Сенсорлы алалияны түзету әдістемесі

Сенсорлы алалияда логопедиялық ә сер ету сө йлеу тілінің қ ұ рамын саналы тү рде талдауғ а ү йретуге, фонематикалық қ абылдауын дамытуғ а, сө з қ ұ рылымын тү сінуге бағ ытталады. Сенсорлы алалиясы бар балаларды оқ ытқ ан кезде ә рекетті дамытуғ а, сө йлеу тілінің дыбыстық жә не морфологиялық талдауын қ алыптастыруғ а бағ ытталғ ан арнайы ә дістер қ олданылады. Бұ л жерде ө з сө йлеу тілін тү сінудің, танымдық ә рекеттерінің, бала тұ лғ асының жалпы ерекшеліктері жетілмеуінің дең гейі ескеріледі. Жұ мыстың негізгі қ ағ идасы - баланың сө йлеу ә рекетінің барлық жағ ына кезектілікпен жә не жү йелі тү рде ә сер ету болып табылады. Тек қ ана дә рігер жоғ арғ ы жү йке жү йесінің ә рекетін қ алыпты жасайтын (бас ми қ абығ ының клеткаларының жетілуін жақ сартатын) арнайы емдеу шараларын жү ргізгенде ғ ана жұ мыс нә тижелі болады. Жұ мыс істемес бұ рын, баланың ө мірімен, тұ рмысымен, оны қ оршағ ан ортамен, жақ ын адамдарымен, ойыншық тарымен, танысқ ан жө н. Себебі олар баланың мү мкіндіктерін, қ ызығ ушылығ ының шең берін айқ ындап, қ арым-қ атынастың жолдарын жә не алдағ ы жұ мыстың бағ дарламасын белгілеуге мү мкіндік береді. Отбасында балағ а айтылғ ан сө здердің сипаты мен кө лемі айқ ындалады. Педагогпен ата-аналар тұ рмыстық жағ дайдағ ы нұ сқ ау-сө здердің тізімін жазып қ ояды. Олар сабақ тарда, кү нделікті ө мірде ө згертілмеген тү рде қ олданылады. Баланың сө зге қ атысы жоқ дыбыстарды қ абылдау дең гейі анық талады (тыныш жерде немесе шуылдағ ан жерде). Сө з арқ ылы қ арым қ атынас жасау алғ ашында шектеліп, баланың қ ате сө йлеуі тежеледі. Жұ мыс баланың қ атаң тү рдегі дыбыстық жә не сө йлеу тә ртібін ұ йымдастырудан басталады, себебі ретсіз артық естуіне деген жү ктеме сө йлеу тілінің, оны тү сінуінің дамуын кешіктіреді (тежейді). Балаларғ а тынығ у уақ ытын, кү ндерін бө ліп береді, оларды қ оршағ ан адамдардың мазалуынан қ орғ айды. Кү нделікті ө мірінен дыбыс аппараттары: қ оң ыраулар, радио, теледидар т.б. алынып тасталады. Дыбыстан қ орғ ау тә ртібі орнатылып, сө здік жә не сө зсіз белгілердің (сигналдар) болуы шектеледі. Фрешельс баланың айналасында тыныштық пен қ атар кө ру тапшылығ ы жағ дайын (суреттер, ойыншық тар кө рсетпеу) туғ ызуды ұ сынды. Тек қ анаосындай тынығ у жағ дайында жұ мысқ а кірісуге болады, ол баланың дыбыстарды қ абылдағ ыштығ ын арттырады. Біртіндеп қ абылдау, тү сіну жағ дайы анық талып, оларды дамытуғ а, кең ейтуге, терең детуге арналғ ан бағ ытталғ ан жұ мыс жү ргізіледі. Бала назарын аударту ү шін оның кө ру аясына тү суге, оны ө зіне қ аратып, қ олынан ұ стауғ а т.б. тырысады. Жұ мыстың негізгі міндеттері: қ оршағ ан орта дыбыстарына, сө йлеу тілінің дыбыстарына қ ызығ ушылығ ын арттыру, оларғ а еліктеу қ ажеттілігімен мү мкіндігін дамыту, сө здік жә не сө зсіз дыбыстарын ажырату. Жалпы педагогикалық жұ мыс сө йлеу тілінің психофизиологиялық негізін, іс-ә рекеттердің негізгі тү рлерін қ алыптастыруғ а, еркін зейінін, кө ру жә не акустикалық ұ станымдар мен дифференциялауды дамытуғ а бағ ытталады. Жұ мыс сө з дыбыстарынан емес, шуларды, сө зге қ атысы жоқ дыбыстарды ажыратудан басталады. Алайда, ол балағ а тек қ ана ол жақ сы оқ ытылып, онда қ арапайым тұ рақ тану болғ анда жә не ө німді іс-ә рекет мү мкіндігіне ү йретілгенде ғ ана қ олжетерлік болады. Бағ ытталғ ан зейін жә не жұ мыс жасауғ а қ абілетін дамыту ү шін тү рлі қ ұ ралдар қ олдануғ а болады: салынатын заттар, кесілген суреттер (жай жә не кү рделі), таяқ шалар (таяқ шалардан ою-ө рнектерді, геометриялық пішіндерді қ ұ растыру), мозаика — жә не олармен іс-ә рекеттер: сұ рыптау, таратпалы материалды тү сі, пішіні, мө лшері бойынша топтастыру. Балағ а еш нә рсе ү йретілмесе, оның зейіні тұ рақ ты болмаса, іс-ә рекеттердің қ арапайым тү рлері қ алыптаспаса дыбыстарды қ абылдауын дамыту жұ мысы мү мкін болмайды. Дыбыс шығ аратын ойыншық тармен музыкалық аспаптардың сигналдары қ олданылады. Бала ойыншық ты қ олына алып, дыбыс шығ ару кезіндегі оның

сылдырын сезінгені ө те пайдалы. Ең алдымен ол педагогтың дыбыстарды қ алай жә не не арқ ылы шығ аратынын бақ ылайды, кейін дыбыстарды ө зі шығ аруғ а тырысады. Сонан соң логопед ыммен баланың кө зін жұ мып, теріс қ арауын талап етеді (дыбыс шығ аратын заттармен ойыншық тарды перде артына немесе экран артына қ оюғ а болады), кейін бала сә йкес дыбыс кө здері-заттарды дыбыс шығ аруы бойынша ажыратып ү йренеді. Жұ мыс кезінде шапалақ соғ удан, еденді топылдатудан, устелді соғ у сияқ ты ә рекеттерен бас тарту қ ажет. Себебі, осы жағ дайларда дыбысталу емес, керісінше сү йек ө ткізгіштігінің тербеліс, дірілі қ абылданады. Біртіндеп дыбыстық, шу қ атары кү рделеніп ө згереді, оғ ан алдымен жаң а ұ қ самайтын алыс дыбыстар, сонан соң жақ ын нә зік акустикалық жұ мысты қ ажет ететін дыбыстар ең гізіледі. Осылайша баланың есту аясы кең ейіп реттеледі. Осындай жұ мыстың тиімділігіне қ арай шу қ атарына сө йлеу тілінің қ атты дыбысы ең гізіледі (а, р, у т.б.), ол затпен немесе қ ұ былыспен байланыстырылады. Егер бала тез шаршап алаң дап, аса қ озғ ыш, мазасыз болатын болса, немесе тежеліп, есінесе, жұ мыс ө зінің ө німділігін жоғ алтады. Балағ а дем алып іс-ә рекеттер тү рлерін ө згертуге мү мкіндік беру қ ажет. Мұ ндай тапсырмалар жұ мыс барысы бойы жү ргізіледі, бірақ акустикалық жү ктемені ә рбір сабақ та мө лшермен беру қ ажет. Бір сабақ та бір тапсырмағ а бірнеше рет оралып отыру тиімді болады, бірақ бір рет орындағ анда аса шектеулі тү рде жү ргізіп, баланың шаршамауына жол бермеген дұ рыс. Белсенді есту зейінінің кө лемі баяу кө бейеді. Осы жұ мыспен қ атар баланың тә ртібін, жұ мыс жасау қ абілетін іс-ә рекетін (балағ а дұ рыс отыруды, кө руді, кө шіруді, сө зсіз нұ сқ ауларғ а бағ ыну, нұ сқ ауды орындауғ а педагогтың реакциясын (қ ұ птау немесе қ ұ птамау) ескеруді, бастағ ан істі аяқ тауғ а ү йретеді) дұ рыстауғ а бағ ытталғ ан тә рбиелік ә сер ету жұ мысы жалғ астырылады. Акустикалық зейін мен қ абылдау баланың орнық тылығ ы, есте сақ тауы, заттық -тә жірибелік ә рекетінің дамуына байланысты жақ сарады. Бала қ абылдап, бө ліп айтып, сө зсіз, кейін сө з дыбыстарынан ажырата бастағ ан ә рбір дыбысы затпен, суретпен, іс-ә рекетпен, нақ ты жағ даймен байланыстырылады. Жұ мыстың бастапқ ы кезең дерінде дыбысталумен зат арасындағ ы шартты байланысты орнату ү шін сө з-эквиваленттері, дыбыс кешендері тандалып алынады (у — паровоз, машина; р — ұ шақ, ырылдағ ан ит; мө — сиыр т.с.с.) сө йтіп дыбыс немесе дыбыстар қ осындысының затпен немесе оның бейнесі арасында байланыс орнайды жә не бекиді.