Сенсорлы алалиямен зақымдалғын балалардың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері

Сө йлеу есту анализаторының жетілмеу дең гейлері, сө йлеу қ имыл анализаторының дең гейлеріндей ә ртү рлі болып келеді, осының салдарынан тү сіну бұ зылыстарының белгілерінің кө птігі болады. Аса кү рделі 247 жағ дайларда бала айналасындағ ылардың сө зін мү лдем тү сінбейді, оны, мә ні жоқ шу ретінде қ абылдайды, басқ алар оның атын атағ анда да ешбір белгі танытпайды, сө зсіз сипаттағ ы шумен сө йлеу тілінің дыбыстарын ажыратпайды, кез келген сө здік жә не сө зсіз дыбыс қ оздырғ ыштарын елемейді. Басқ а жағ дайларда бала жеке тұ рмыста қ олданатын сө здерді тү сінгенімен, жайылма сө йлемдер кө лемінде оны жоғ алтып алады. Кейде фразаның мә нін тү сінумен салыстырғ анда, жеке сө здерді бала тү сінуде кө п қ иналады. Оғ ан айтылғ ан сө здердің барлығ ын тү сіне қ оймай, бала қ ате қ абылдап, қ ате реакция білдіруі мү мкін. Кейбір балалар талап етілген қ арапайым тапсырманы қ иналмай орындағ анымен, нақ ты жадайдан тыс уақ ытта нұ сқ аудағ ы сө здерді тү сінбейді, яғ ни фразаның жалпы мағ ынасы жеке сө здермен салыстырғ анда жең іл қ абылданады. Біртіндеп бала дыбыстарды тындайды, бірақ оның назары ә лі кө п уақ ытқ а дейін тұ рақ сыз тежелгіш болып қ ала береді. Фонематикалық қ абылдауы баяу дамиды, ә рі кө пке дейін қ алыптаспағ ан болып қ ала береді. Сенсорлы алалиясы бар балалар ү шін белгілі бір жағ дай ү лкен роль атқ арады. Балалар айтылғ анның мазмұ нын белгілі контекстте ғ ана тү сінеді. Олар формасы ө згерген сө здердің мә нін тү сінбей қ алады, кейде балалар сә л кү рделенген тапсырмаларды тү сінбейді, қ ате айтылғ анды дұ рыс жауаптан ажырата алмайды. Кейбір балалар айтылғ анды оның темпі ө згергенде тү сінбейді, біртиптес акцентті - буындық қ ұ рылымдағ ы сө здерді шатастырады, дыбысталуы бойынша жуық сө здерді айрық ша ретінде қ абылдайды. Балалар кейде оларғ а айтылғ ан сө зді қ айталауды ө тініп, бірнеше рет қ айталағ анды ғ ана тү сінеді, себебі, бір реттік қ оздырғ ыш қ абылдауғ а аз болады. Есту қ оздырғ ышын бекіткен кезде қ абылдау процесі жақ сарады. Зейінін қ осу, ауыстыру, бө луде қ иындық тар байқ алады. Бала дыбысты, оғ ан айтылғ ан сө зді бірден қ абылдай алмайды, сыртқ ы қ оздырғ ыштардың ә серінен, кейде онсыз да кө ң ілі басқ а жақ қ а ауып кетеді. Естіп қ абылдауының баяулығ ы да ө зіне назар аудартады. Бір нә рсені ұ қ пай қ алса, бала бірнеше рет ө згертілмей қ айталанғ ан сө здің мағ ынасын ө зі таба алады. Кейде таныс сө здерді тануы да қ иындық туғ ызады. Ө з қ айталап айта алатын сө здерді ғ ана тү сінетін балалар да кездеседі. Қ абылдау кезінде қ айталап айту тү сінуді жақ сартады, себебі, ол ө з айтуының кинестезияларымен бекітіледі. Кө бінесе балалар сө йлеп тұ рғ ан адамның бетіне қ арайды. Бұ л жағ дайда, тү сінуі есту ә серінің кө ру анализаторымен бекітілу есебінен жақ сарады — беттен оқ у; қ абылдауына кө ру қ оздырғ ышы қ осылуы акустикалық ә серді кү шейтеді. Сенсорлы алалиясы бар баланың дамуының барлық кезең дерінде онда есту зейіні мен қ абылдауының тұ рақ сыздығ ы байқ алады: зейінің қ осу жә не шоғ ырландырудағ ы қ иындық тар, оның тұ рақ тылығ ы мен бө лінуі, аса жоғ ары алаң даушылық, тежелгіштік, зейіннің ү зілмелі болуы. 248 Кей жағ дайларда бала тек қ ана бір адамды – анасын, педагогты тү сінуі мү мкін, жә не дә л сол сө зді басқ а адам айтқ анда тү сінбейді. Мұ нда дыбысқ а деген реакциясы дыбысталудың дауыс қ аттылығ ына байланысты емес. В. К. Орфинская, Н. Н. Трауготт жә не басқ а зерттеушілердің жұ мыстарында кө рсетілгендей, сенсорлы алалияда фонемаларды ажыратуы, сө здің морфологиялық қ ұ рамына фонематикалық талдау мен жинақ тау жасауы бұ зылғ ан. Дә л осы аталғ андар бұ зылыстың ерекшелігін белгілейді. C. С. Мнухин балаларда кездесетін сенсорлық -афатикалық (афазиялық) бұ зылыстарды бірнеше тү рге бө леді: сенсорлы афазия (афазиямен алалияны ажыратпай), акустикалық агнозия (дыбыс кө зінен дыбысты ажырату, дыбыстың кө зін таппау, танымау), акустикалық белгілердің бұ зылуы (дыбыс қ оздырғ ыштарын танымау), акустикалық белгімен акустикалық агнозияның ү йлесуінің бұ зылуы. Бұ зылыстың сипатына қ арамастан бұ л жағ дайларда сө з тү сінуі бұ зылады. В. К. Орфинская сенсорлы бұ зылыстардың ә р тү рлі нұ сқ аларын бө ліп отыр, жеке дыбыстарды жә не дыбыстар қ атарын ажырату бұ зылыстары, дыбыстармен дыбыс қ осындыларын ажырата алғ анымен, сө здегі дыбыстардың қ атарын, олардың қ осындыларын қ абылдауының бұ зылуы. Н. И. Красногорскийдың айтуы бойынша, егер сө здер, бала естіген сө з тітіркендіргіштері ретінді болса, жә не де ү немі сө зесту жә не сө зкинестетикалық анализаторларда бірінші сигналді жү йенің тітіргендіргішімен сә йкестенетін болса, соң ғ ы аталғ андар олармен тұ йық тасып шарттырефлекторлы байланыстарды қ ұ райды. Бірінші сигналді жү йенің тітіркендіргіштері сө з белгілеріне ие болып, сө з оларды оларды ауыстырады. Зерттеушілердің бақ ылауынша, қ алыпты дамығ ан балада мағ ыналық байланыс 3-5 сә йкестіктен соң тұ рақ талады. Сенсорлы алалиясы бар балаларда бұ л байланыс қ иындатылғ ан болып келеді: шартты рефлекторлы реакция саналы тү рде орта есеппен алғ анда 20-25 сә йкестіктен кейін пайда болады. Сенсорлы алалиясы бар балалар сө йлеу тілін тү сінбей, ө з сө йлеу тілі де бұ зылысқ а ұ шырайды. Ауыр тү рлерінде сө йлемейтін, тү сінбейтін бала мазасызданып, тә ртібі ө згереді: бала ойнап, секіріп, ойқ айлап, секіріп, тарсылдатып, ретсіз ә рекеттер жасайды. Кейде ондай балалар мейірімді, ұ ялшақ, сә л де болса ө з кемшілігін тү сінетін болып келеді. Қ арым-қ атынас жасау ү шін балалар ым –ишара қ олданады. Ә уен тындап, ә ндерге тандау білдіреді. Тыныштық та балалар тынышталып, қ атты сө йлеген сө здерді естігенде – мазасызданады. Олар, қ аратпа сө здерді тү сінбей, интонацияның ө згеруіне дұ рыс ә рекет білдіреді. Ойын кезінде модуляцияланғ ан былдырмен сө йлейді. Біртіндеп, былдыр белсенді сө з қ орына дейін жетіледі, алайда сө здерінің дыбыстық жә не қ ұ рылымдық жағ ы бұ рың ғ ыдай, бұ рмаланғ ан болады, сө здердің мағ ынасын тү сінуі қ иын. Кейін бала қ оршағ ан дыбыстарды тындап, кейбіреуін саналы тү рде қ абылдап, қ оршағ ан ө мірдегі қ ұ былыстармен сә йкестей бастайды. Сө йлеген адамдарғ а реакция ретінде, сенсорлы алалиясы бар балада сө здердің 249 ү зінділері, эмоциялы сезімді білдіретін, бірақ жағ дайғ а тікелей байланысы жоқ, алайда оның сө йлеу белсенділігін білдіретін сө здері пайда болады. Кейіннен, дами келе, жағ дайғ а сай, жеке сө здерді тү сінуі жә не жеке сө здер мен сө з тіркестерін қ олдануы тұ рақ талады. Былдыр сө здерінде жағ дайғ а сай емес жеке сө здермен, ү зінділер пайда болады. Бала айтқ ан сө здерлің мағ ынасы тұ рақ сыз. Белсенді сө з қ орындағ ы сө здер саны енжар сө здігінен мол. Сө здердің дыбыстық жә не буындық қ ұ рамы бұ рмаланғ ан кезде кө птеген ізденулер пайда болады, бала ө зінің сө йлеуінің ө німділігіне сенімсіз, адекватты кинестезияларды іздейді: асық – «сық», «асыық», «аасық» т.б. Дыбыстарды диффузды тү рде ажырата алмай қ абылдаудың арқ асында сө йлеген кездегі қ ателер пайда болады. Бала біртіндеп ө з қ ателерін тү сіне бастайды: «Жоқ, мен дұ рыс айтпадым». Кейде бала ө зіне таныс сө здердің барлығ ын байланыссыз айтуы мү мкін (логоррея), естігенін сө зін немесе сө з тіркесін қ айталайды; бұ рын немесе осы сә тте естіген сө здерді қ айталайды — эхолалия. Мағ ынасын тү сіне алмай, бала сө здермен, сө з тіркестерін жаң ғ ырық тә різді қ айталайды. Эхолалиялық тү рде айтылғ ан сө здерін бала тү сінбейді жә не есінде сақ тамайды. Сө здерінде екпін қ оюдағ ы қ ателер, дыбыстарды дұ рыс айтпай кету, буындарды алмастыру, бұ рмалау байқ алады. Кө п жағ дайда бұ рмалау мен алмастыру тұ рақ сыз сипатта болады, бала сө зді ә рбір жаң а қ айталауында бұ рмалаудың жаң а тү рін айтуы мү мкін. Сө здердің эквиваленттері (дыбыстық кешендер) заттармен сә йкестене бермейді. Экспрессивті сө йлеу тіліндегі бұ рмалаулар ө зінің жә не айналасындағ ылардың сө йлеу тілін қ абылдаудың жеткіліксіздігінен болады. Бұ рмаланғ ан сө йлеу тілін сенсорлы алалиясы бар бала қ арым-қ атынас қ ұ ралы ретінде қ олдана алмайды. Сө йлеу тілін тү сінуі мен ө з сө йлеу тілінің бұ зылуының дең гейінен тә уелсіз, сенсорлы алалиясы бар баланың тұ лғ а дамуының, тә ртібінің, ә сіресе эмоция-ерік аясының, зиятының дамуының екіншілік бұ зылуы байқ алады. Сө йлеу тілі бұ л баланың іс-ә рекетінің жә не тә ртібінің реттегіші бола алмайды. Сө здердің мағ ынасының тұ рақ сыздығ ы, дыбыс айту бұ зылыстарының салдарынан балалар сө з нұ сқ ауларын сенімсіз орындайды, тү сінбегенде бір бірінің кө зіне қ арап кө мек іздейді. Тұ рмыстық аяда тапсырманы орындағ анда, бала лексикалық мә ніне назар аударып, грамматикалық жағ ына қ арамайды. Балалар ө здеріне айтылғ ан немесе оқ ылғ ан ә ң гімені ұ зақ уақ ыт тындай алмайды. Мағ ынасын тү сінбей, олар тынбамай, қ ызығ ушылық танытпайды. Жаң а сө здерді балалар баяу мең гереді. Сө йлеу тіліне сынсыз қ арайды, тә ртібі ретсіз, импульсивті тү рде ә рекет жасайды. Сенсорлы алалия шынайы тү рде сирек кездеседі. Мектепке дейінгі жә не мектеп тү ріндегі арнайы мекемелер тә жірибесінде басқ а сө йлеу тіл патологиясының екіншілік белгісі ретіндегі, сенсорлы-акустикалық жеткіліксіздігі бар (сенсорлы-акустикалық жеткіліксіздік синдромы) балалар кездеседі. Мысалы, дислалия, ринолалия, 250 дизартрияда дыбыстық жағ ының бұ зылуы біріншілік (фонетикалық жеткіліксіздік) болғ ан жағ дай. Баланың сө йлеу тілінің жә не сө зсіз ә рекеттерінің жағ дайын тиянақ ты тү рде бақ ылап, арнайы терең детілген тү рде тексеру ақ аудың табиғ атымен сипатын анық тауғ а, кемістік қ ұ рылымындағ ы негізгі ақ ауды (сенсорлы немесе моторлы аясының) белгілеуге жә не тү зете-тә рбиелеудің тиімді жолдарын белгілеуге мү мкіндік береді.