Тобы : 101 А

УНВЕРСИТЕТІ

Оғ амдық денсаулық сақ тау, профилактикалық медицина жә не апаттық медицина кафедрасы

«Қ азақ стан тарихы пә ні»

СОӨ Ж

Тақ ырыбы: Мырза Мұ хаммед Хайдар Дулати жә не оның «Тарихи Рашиди» атты ең бегі.

Орындағ ан: Козыкө рпеш М.А

Тобы: 101 А

Факультет: Қ оғ амдық денсаулық сақ тау

Тексерген: Уразова Г.М

Алматы – 2014 ж.

Жоспар:

1. Ғ ұ мырнама

2. Ө мірі

3. Тарихи рашиди

Мұ хаммед Хайдар Дулати Мырза Мухаммед Хайдар бен Мұ хаммед Хусайн уренкандуглат ә дебиетте Хайдар мырза, Мырза Хайдар деген атпен белгілі (905) һ ижра ж. (1499), Ташкент-958 һ ижра.! 1551), Кашмир уә лаяты, Ү ндістанғ а белгілі тарихшы, ә дебиетші. Моғ олстан мен оғ ан іргелес облыстардың тарихы жө ніндегі асанды тү п нұ сқ а боп саналатын “Тарихи Рашидидің ”, “Жаханнама” дастанының авторы Ұ лы жү здің Жетісудағ ы ертедегі Дулат тайпасы ө мірлерінің ұ рпағ ы. М.Х.Дулати ата-бабалары Моғ олстан мемлекетіне кірген Оң тү стік-Шығ ыс Қ азақ станның, Қ ырғ ызстан мен Шығ ыс Тү ркстанның саяси ө мірінде белгілі кісілер болғ ан. Олар ұ лысбегі, тархан қ ызметтерін атқ арды, ө здерінің мұ ралық иеліктері—Маң ғ лай-Сү бені дербес басқ арды. Ә мір Полатшы (Пулатчи) дулат Шағ атай мемлекеті ыдырай бастағ ан кезде (14 ғ -дың орта шені), Тоғ алық Темірді осы мемлекеттің шығ ыс бө лігінің ханы етті. Мұ хаммед Хайдар Дулатидың тағ ы бір атасы Ә мір Худайдат дулат ұ лысбегі болып тұ рғ анда Моғ олстан тағ ына алты хан отырғ ызды. Ал ұ лы атасы Мұ хаммед Хайдар мырза 1480 жылғ а дейін Қ ашғ арияны биледі. Ә кесі Мұ хаммед Хусайн 15ғ -дың ақ ыры мен 16 ғ -дың басында Моғ олстанның батыс бө лігін билеген Сұ лтан Махмұ д ханның жақ ын адамдарының бірі болды. Мұ хаммед Хайдар Дулатидың анасы Хұ б Нигар Ханым Жү ніс ханның қ ызы, ал М.Х.Дулати сұ лтан Саид хан мен Ү ндістандағ ы Ұ лы Моғ олдар ә улетінің негізін қ алаушы Захир ад-Дин Мұ хаммед Бабырмен бө ле.

Мұ хаммед Хайдар Дулатидың балалық шағ ы Мұ хамед Шайбани хан бастағ ан кө шпелі ө збектердің қ ысымымен Орта Азияда Темір ә улеті мемлекетіні кү йреу, Моғ олстанның ыдырау жә не Қ азақ хандығ ының ө ркендеу дә уірі мен тұ стас келді. Сұ лтан Махмұ д хан мен Мұ хаммед Шайбани ханның феодалдық соғ ыстары кезінде 914 һ ижра жылы (1508ж.) Мұ хаммед Хайдар Дулатидың ә кесі қ аза болып, туыстары оны Кабулдағ ы Бабырғ а жіберді. Мұ хаммед Хайдар Дулати Бабырдың Мауараннарх жорығ ына қ атысты. 1521 жылдан Сұ лтан Саид Ханның (939)һ ижра ж. (1533 ж. ө лді) Қ ашғ ардағ ы сарайында тұ рып, кө рнекті ә скери жә не сарай қ ызметін атқ арды. Оның Қ ашғ ар мен Жаркент ү шін Ә бу Бә кірмен 1544 жылғ ы соғ ысында, сондай-ақ, Қ ырғ ыз-станғ а, Оң тү стік-Шығ ыс Қ азақ станғ а жә не Тибетке жасалғ ан ә скери жорық тарына қ атысты. Хан мұ рагері Ә бу ар-Рашид сұ лтанды тә рбиеледі.

1533 жылы хан тағ ына отырғ ан Ә бу ар-Рашид Дулат тайпасының басшыларынан қ ауіптеніп, оларды қ атты қ уғ ынғ а ұ шыратты. М.Х.Дулатидың немере ағ асының Саид Мұ хаммед мырза Дулатты ө лтірді. Мұ хаммед Хайдар Дулати Ү ндістанғ а қ ашып кетті. Ол мұ нда Ұ лы Моғ олдар сарайына ә скер басы болды. Кашмирді жаулап алып, оны Ұ лы Моғ олдар атынан билеп тұ рды. М.Х.Дулати 958 һ ижра жылы (1551) осындағ ы жергілікті халық тың кө терілісі кезінде қ аза болды. Бабырдың айтуы бойынша, М.Х.Дулати жан-жақ ты білімді адам болғ ан. Сол кездегі саяси оқ иғ алар мен қ айраткерлерді, сондай-ақ Қ азақ стан мен Орта Азия, Моғ олстанның ө ткен тарихын, ә сіресе дулат тайпасының феодал топтарының тарихын жақ сы білді. 1541-46 ж. Кашмирде “Тарихи-Рашидиді” жазды.

М.Х.Дулатидың бұ л тарихи ең бегін дулаттардың ө ткені жайлы ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а ә ң гімелер, моғ олдардың аң ыздары, моғ ол хандары сарайында сақ талғ ан ресми қ ұ жаттар, оқ иғ а куә герлерінің айтуы жә не ө з байқ ағ андары негізінде парсы тілінде жазды. Автор ө зінен бұ рынғ ы белгілі ғ алымдар Жувейнидің, Жамал қ аршидың, Рашид ад-Динның, Хамдолла Қ азвинидің, Шараф ад-Дин Ә ли Йаздидің, Абдурразақ Самарқ андидің т.б. тарихи шығ армаларын пайдаланды. Мұ хаммед Хайдар Дулати орта ғ асырлардағ ы қ азақ тар тарихына байланысты ө те қ ұ нды мә ліметтер қ алдырды. “Тарих-и Рашидида” қ азақ хандығ ы қ ұ рылғ анғ а жә не одан кейінгі Жетісу мен Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тағ ы оқ иғ алар, Моғ олстанның қ ұ лауы, феодалдық соғ ыстар, сыртқ ы жауғ а қ арсы қ азақ тардың қ ырғ ыздармен жә не ө збектермен достық одағ ының қ алыптасуы т.б. жайлы кө птеген мағ лұ маттар беріледі. Шығ армада Қ азақ станның ә леуметтік-экономикалық жағ дайы, қ ала мен егіншілік мә дениеттері, Жетісудың тарихи географиясы туралы, Орта ғ асырлардағ ы Қ азақ стан жайлы қ ұ нды деректер бар.” Тарихи Рашидиды” 16-19 ғ асырлардағ ы кө птеген авторлар (Амин Ахмад Рази, Махмуд бен Вали, Мұ хаммед Азам т.б.) ө з шығ армаларында пайдаланды.Мұ хаммед Хайдар Дулатидың шығ армасы тү рік тіліне аударылды. Орта Азияда, Ү ндістан мен Персияда бірнеше рет қ олмен кө шірілді. “Тарих-и Рашидидің ” ү зінділерін орыс тіліне алғ аш рет В.В.Вельяминов-Зернов аударды, Д.Россоны ағ ылшын тіліне аударып бастырды.

Қ азақ ғ ылымымен мә дениетінің қ алыптасуына ө лшеусіз ү лес қ осқ ан майталман ғ алым, халкымыздыц тұ ң ғ ыш тарихшысы Мухаммед Хайдар Дулати (Хайдар Дулат). Енді ғ ана есін жиып, тә уелзіздігін жариялағ аннан кейін ө ткеніне ү ніле бастағ ан елдің тарихының ө шкенін тауып, қ айнар бастауын зерттеп-білу Хайдар Дулатисыз мү мкін емес. Кү ні бү гінге дейін Қ азақ стан мен Орта Азия елдерін зерттеушілердің, тіптен туркі тектес халық тардың мә дениетін зерделеген европалық ғ алымдардың қ ай-қ айсысын алсак та, оғ ан жү гінбей, ең бегіне соқ пай кете алмайды.

Солай бола тұ рса да осындай біртуар тарланбоз жайлы енбектер бізде жоқ тық қ асы. Оның ө мірі жайлы деректер де аз, ғ алым шығ армашылығ ына мемлекеттік тұ рғ ыдан мә н беріп зерттеп-бідіп жаткан ғ ылыми мекемелер де кө рінбейді. Оның басты ең бегі ә лемге ә йгілі «Тарих-и-Рашиди» де қ азақ тіліне аударылғ ан жоқ. Бә лкім, бұ л Хайдар Дулати шығ армасының парсы тілінде жазылып дү ние жү зіне шашырап кеткендігінен де болар. Сондық тан да біз осы бір, қ айталанбас дара тұ лғ аның ө мірі мен шығ армашылығ ына кең ірек тоқ тап ө туді жө н кө рдік.

Тарихтан біз Шың ғ ысхан жаулап алғ ан жерлерін кө зі тірісінде ұ лдарына бө ліп бергенде, Алтайдан Атырауғ а дейінгі ө лкенің Шағ атайғ а тигенін білеміз. Ал ол қ айтыс болғ ан соң, Мә уренахр мен Казакстан жерлерін одан тарағ ан ұ рпақ тары ү злістермен болса да, кезегімен билеп келгенімен, XIV ғ асырдын ортасына таман Шағ атай мемлекеті екіге бө лініп, Орта Азияны Ә мір Темір (1336—1405) иемденді де, Моғ олстан (Жетісу мен Шығ ыс Тү ркістан) жағ ы, қ азіргі Қ ырғ ызстан мен Қ азақ стан жерлерін қ оса, Шағ атай ұ рпақ тарының қ олында қ ала берді. Ө зі тұ рақ тап қ алғ ан мемлекеттін шекарасы жайлы Мұ хаммед Хайдар Дулати былай дейді: «Моғ олстанның шығ ыс шеті қ алмақ жерімен шектесіп Барыскө л, Еміл, Ертісті қ амтиды. Терістікте оғ ан Кекше тең із (Балқ аш), Бұ м, Каратал қ арайды. Батыста —Тү ркістанмен, Ташкентпен, оқ тү стігінде Ферғ ана уалайатынымен, Турфанмен шектеледі».

Хайдар Дулатидін бабалары кезінде осы елдін тарихында ү лкен рө л атқ арып, биік мансапқ а ие болғ ан Жетісу мен Қ ашғ арды мекендеген дулат тайпасының белгілі бектері еді. Олардық Моғ олстан тағ ына ө з адамдарын отырғ ызғ ан сә ттері де болғ ан. Қ алық қ ол басқ арып, ерлік кө рсеткеніне риза болган хан ә улеті Шағ атай тұ сында-ақ ғ алым бабаларына Маң лай Сү бе деп аталғ ан осы кү нгі Қ ашғ ар жерін сыйга тартқ ан. Олар онда жеке патшалық қ ұ рды. Бірақ тақ, ү шін таласта Дулат тайпасы да ө згелер секілді ө зара тартыскатү скен. Соның салдарынан Қ ашғ арияны ғ алымның Мұ хаммед Хайдар ныспылы аттас бабасынан Ә бу Бә кір Дулати деген тағ ы бір атасы 1480 жылы тартып алып, Ақ сақ Темір ұ рпақ тары билеп тұ рган Орта Азияғ а кетуге мә жбү р еткен.

Бірақ жаң а мекенінде де ғ алым бабасының тыныш ө мірі ұ зақ қ а созыла қ оймағ ан. Жошы ханнын батыс Сібірді мекен еткен кіші ұ лы Шайбанидің ә улеті Ақ сақ Темір ұ рпақ тары арасындағ ы алаусыздық ты пайдаланып, олардың жерлерін тартып алуғ а ә рекеттене бастағ ан. Бү л іс Шайбани тұ қ ымынан шық қ ан Ә білхайыр хан (1412—1468) тұ сында басталғ анымен, оны ханның немересі Мұ хаммед Шайбани ғ ана жү зеге асыра алды. XV ғ асырдың соң ына таман Дешті Қ ыпшақ елінің басын кұ рап, ү лкен кү шке айналдырғ ан ол, енді ат басын Мә уеранахрғ а қ арай бұ рды. Бұ л ретте Ашанас, Сығ ынақ, Ө зкент, Ақ қ орғ ан, Қ ыпшақ, Сауран секілді Сырбойы қ алалары мен қ оныстарын ө здеріне бағ ындырғ ан кө шпелі ө збектерге тақ ү шін таласып қ ырық -пышақ болғ ан Темір ә улеті жө нді тойтарыс бере алмады. Орта Азияғ а бірнеше бағ ытпен сыналап енген шайбандық тар бірте-бірте Ташкентке жақ ындай тү сті.

Мухаммед Хайдар 1499 жылдың осындай қ иын-қ ыстау кү ндерінің бірінде Ташкент қ аласында Мұ хаммед Хусайын Дулатидің (? -1508) отбасың да дү ниеге келді. Мұ хаммед Хұ сайын ұ лына жоғ арыда айтылғ андай ө з ә кесі Мұ хаммед Хайдар Дулатидің атын берген. Ө йткені Ә бу Бә кір Дулати Қ ашғ ариядан қ уып жіберген Мухаммед Хайдар Дудати ол кезде тірілер санатында жоқ еді.

Хайдар мырзаның ә кесі Мухаммед Хұ сайын да жастайынан билікке араласқ ан. Оның ү стіне есейіп, оң ы мен солын танығ ан кезде Моғ олстанның билеушісі Шағ атай ханның ұ рпағ ы Жү ніс ханның (1415—1487) кіші қ ызы Хуб Нигар ханымғ а ү йленеді.

Жү ніс ханның ү лкен ә йелі Исан Даулат бикеден екі ұ л (Сул­тан Махмұ т хан (1443—1508); Сұ лтан Ахмет хан (1465-1503), ү ш қ ызы (Миһ р Нигар ханым, Қ ұ тлык Нигар ханым, Хуб Нигар ханым) бар еді. Миһ р-Нигар ханым Ә мір Темірдің Жалал ад-Дин Миран шаһ (? —1408) атты ү шінші ұ лының шө бересі Сұ лтан Ахмет мырзағ а (? —1494) ұ затылғ ан-ды. Ал Қ ұ тлық Нигар ханьімғ а оньің інісі Омар шейх (1455—1494) ү йленіп, одан атақ ты ойшыл, акын, қ олбасшы Мухаммед Захир ад-Дин Бабыр (1483—1530) туғ ан, яғ ни ол Мү хаммед Хайдар Дулатиғ а бө ле еді.

Хайдар мырза шыр етіп дү ниеге келгеннен-ақ тағ дыр тауқ ыметін кө п тартқ ан, 1501 жылы ол екі жасқ а толғ анда анасы қ айтыс болады. Ол жайлы Бабыр ө зінің атақ ты, «Бабырнамасында»: «Менің шешемнің сің лісі Хуб Нигар ханым жарық дү ниемен қ оштасыпты, оны анамыз екеумізге Ұ ратө беде естіртті»-дейді. Бабырдың ә кесі Омар Шейх Ферғ ана уалайатының билеушісі болатын. Сырдарияның жағ асына орналаскан астанасы Ахсикентте 39 жасында «жардан ү шып жан тә сілім еткен соң», оның иелігіндегі жерлерді Шайбани хан басып ала бастайды.«Бұ л-«байтал тү гілі, бас қ айғ ы» болғ ан заман еді.

Ташкентті 1482—1485 жылдары Жү ніс хан басып алғ анымен, соң ынан оны (1490) Хайдар мырзаның ә кесі Мұ хаммед Хусайын Дулати кайнағ асы Махмұ т ханның атынан билеп тұ рды. Мұ ны ағ ылшын шығ ыстанушысы Ч. А. Стори де (1888—1967) «Мұ хаммед Хусайынды Ташкенттің билеушісі етіп қ ашғ арлық Махмұ тхан қ ойып еді» деп растайды.

Мухаммед Хусайын Омар шейхпен кө ң ілі жарасқ ан достар екен. Сондық тан да ол Ахсикентте баз бір кездері онымен екі жыл бірге тұ рыпты. Артында калың елі дулаттар тұ рғ андық тан да, ол ө з иелігін мығ ым ұ стағ ан. Айтқ аны орындалып, дегені жү рген, халқ ының қ адірлі адамы болғ ан. Сө йткен Мұ хаммедХұ сайын ұ лына Маула Мухаммед атты білімді де білікті кісіні тә рбиеші етеді. Ол бала қ ұ ран кә рім сү релерін жаттатып қ ана қ оймай, ә ліппе де оқ ытып, сауатын ашқ ан, жазу, сызуғ а ү йреткен. Ч.А. Стори Хайдар мырзаның дә ріскерлері ішінен Мұ хаммед Кади ныспылы Мухаммед бин Бурһ ан ад-Дин Самарқ анди (? —1516) атты белгілі оқ ымыстының да атын атап кеткен.Хайдар мырза бірақ Мұ хаммед Шайбани зобалаң ына байланысты оқ уын жалғ астыра алмағ ан. Ө йткені оның балалық шағ ы, жоғ арыда айтылғ андай, Мұ хаммед Шайбанидің Орта Азияның қ алалары мен қ оныстарын, елді мекендерін басып алып, Ә мірТемір ұ рпактарын куа бастағ ан кезге тұ с келді.Шынында да Мухаммед Шайбани аз ғ ана уақ ыт ішінде, яғ ни 1500 жылы Бұ хара, 1501 жылы Самарқ ан, 1503 жылы Ахсикентпен Ташкентті, 1504 жылы Ә ндіжан, 1505 жылы Хорезм, 1507 жылы Герат, Астрабад, Гурганғ а да ту тігіп ү лгерді.Басқ ыншының тегеурініне шыдай алмағ ан Бабыр соғ ыса-соғ ыса Кабулғ а қ етуге мә жбү р болды.

1508 жылы осындай аласыпыран кездері Хайдар мырзаның ә кесі Мұ хаммед Шайбани кісілерінің қ олынан қ аза табады. Жетім қ алғ ан Хайдар мен ә пкесін туыстары ә уелде Бұ харағ а паналатқ ызады. Соң ынан тә рбиешісі екеуін Бадахшанғ а аттандырады.

Шайбандардың қ ұ рығ ы жете қ оймағ ан жерлердің бірі таулы Бадахшан мен оның астанасы Қ ала-и зафар болатын. Ә мір Темір ұ рпақ тарының асуы киын таулар ортасындағ ы иелігі болғ ан осы шаһ ар — «Қ ала-и зафар», яғ ни «Жең іс қ аласы» деп тектен-текке аталмағ ан-ды. Соң ғ ы жылдары ол Сұ лтан Махмұ т мырзаның Хан мырза, кейде бірак Мырза хан деп те аталып кеткен. 9жасар Хайдар мырза, сө йтіп жауғ а оң ай алдыра қ оймайтын.

Қ ала-и зафар қ амалына 1508 жылдың соң ғ ы айларында келген. Содан мұ нда ол 1509 жылдың қ арашасына дейін болғ ан. Хайдар мырзаның мұ нда ө ткізген кезең і жайлы ә лі-ә зір қ олымызда деректер жоқ. Оның мұ нда бір жылғ а жетпей-ак тағ ы да ө зге мекен іздей бастауының да себебін білмейміз. «Жау кай жақ та’» деп елең деумен кү ндері ө тті ме, кім білсін?! Ақ ыры ол Кабулдағ ы бө лесі Бабырғ а кетеді.

Арып, ашып жол азабын кө ріп барғ ан Хайдар мырзаны Бабыр жақ сы қ арсы алғ ан.Бауырына басып жас мырзаның басынан сипап, бетінен сү йіп ө з баласындай кө рген еді. Ә йтпесе Бабырдың ө зі де қ иын жағ дайды бастан кешіп жатқ ан-ды. Қ абулғ а келіп коныстанғ анымен іштен шық қ ан дұ шпандары мен ізіне тү скен жауларының оны жан-жақ тан аң талап тұ рғ ан кезі болатын. Соғ ан қ арамай, Бабыр жас бө лесіне қ олынан келген жақ сылығ ын аямағ ан. Кейінірек Бабыр ол жайлы: «Жү ніс ханның ү шінші қ ызы — Хуб Нигар ханым. Оны Мұ хаммед Хұ сайын… Дулатқ а атастырғ ан. Одан ол бір қ ыз, бір ұ л кө терді. Қ ызын Убайд хан (Убайдаллаһ хан,, Мұ ­хаммед Шайбанидың немере інісі, 1539 ж. қ. б.— Ә. Д.) алды..Мен Бұ хара мен Самарқ анды басып алғ анымда, ол орнын ауыстырмай сонда қ алды. Оның немере ағ асы Сейіт Мухаммед мырза мағ ан Саид ханнан елші болып, Самарқ анғ а келгенде, ол соғ ан еріп кетті. Кейін оғ ан сұ лтан Сайд хан ү йленді.

Осы ретте айта кететін жайт— Бабырдың ол жайлы: «байсалды азамат болып жақ сы жолғ а тү сіпті деп естідім» деген жолдарында бір сыр бар сияқ ты. Хайдар мырза туралы оның бұ лай жазуына не себеп болды? Оғ ан жауап беру ү шін сә л шегініс жасау керек сияқ ты.Балалық шағ ының ө зінде-ақ ө ліспей беріспес айқ ас, тақ ү шін таластың талайын кө рген Хайдарды ешқ андай да соғ ыс, еш қ андай да майдан шошыта алмағ ан еді. Кабулғ а келген соң ол Бабырмен бірге талай жорық тарғ а қ атысып, жас та болса «етікпенен саз кешіп, ауыздық пен су ішкен» кү ндер мен тү ндерді ө ткізді. Сө йтіп жү ргенде ол сарай адамдарының бірінен ә кесі Мухаммед Хұ сайын Дулати мен Бабыр арасында тап осы Кабулда 1506—1507 жылдар арасында болғ ан жайсыз оқ иғ а тура­лы естіген сияқ ты. Оқ иғ а былай болып еді. Ташкентті Шайбани басып алғ ан соң Мұ хаммед Хұ сайын Қ аратегіндегі Хұ срау шаһ қ а (? -1504) қ ашады. Одан ә рі ол 1506—1507 жылдар шамасында Қ абулғ а келеді. Бірақ шайтан тү ртті ме, кім білсін, Бабыр хазарлық тарды шабуғ а кетқ енде, біреулердің азғ ыруынамақ астанасы Сринагарғ а кештеу жететін. Халқ ы егін жэне мал шаруашылығ ымен-айналысқ ан. Бұ л жағ ынан да ол Орта Азия, халқ ының тіршілік тынысына ұ ксап кететін.Һ ұ маюн мемлекет тізгінінен ажырап, ү кімет басына Шерхан келгелі Кашмир уалайаты басшырыз қ алып, жергілікті ә кімдер халық ты тонап, езе бастап еді. Елде тә ртіпсіздік орнады.Сол себепті де Кашмир халқ ы ө здері бұ рыннан білетін Хайдар мырзағ а қ арсылық кө рсетпеді. Тарихшылардың кө пшілігі Хайдар мырза Кашмирді ө зінің туа бітті мә млегерлік қ асиет, парасаттылығ ы мен алғ ырлығ ының арқ асында бір оқ та шығ армай ө зіне қ аратқ анын айтады. Ә рине, Хайдар мырзаның Кашмирді алуына һ ұ маюн берген ә скер косындарының да ә сері болмай қ ойғ ан жоқ. Сө йткен бабамыз 1540 жылдың қ араша айында Сринагар қ аласына келіп туын тікті. Соң ыра ол ө зінен Кашмир ө лкесін тартып алу ү шін Шерхан жіберген Қ ажы шаһ ә скерін талқ андап, жағ дайын одан ә рі нығ айтып, жақ сарта тү сті.

Хайдар мырза Кашмирді 10-11жыл билеген. Ол ө зіне қ арағ ан қ алалар мен қ оныстардың ә л-ауқ атын кө теріп, жолдарын жақ сартты. Ә дебиет пен мә дениеттің ө ркендеуіне жағ дай жасады. Кашмир ө лкесін гү лдендіріп абат бақ қ а айналдыру ойымен талай жерлерге ө кілдерін аттандырып, қ олынан іс келетіндерді ө зіне шақ ырды. Бірте-бірте ол Тибетті де ө з иелігіне қ осы алды.

1556 жылдан бастап Ү ндістанның тізгіні һ ұ маюнның ұ лы Акбарғ а (1537-—1605) тигенде оның кең есшісі, ә рі досы болғ ан Ә бу-л-Фазл Ә ллами (1551-1602) атты тарихшы ө зінің «Акбар нама» атты ең бегінде Кашмирді билеген Хайдар мырзағ а да бірнеше бет арнағ ан.Ү нді тарихшысы Хайдар мырза «ү лкен бір қ ателік жасады. Ө зі патша болып тұ рса да, ол Нә зік шаһ атынан хұ тпа оқ ып, оның аты жазылғ ан тең гелер соқ тыра берді», -дейді. Яғ ни Ә бу-л-Фазл Ә ллами «ө зі патша болғ ан -соң Хайдар мырзаның ө з атынан хұ тпа оқ ып, ө з атынан ғ ана тең гелер соқ тыруы керек еді. Бірақ олай етпей, уақ ытша отырғ ан, уақ ытша билік қ ұ рғ ан кісінің тіршілігін істеді» дегісі келетін сияқ ты.

Ә ллами Хайдар мырзаның ө мірінің соң ғ ы кездері жайлы да біршама деректер қ алдырғ ан. Оның айтуынша сарай тө ң ірегіндегі арамзалар ақ кө ң іл де кең пейіл, жомарт та мә рт Хайдар мырзаны алдап соғ ып, сатқ ындық жасағ ан.

Ә ллами сондай-ақ Хайдар мырзаны «бейқ ам ө мір сү рді, кісіге сенгіш еді» деп жазғ ырады. Жаулары Хайдар мырзаны алдап, серігі Қ ара Баһ адурды ә скерінің бір бө лігімен Тибет пен Ауғ анстанғ а жіберткізеді. Ә міршінің іс басқ арушысы Қ ожа кажы мен сарай кү зетіндегі ә скер басыларын пә релеп, Хайдар мырзағ а айдап салады. Сө йткен олар бірде Сринагар мен Хирапур аралығ ындағ ы Ханпур маң ың да Хайдар мырзағ а кенет шабуыл жасайды. Хайдар мырза кө терілісшілердің кө семі Қ ожа қ ажыдан олар тұ тқ ындағ ан Қ ара баһ адурды босатуды талап етіп тұ рғ анда Камал Дуби деген сатқ ынның қ олынан қ аза табады. Қ ейбір деректерге қ арағ анда Хайдар мырзаны кү тушілерінің бірі уланғ ан жебемен атқ ан. Ол содан қ аза тапқ ан. Хайдар Мырза Дулати сө йтіп 1551 жылы 52-ге қ арағ ан шағ ында қ апыда қ азағ а ұ шырайды.

Мухаммед Қ асым һ индушаһ Астрабади (XVI f.), Мухаммед Ағ зам (XVIII ғ.), Мухаммед Уә ли (XVII ғ.), Сайф Челеби (XVI ғ.) жә не т. б. ү нді, парсы, тү рік тарихшылары Хайдар мырзаның жақ сы дипломат, шешен, ойшыл, не істесе де ақ ылмен шешетін, ө мірге, ө нерге ү лкен ой, терең парасатпен қ арағ ан мә дениетті де білімді адам болғ анын жазады. Ә бд ар-Рашидтен кө п жә бір кө рсе де, ол жауық пай, оғ ан қ олынан келгенінше жақ сылық істеуге тырысқ ан. Тіпті ө зінің атақ ты шығ армасы «Тарихи Рашидиді» де соғ ан арнағ ан. «Саид ханнан кө п нә рсе ү йрендім, ал ө зім тә рбиелеген Ә бд ар-Рашидтен кө п жә бір кө рдім» деп жазады ол ө з ең бегінде. Сө йтсе де Хайдар мырза, оғ ан ешқ андай жаманшылық тілемепті. Туғ ан-ә кесіндей мә пеле-ген Саид ханның рухы ү шін ол ө з шығ армасын оның баласына арнағ ан. Бұ дан асқ ан адамгершілік, бұ дан асқ ан кешірімділік, будан ө ткен кішіпейілділік жоқ -ақ шығ ар. Осы бір жә йттің ө зі-ақ Хайдар мырзаның бү кіл болмысын ашып, оның ү лкен жү ректі азамат екендігін анық керсетіп тұ р.

Хайдар мырза белгілі бектің отбасында дү ниеге келіп, Бабыр, Саид хан секілді ө з заманының кө зі ашық, кө кірегі ояу адамдарының сарайында тұ рғ андыктан да ө з кезі, ө з заманы ү шін жақ сы білім алғ ан. Оның тү ркі тілінен баска араб, парсы, тілдерін де білгендігінде дау жоқ. Ол ө зіне дейін ғ ұ мыр кешкен мұ сылман ғ алымдары мен шежірешілері, ақ ындары мен сө з зергерлері шығ армаларын зердесіне жете тоқ ығ ан.Сондай- ақ оның тарих ғ ылымы һ ә м ә дебиетпен де айналысуына белгілі бір шамада бө лесі Захир ад-Дин Мухаммед Бабыр ең бектері де ә сер еткен.Жоғ арыда біз Мухаммед Хайдар Дулатидің 1540 жылы Кашмирге туын тігіп, кө ң іл жайлағ аннан кейін сарайына ө нердің талай саң лақ тарын жинағ анын айттық. Сө йткен дарын иесі кө птен бері ө зіне маза бермей, тынышын алып жү рген ө з басынан ө ткен жайттар мен Моғ ол мемлекетінің шежіресін жазуғ а кіріседі. Ол ойын іске асыруғ а, жоғ арыда айтылғ андай, терең білімі кө мектескен. Хайдар мырза кө бінесе ө з қ ұ лағ ымен естіген немесе ө зі білетін, кө зімен кө рген оқ иғ аларды ғ ана хатқ а тү сірген. Оны ол Орта Азиядағ ы, сол кездегі сарай тілімен парсыша жазғ ан. Ең бегін жазу ү стінде ол сондай-ақ Қ аршылық жерлесі Жамалдың «Мулхақ ат ас-сурах» («ас-Сурах» сө здігіне «Қ осымшалар»), Ә ла ад-Дин Ата Малик Жуайни (1226—1283) мен Рашид ад-Дин немесе Ә мір Темірдің жорық тарын хаттағ ан шараф ад-Дин Ә ли Йаздидің «Зафар намесіне» («Жең іс нама») сү йенген. Оның ү стіне олардың кө пшілігі Хайдар мырзадан бар болғ аны екі жү з жылдардың ар жақ -бер жағ ында ғ ана ө мір сү рген дарындар еді. «Тарих- и-Рашидиді» Хайдар мырза 1544—1546 жылдар шамасында Кашмирде жазғ ан. Ол екі дә птерден, яғ ни екі бө лімнен тұ рады. Біріншісінде Мә уераннаһ рдегі Шағ атай ә улеті қ ұ рғ ан мемлекеттің XIV ғ асыр ортасына таман бір жола ыдырап, екіге бө лінуі, Моғ олстан деген атпен белгілі болғ ан шығ ыс бө лігіне Жетісу, Тараз-Талас маң ын мекендеген беделді де белгілі тайпа — дулаттардың кү шімен дербес мемлекеттің негізі қ аланғ аны жайлы баяндайды.. 1348 жылы осы мемлекетке дулаттардың қ олдауымен Тоғ ылық Темір (1330—1362) хан болады.

«Дулаттар… Жетісудағ ы ең ірі тү ркі тайпаларының бірі болатын жә не едә уір жерді алып жататын. Дулаттардың шонжар ү стем тобы XIV ғ асырда Шығ ыс Тү ркістандағ ы отырық шы егіншілік жерлерге де иелік етті. Мырза Мухаммед Хайдар дулат руының шонжарлары Шығ ыс Тү ркістандағ ы ө з иелігін (иқ та) XIII ғ асырда-ақ алғ ан» деп жазады. Шағ атай хан ө з мемлекетін (ұ лыстарғ а) бө лгенде, ол Ө ртебеге (Ө рте Барақ қ а), ә мір Полатшының атасына Маң лай Сү бені берді… Оның шығ ыс шекарасы Қ ұ сан — (Қ ұ ша) мен Тарбү кір, батыс шекарасы — Шаш (Ташкент), Ғ аз бен Жакишман, оның соң ғ ысы Ферғ ана уалайатына орналасқ ан; солтү стік шекарасы -Ыстық кө л, ал оң тү сті-гінде Жарқ ан мен Сарыұ йғ ыр. Ә мір Полатшы билеген осы аталмыш жер Маң лай Сү бе деп аталды. Сол уақ ытта бұ л елде бірнеше калалар болды. Олардың ішіндегі ең ү лкендері Қ ашғ ар, Қ отан, Жаркент, Қ ашан, Ақ шыкент, Ә ндіжан, Аксу, Атбасы, Қ ұ сан.Осы қ алалардың ішінен Ә мір Полатшы Ақ суды ө зінің ордасы етіп таң дап алды»

«Тарих и Рашидидің» бірінші дә птерінде сө йтіп сол Тоғ ылық Темір ханнан бастап ө зін Жаркенттен кетуге мә жбү р еткен Ә бд ар-Рашид ханғ а дейінгі Моғ олстанда екі ғ асырғ а жуық уақ ыт арасында болғ ан тарихи оқ иғ алар ә ң гімеленеді. Мысалы, Шағ атай текті Шер Мухаммед хан (1415 қ.б.) мен Уә йіс ханның (? —1429) Моғ олстанның тағ ы ү шін болғ ан қ анды айқ астары, Уә йіс ханның тілегіне жеткені, оның қ алмақ тармен болғ ан сансыз соғ ыстары да баян етіледі.Хайдар мырза жазбаларының ішіндегі ең қ ызық тысы — ә рине, халқ ымыздың тарихына қ атысты мағ лұ маттары. Ғ алым нағ ашы атасы Жү ніс хан мен Уә йіс ханның кенже ұ лы Есейбураның (1418—1462) билікке таласар тұ старын сө з еткен. Дешті Қ ыпшақ ә міршісі Ә білхайырдан кө п қ ысым кө рген Жә нібек хан мен Керей ханның одан бө лініп, Моғ олстандағ ы Шу мен Қ озыбасығ а келуі, Есенбұ ғ аның оларды жылы қ арсы алуы, соң ынан Ә білхайыр қ айтыс болғ ан соң оның ұ лысынан ү дере кө шкен елдің, Жә нібек хан мен Керей ханғ а келіп қ осылуы жайлы айтуды да автор ұ мытпағ ан. «Олардын, ұ зын саны екі жү з мың ғ а жетті. Олар ө збек-қ азақ деген атқ а ие болды. Қ азақ сұ лтандарының билік қ ұ ра бастауы 870 (1465) жылдан басталады. (Бірақ оны) Алла (бізден) артық біледі» — деп жазады Хайдар мырза..Сө йтіп, қ азақ халқ ының тарих сахнасына кө терілген кезі 1465 жыл екенін Хайдар мырза шегелей кө рсеткен. Одан ә рі ол: «содан қ азақ тар 940 (1533—34) жылғ а дейін Ө збекстанның (кө шпелі ө збектер жө нінде айтып отыр — Ә. Д.) кө пшілік бө лігін тұ тастай биледі. Керей ханнан кейін Мұ рың дық хан болды. Сонан соң Жә нібектің баласы Қ асым хан болды. Ол ө з билігін Дешті Қ ыпшақ қ а да жү ргізді. Оның ә скері миллионнан да кө п еді. Жошы ханнан кейін бұ л ү йден одан қ ү шті хан шық қ ан емес. Қ асымнан соң оның баласы Мамаш хан болды. Одан кейін Тақ ыр хан болды. Осы Тақ ыр хан тұ сында қ азақ тар кө п қ иыншылық тарғ а ұ шырады. Одан кейін оның бауыры Бұ йдаш хан болды. Қ ысқ аша айтқ анда, Есенбұ ғ а ханнан бастап Рашид ханғ а дейінгі аралық та моғ олдар мен қ азақ тар тату-тә тті, тыныштық та ө мір сү рді, бірақ оны Рашид сұ лтан бұ зды» деп жазады ол. Ол рас та еді. Ө йткені Рашид сұ лтан қ азақ тардан гө рі шайбандарғ а кө п мойын бұ рғ ан, солардан одақ іздеген.Сө йтіп, қ азақ хандығ ының пайда болуы мен тыныс-тіршілігі, ө мір сү рген ортасы һ ә м кө ршілерімен болғ ан қ арым-қ атынасы жайлы Хайдар мырза секілді дә л ссылай жү йелі де нақ тылы жазғ ан қ аламгерлер кемде-кем-ақ.Ғ алым бабамыз сондай-ақ ө з жазбаларында кө п ретте ә деби тә сіл — шегініс жасауды да шебер пайдадана білген. Мысалы, ол Жү ніс ханның тақ ү шін таласта жең іліске ұ шырағ аннан кейін Иран (жақ қ а кетуі, соң ынан Моғ олстанғ а оралғ ан соң Мір Қ ажы кеншінің қ ызы Исан Дә улат бегімге ү йленуі, Сырбойында Ә білхайырдың, ұ лы Бұ рыж оғ ланмен шайқ асып, кейін Ташкентке келуі, шейх Жамалдың тұ тқ ынына тү сіп қ алуы, бірақ арада бір жыл ө ткен соң дулаттардын шейх Жамалды ө лтіріп, Жү ніс ханды қ ұ тқ аруы, оның Моғ олстанғ а қ айтып оралуы кино жолағ ындай рет-ретімен кө з алдың нан ө те береді. Оның ара-арасында Хайдар мырза Жү ніс ханнық ү ш қ ызының тұ рмысқ а шығ уы, Ә мір Темір ұ рпақ тарының ө зара қ ақ тырыстары жайлы да айтып ө теді. Одан кейінгі тарауларда Жү ніс ханның ұ лы Ахмет ханның ө мірі, қ алмақ тардың шабуы, ө збек-қ азақ мә селесі, мырза Ә бу Бә кір Дулатимен болғ ан соғ ысты сипаттауда да шеберлік таныта алғ ан.

Хайдар мырза Сайд ханның ө мірі мен жорық тарына да тарау арнағ ан. Ол не айтса да, қ айсы тақ ырыпты сө з етсе де міндетті тү рде баяндап отырғ ан оқ иғ ағ а ө з кө зқ арасын білдіріп кетеді.

Сө йтіп, ол Моғ олстанның хандары, дулаттан шық қ ан ә мірлері мен бектері, онда ө мір сү рген тү ркі тайпаларының, тыныс-тіршілігі, Ә білхайыр хан негізін салғ ан Дешті Қ ыпшақ мемлекеті, ханның ө зі жә не ұ рпактарының Мә уераннаһ рде, сондай-ақ ка­зак хандары һ ә м сұ лтандарымен жү ргізген соғ ыстары жайлы тә птіштей баяндағ ан. Хайдар мырзаның бір ерекшелігі ол тек шындық ты ғ ана жазады. Тарихшы ғ алымдардың барлығ ы да Хайдар мырзаның осы бір қ асиетіне ерекше мә н береді.Ал екінші дә птердің тарихи-мемуарлық сипаты бар. Мұ ң да ол ө з ө рмірбаянын тілге тиек еткен, ә рі оны бірінші дә птерден бұ рын туындатқ ан. Мұ нда автор ө зі кө ріп куә сі болғ ан, басынан ө ткен немесе естіген жә йттар мен оқ иғ аларды қ аз-калпында баяндағ ан.

«Тарихи Рашиди» ұ зақ жылдар бойы колжазба кү йінде калып келгендігіне қ арамастан, тарихи деректердің нақ тылығ ы, дә йектілігі, айқ ындылығ ы мен шынайылығ ына орай Ү нді, Пә кістан, Ауғ анстан, Иран һ ә м Орта Азияның ғ ана емес, сондай-ақ Ресей, Еуропа елдері ғ алымдарының назарында аударумен келеді.

Шоқ ан Уалиханов (1835—1865) Хайдар мырза ең бегін зерделей оқ ып, қ ұ рметпен қ араса, В. В. Вельяминов-Зернов (1830— 1904) Хайдар мырзанын қ азақ тар туралы деректеріне қ атты мә н бере келе: «Мұ хммед Хайдардың жазғ андарының барлығ ы дерлік — жаң алық жә не мейлінше қ ызғ ылық ты. Ә ң гімелері қ ай жағ ынан қ арағ анда да ү йлесімді жә не жауапкершілігімен ерекшеленеді», —дейді. Ә рі ол бабамыздың жазбаларын ө з зерттеулеріне молынан пайдаланғ ан. Орта Азия мен Қ азақ стан тарихын кенінен зерттеген В. В. Бартольд те Хайдар мырзаның ең бегіне зор мә н берген. Кең ес дә уірінде «Тарихи Рашиди» жайлы ә р жылдары Ә. X. Марғ ұ лаң, Н.Н. Мингулов, Т. И. Сұ лтанов, Б.Қ ожабеков, ө збек оқ ымыстыларынан Р.Г.Мукминов, С. Ә. Ә зімжанова, X. Хасанова жә не тағ ы басқ аялардың ү лкенді-кішілі зерттеулері жарияланды. Ә лкей Марғ ұ лан Хайдар мырзаны казақ тың тұ ң ғ ыш тарихшысы деп атағ ан. «Тарихи Рашидидің» кейбір ү зінділері ағ ылшын, орыс қ азақ тілдеріне аударылып жарияланғ анымең, кү ні бү гінге дейін ол толық бас-па бетін кө рген жоқ.

Мухаммед Хайдар Дулатиді бiз негізінен тарихшы ретінде танып, бағ алап келдік. Солай бола тұ рса да, оның ақ ын, болғ анығ ы жайлы айтылғ анымен, поэзиясы жайлы ешқ андай нақ тылы деректер жоқ. Сол себепті енді ә ң гіме арнасын осы мә селегебұ райық.Екінші дү ниежү зілік соғ ысқ а дейінгі жылдардың бірінде башқ ұ рт ғ алымы Ахмет Заки Уә лиди бірде Берлин кітапханасының қ олжазба қ орынан Хайдар мырзаның жоғ алдығ а саналғ ан «Жнһ ан наме» атты дастанын кездестірген. Оқ и, зерделей келе ол дү ниенің шынында да Хайдар мырзайык қ аламынан туғ анына кө зі жетеді,

Молла Умар ибн Молла-Қ ажы деген кісі 1814 жылы кө шірген «Жиһ ан наме» дастаны 125 беттен тұ рады. Поэмада Illahcayap патшамен Жиһ анбану ханымның Фирузшаһ атты жалғ ыз ұ лы бірде тү сінде елі мен жері тү гілі тегі де белгісіз бір сұ луғ а ғ ашық болады. Жас шаһ зада ол жайлы ә кесінің уә зірі Сә лімнің баласы Фируз-рейге айтады. Ғ ашық тық оты жү регіне мұ ң байлағ ан Фирузшаһ аң аулап кө ң іл кө теріп жү реді, бірақ ғ ашығ ышн ұ мыта алмай қ ұ са болады.

Сө йтіп жү ргенде бірде жаһ ан тү зде жайылып жү рген жалғ ыз киікті ұ шыратады. Бірақ киік оны адастырып кетеді. Киікті қ уып жү ріп ол Гү лстани — Ирам бекінісінде тұ ратын Перизат атты ханшағ а тап болады. Ол перілер елінің патшасы Тадж бахыт пен Маһ ру ханымның қ ызы екен. Арудық ә кесі «ұ йық тап жатқ ан сұ луды қ ызық ты аң ыз, ә ң гімелер айтып уш рет оята алсан, сағ ан берем», — дейді. Фирузшаһ қ а қ ыз ә кесінің талабын орындауғ а ұ йық тап жатқ ан қ ыздың қ асындағ ы патшаның тағ ы, шарап қ ұ йылғ ан шө лмек, шамның пілтесі кө мектеседі. Тақ ә уелде Ніл алқ абының талы болғ анын, ө ткелектен ө те келе тақ қ а айналғ анын ә ң гімелесе, Шә һ зада оғ ан керісінше бір кеспек ағ аш қ абығ ы жонылып, ө зегінен ісмер ғ алым, зергер жә не тігін-ші ү шеуі сиқ ырлық пен керемет сұ лу қ ыз бейнесін жасағ анын айта келе, «қ ыз сонда ә лгі ү шеуінін қ айсысының ү лесіне тиеді?»—деп қ арсы сұ рақ қ ояды.

Кезек енді шарап қ ұ йылғ ан шө лмекке келеді. О баста ол Дари мен Александр секілді басқ ыншы қ олбасшылардың жолында жатқ ан Эльбрус тауының бір жартасы екен. Сонда ол ө зінің қ опарылып, тұ рғ ан жерінен ә кетілгенін, қ ашалып, ақ ыры шарап қ ұ ятын шө лмекке айналғ анын, ө зіне сұ лу қ ыздық еріні тигенін баяндайды.Сонда шаһ зада оғ ан жауап ретінде ғ ажайып сұ лу қ ызды перінің ұ рлап ә кеткенін, оны тө ре, сарбаз жә не тастан тү йін тү йетін шебердін, қ ұ тқ арғ анын айта келе, «қ ыз сонда солардық қ айсысына тиесілі?»—деп тағ ы бір сауалды ортағ а тастайды.

Ү шінші боп сө йлеген шам пілтесі де ө з тарихын баян етеді.Ә уелде ол жайылып жү рген қ ой екен. Сонан оны сойып, жү нінен ханшаның бө лмесін жарық ететін пілте жасапты.

Шә һ зада оғ ан да бір-біріне ғ ашық екі жастың хикаясын ә ң гімелей жө неледі де, бір қ атыгез қ арақ шы екеуінің басын шауыпиө лтіргенін, соң ынан оларды тірілтемін деп ә лек боп жү ріп бір жолаушы олардың бастарын шатастырып алғ анын айта­ды. Сонда «сұ лу қ ыз осы екі жігіттің қ айсысына тиісті?»—деп тағ ы да сауал қ ояды.

Шә һ зада қ ойғ ан уш сұ рақ қ а жауап беру ү шін қ ыз ү ш рет оянуғ а мә жбү р болады. Сө йтіп ол патша қ ойғ ан шартты толығ ынан орындап, ғ ашығ ына ү йленген соң, қ ыз еліне досы Фирузрей де шақ ырылады. Той ө ткен соң ол қ ызды алып досымен бір-еліне кайтады. Ә кесі ө лген ссң тақ қ а отырып патша болады.. Арада біраз жыл ө ткен соң ә лгі сұ лу қ айтыс болады. Денесін перілер еліне ә кетіп, ешкім білмейтін жерге апарып жерлейді.Аһ.ұ рып қ айғ ығ а бө ленген Фирузшаһ мемлекет ісін тастап, торығ уғ а тү седі. Соң ынан.баласы Фарух Сауарды нағ ашысына жіберіп, шешесінін, қ ай жерге жер-ленгенін.біліп келуді тапсырады. Бірақ одан ешнә рсе шық пайды: Фирузрей патшағ а тақ тан бас тартып, оны баласы Фарух Сауарғ а беруді ұ сынады. Ол келіседі. Қ айғ ыдан қ ан жұ тқ ан патшаның сү лдесі қ алады. Бірдекө ң іл сергіту ү шін ол аң ғ а шығ ады. Киік оны ханым жерленген жерге ә келеді. Сол жерде Фирузшаһ такайтыс болады.

Дастанның қ ысқ аша мазмұ ны осындай.

Ахмет Заки Уә лидің айтуйнша дастанның еш жерінде автордың аты аталмағ ан. Бірақ ол «Жиһ ан. намедегі» «Алғ ысө з» (2— 11-бетітер) мен «Соң ғ ы сө зге» (121—125-беттер) қ арап дастанды жазғ ан Хайдар мырза, екенін оп-оң ай-ақ білуге болады дейді. Ө йткені онда дастанның жазылғ ан жылы мен дү ниеге келуі жайлы айтылғ ан екен. «Соғ ан қ арағ анда, — дейді Ахмет Заки Уә лиди, —дастанды жазғ ан Хайдар мырзадан баска ешкім де емес. Дастанғ а «Жиһ ан наме» деп ат берген де Хайдар мырзаның нак ө зі, ә рі оны ол 1533 жылы аяқ тағ ан.

«Алғ ы сө з» бен «Соң ғ ы сө зде» Хайдар мырзаның ө мірі жайлы да нақ тылы деректер бар. Мысалы ол онда хан екеуінің Ә ндіжанғ а, сонан соң қ алың қ олмен Қ ашғ арғ а жасағ ан жорығ ы, Ә бу Бә кір мырзаны биліктен айырып, тақ ты тартып алуы, яғ ни қ ысқ аша айтқ анда, «Тарихи Рашидидегі» ө з ө мірі жайлы деректерді мұ нда тағ ы да қ айталағ ан. Сондай-ақ ол Жаркентке Бадахшанның арнаулы ө кілдері келіп, елдің аласапыран кү йге _ұ шырағ анын, егер хан бір ә рекет жасамаса, ө здері ө збектердің тепкісіне тү сетіні туралы айтқ анын еске алады.Хан олардың. ө тінішін қ ұ п алып, кө п ә скермен Бадахшанғ а аттанады. Алдың ғ ы шептегілерге Хайдар мырзаны басшы етеді. Автор «Бадахшанғ а қ елген соң мұ нда ө зінің 19 жыл бұ рын болғ анын, бірақ қ азір ескі достарынан ешкімді кездестірмегенін айтады. Сө йткен олар Бадахшанның бас қ аласы Қ али-и-Зафар-ды («Жең іс қ аласын») ү ш ай бойы қ оршағ анымен, ала алмайды. Осында ө ткен ұ йқ ысыз тү ндері ол «Жиһ ан наме» дастанын туындатыпты.

«Соң ғ ы сө здегі» 124-бетте ол дастанына ө з басынан ө ткізген жайттарды да кіргізгені жайлы айтқ ан, яғ ни ондағ ы патшаның мемлекет ісін тастап, торығ уғ а тү суі, ақ ыры тақ тан бастартып, оны баласына беруге мә жбур болуы, соң ынан жапан тү зге кеткені туралы баяндағ ан тұ стары шын мә нінде ө мірден алынғ ан. Осы ретте айта кетер жайт—Сайд хан Тибетке жорық ты ө з бетімен жасамағ ан. Оғ ан оны баласы Ә бд ар-Рашид мә жбү р еткен. Ө йткені хан ө мірінің соң ғ ы жылдары ішкілікке салынып, мемлекет ісін босаң сытып, беделден айрыла бастайды. Хан сарайындағ ылардың ө кімет билігі кү ндердің кү нінде Ә бд ар-Рашидке тиеді деген болжамына байланысты бірте-бірте жас ханзада сый-қ ұ рметке бө лене бастайды. Ақ ыры ол ә кесін Тибетті шабуғ а жібереді. Сонан ол Жаркентке қ айтып келе жатқ ан, жолда, жоғ арыда айтылғ андай, кенеттен қ айтыс болады..

Ахмет Зә ки Уалиди Махмуд Газнауи патшаның (970—1030) кең есшісі Аяз секілді (8-бет) Хайдар мырза да ө зіне Аяз деген бү ркеншік есім алғ анын (124-бет) айтқ ан.

Дастанның қ ұ рылысы мен оқ иғ асы, авторлық баяндауларына қ арап, Хайдар мырзаның мұ сылман шығ ысы мен ү нді ә дебиетін де жақ сы білгенін, одан ү йреніп, тіпті кей тұ старда еліктегіндігін де байқ ау қ иын емес. Ахмет Зә ки Уә лиди Хайдар баба-мыздың поэзиясына жоғ ары бағ а бере келіп, шығ арманың тілі қ арапайым, баяндауы анық та айкын, қ ызық та шебер екендігіненазар аударады. Ақ ынның ә сіресе Фирузшаһ тың аң ғ а шық қ ан кезін суреттейтін тұ старының ерекше ә серлі екенін айтады.

Хайдар мырзаның «Жиһ ан намесін» Берлин кітапханасынан алдырып, жарияласақ, бір ғ анибет іс болар еді.

Міне қ азақ тың орта ғ асырда ө мір сү рген ү лкен ойшылы, шебер мә млегер, белгілі тарихшысы, ғ алым-ақ ыны Мұ хаммад Хай­дар Дулати жайлы қ олда бар деректерге сү йеніп айтылғ ан ойлар осы. Хайдар мырза секілді ірі де кү рделі тұ лғ аның ө мір жолын толық аштық деп біз ә сте де айта алмаймыз. Алдымызғ а, ондай мақ сат та қ ойғ ан жоқ пыз. «Тарихң и Рашиди» мен «Жиһ ан наме» жарияланбай тұ рып оның ө мірі мен шығ армашылығ ы жайлы егжей-тегжейлі айту мү мкін де емес.

Иә, сө йтіп Хайдар мырзаның тарихи тамаша мұ расына мұ қ ият ү ң іліп, зерделей карап ол айтқ ан деректерді молынан пайдаланбайынша ұ лы даланың сыры ашылмай, тарихымыз толымсыз кү йде қ ала бермек.1999 жылы Хайдар мырза Дулатидің туғ анына 500 жыл толады. Сол себепті алыста қ алғ ан асыл бабаның шығ армашылығ ын зерттеп, «Тарихи Рашиди» мен «Жиһ ан намесін» жинап, толық бастырып, бү гінгі ұ рпақ пен қ ауыштыру—кезек кү ттірмес келелі мә селе.

Мұ хаммед Хайдардың ө мірі мен шығ армашылығ ын орта мектеп пен жоғ ары оқ у орындарының тарих пен ә дебиетке қ атысты пә ндеріне жеке тарау ретінде болса да кіргізе беру керек-ақ. Алматыдағ ы ү лкен кө шелердің біріне ғ алымның атын беріп, оғ ан ескерткіш қ ойылса да артық емес. Тарих пен филология, шығ ыстану факультеті студенттеріне арнап Мухам­мед Хайдар Дулати атындағ ы стипендиялар тағ айындау да қ ажет. Хайдар мырзаның мү шел тойы қ арсақ ында деректі фильм тү сіріп, халық аралық ғ ылыми-теориялық конференция ө ткізуді де жоспарлау керек.

Пайаланғ ан ә дебиеттер:

1. М.Х.Дулатидың 510 жылдығ ына арналғ ан " VI Дулати оқ улары" [Мә тін]. 1 бө лім: Халық аралық ғ ылыми-практикалық конференцияның материалдары 16-17 қ азан 2009 ж.1 бө лім

2. Тарих-и Рашиди ең бегінің ә деби ә лемі [Мә тін]: Мұ хаммед Хайдар Дулаттың 510 жылдық мерейтойына арналады / И. Жеменей.- Алматы, 2009.- 200б.

3. Мұ хаммед Хайдар Дулати: Моголстан хандары [Мә тін] / Ә. Байбатша.- Алматы: Арыс, 2009.-

4. М.Х.Дулатидің мемлекеттік-қ ұ қ ық тық кө зқ арастары [Мә тін]: Заң ғ. к....дис. автореф. 12.00.01: Қ ұ қ ық жә не мемлекет теориясы мен тарихы; қ ұ қ ық жә не саяси ілімдері тарихы / Индира Советовна Сактаганова; Ғ ылыми жетекші: заң ғ. д-ры, проф, С.Ө збекұ лы.- Алматы: Қ азГЗУ, 2005.- 34с.

5. Тарих-и Рашиди (хақ жолындағ ылар тарихы) [Мә тін] / М.Х. Дулати; Жалпы ред. Ә.Дербісә лі.- Алматы: М.Х.Дулати қ оғ амдық қ оры, 2003.- 616бет.

6. " Қ азіргі кезең дегі білім қ ызметін тұ тынушыларының талаптарына сай мамандар дайындаудың сапасын жетілдіру" тақ ырыбына М.Х.Дулати атындағ ы Тараз мемлекеттік университетінің профессор-оқ ытушылар қ ұ рамының ғ ылыми-ә дістемелік конференциясының материалдары, 7-9 [Мә тін].- Тараз: ТарМУ, 2003.- 368б.

7. Мұ хаммед Хайдар Дулати: Ойшыл.Тарихшы.Жазушы.Қ олбасшы [Текст]: Халық аралық ғ ылыми-теориялық конференцияның материалдары.- Алматы: " Қ азақ университеті", 1999.- 279б

8. М.Х.Дулати ө мірбаяны " Жаһ аннаме" дастанында [Мә тін]: Шежіре // Университет тынысы.- 2010.- №19.-26қ азан.- Б.2.