү руін қ амтамасыз ететін материалдық игліктер мен кө рсетілетін қ ызметтердің минималдық қ ұ рамы мен қ ұ рылымын кө рсететін кө рсеткіш болып табылады.