Моторлы алалияның сипаттамасы

Моторлы алалия — сенсомоторлы жә не мағ ыналық операциялардың сақ талғ ан жағ дайындағ ы сө йлеудің пайда болу процесіндегі тіл операцияларының қ алыптаспауы салдарынан орталық органикалық сипаттағ ы экспрессивті сө йлеу тілінің жү йелі дамымауы. Бұ л концепцияны жақ таушылар (Р. Коэн, Г. Гутцман, Р. А. Белова-Давид, Н. Н. Трауготт, Ф. К. Орфинская т.б.) сө йлеу тілінің қ алыптаспауын моторлы кемшілікке байланысты дейді. Авторлардың кө бі алалияны кинетикалық немесе кинестетикалық апраксиямен байланыстырып, осығ ан байланысты эфферентті жә не афферентті тү рлерін бө ліп атайды. Афферентті алалияда сө йлеу тілі бұ зылысының механизмі кинестетикалық апраксиямен, эфферентті — кинетикалық апраксиямен (афазия сияқ ты) салыстырылады. Соң ғ ы аталғ ан тү рі 9-10рет жиі кездесетіні туралы ақ параттар бар. Сө йлеу тілі- кө п дең гейлі іс-ә рекеті ретіндегі моторлы концепцияларғ а деген заманауи кө зқ арастар ә р тү рлі. Апраксия деп ә р тү рлі артикуляциялық бұ зылыстарды (дыбыс айту бұ зылыстары, сө здің дыбыстық буындық қ ұ рамының бұ зылысы) атауғ а болады. Алайда, алалияда негізгі болатын тіл бұ зылыстарды, моторлы кемшілік деп тү сіндіруге болмайды. Жә не де, моторлы жеткіліксіздік алалиясы бар балалардың жартысында ғ ана байқ алады.

Психологиялық концепцияларғ а сә йкес, моторлы алалияның механизмін психикалық процестердің (ойлауы, есте сақ тауы) бұ зылыстары жә не сө йлеу ә рекетінің жеке кезең дерінің байланыстары қ ұ райды. И. Т. Власенко, В. В. Юртайкиннің (1981) айтуы бойынша, мұ ндай балалардың сө йлеу ә рекетін қ ұ райтын қ ұ рылымдық компоненттер арасында диссоциация айқ ындалады: біреулерінде операция жасау мү мкіндіктері сақ таулы болғ анда мақ сатты нұ сқ аулардың қ алыптаспауы байқ алса, екіншілерінде — тұ рақ ты мотивация болғ анда ә рекеттің операция жасау аясында кемшіліктер байқ алады. Орындау ә рекетін қ адағ алау аясы да жетілмейді; нә тижелерді бастапқ ы жағ дайлармен салыстыру да мү мкін болмайды. Заманауи психолингвистикалық кө зқ арас мына авторлардың тіл туралы концепцияларында орын алды: Е. Ф. Соботович, В. А. Ковшиков, Б. М. Гриншпун, В. К. Воробьева т.б. В. А. Ковшиковтың (1985) ойы бойынша, алалияның бұ л тү рінде бұ зылыстың ядросы тіл операцияларының (лексикалық, грамматикалық, фонетикалық) қ алыптаспауы болып табылады. Бұ л кезде тілдің мағ ынасы мен моторлы дең гейі сақ талғ ан болады. Осының бә рі алалияны тіл бұ зылысы ретінде қ арастыруғ а мү мкіндік береді. Моторлы алалияда ішкі (терең синтаксистік қ ұ рылымдардың бағ дарламалауының бұ зылуы) сө здерді, сө з тіркестерін іріктеудің қ алыптаспауымен, фраза, мә тінді қ ұ растыру бойынша сө здік іс-ә рекеттердің қ алыптаспауы қ атар кездесуі мү мкін. Е. Ф. Соботович (1985) моторлы алалияның негізгі симптомы деп, тілдің белгілі (знаковая) формасын, яғ ни сө йлеген кездегі белгілерді қ олдануды мең геру ережелерінің бұ зылысын есептейді. Балаларда сө з материалын бағ дарлау, іріктеу, талдау операциялары қ алыптаспайды; қ исындыру жә не іріктеу операциялары қ алыптаспайды, соның салдарынан ә ң гімелеудің тілдік ө ң делуі бұ зылады. Лексика-грамматикалық қ ұ рылымның барлық аспектілері (сө здерді іріктеп оларды дұ рыс орналастыру, ә ң гімелеудің грамматикалық белгісі мен дыбыстық ө ң делуі) бұ зылады. Осының бә рі, тілдің белгілерін дұ рыс қ абылдауын қ амтамасыз ететін, психофизиологиялық механизмдердің қ алыптаспауы деп сипатталуы мү мкін. Алалиясы бар баланың тіл белгілері жү йесін, ә р тү рлі дең гейдегі тіл қ ұ ралдарын мең геруі шектелген. Ә ң гімелеудің пайда болу, ө ң деу, операциялары қ алыптаспағ ан болып келеді, атап айтқ анда, фонемаларды іріктеумен қ атар буын ішіндегі жә не буын арасындағ ы (яғ ни, артикуляторлы бағ дарлау бұ зылады), терең -синтаксистік жә не терең -семантикалық дең гейлерді іске асыратын, яғ ни ішкі сө йлеу тілі дең гейі операциялары бұ зылады. Нейрофизиологиялық сипаттағ ы ең бектерде бас миы субстраты бұ зылыстарының сө йлеу тілі дамымауы сипатымен байланысы талданады.