Биіктік ғимараттарды салу кезіндегі геодезиялық жұмыстар.

Биік ғ имараттарды салу кезіндегі геодезиялық жұ мыстарғ а осьтерді жобалау мен монтаждық жазық қ а белгілерді беру жатады.

Негізінен қ ұ рылысқ а осьтерді тік вертикаль бойынша берудің екі ә дісі қ олданылады:

1. Теодолитті қ олданумен кө лбеу жобалау ә дісі. Ол ү шін теодолитті тұ стама белгінің ү стіне центрлеп, тік жіпті ғ имараттың ү стінде орналасқ ан осьтік рискамен біріктіреді. Кө ру дү рбісін монтаждық жазық қ а дейін кө тереді жә не визирлік ось тұ стамасында оны штрихтап қ ояды. Дү рбіні зенит арқ ылы ө ткізіп, келесі дө ң гелек бойынша (ОД) жасалғ андарды қ айталайды да тағ ы бір штрихты алады. Штрихтар арасындағ ы ортасын тауып ось сызады.

2. Тік визирлеу ә дісін арнайы аспаптар арқ ылы жасайды: Зенит –аспап жә не надир-аспап. Зенит- аспапты базалық белгі ү стіне орнатады. Монтаждық жазық жаппасының тесігінің ү стіне органикалық шыныдан жасалғ ан пластина бекітіледі. Лимбтің нө лімен штрихты микроскоп индексін біріктірген соң, бақ ылаушы окулярғ а қ арап, кө мекші пластина бойынша жылжытып отырғ ан инені бақ ылайды. Ине мен қ ыл жіп орталығ ы бір-бірінің ү стіне тура тү скен соң кө мекші пластинағ а базалық белгі ортасының проекциясын тү сіреді. Жобалау лимбі бойынша 90, 180, 270 есептерінде қ айталанады. Осыдан кейін дұ рыс тө ртбұ рыш шығ ады, оның геометриялық ортасы базалық белгінің соң ғ ы проекциясы ретінде қ абылданып, монтаждық жазық жаппасына кө шіріледі.

Белгілерді базалық белгілердің монтаждық жазық тығ ына беру екі нивелир мен миллиметрлік бө лісі бар болат рулетка арқ ылы жасайды. Бастапқ ы жә не монтаждық жазық тық реперлердің арасындағ ы ө сімше табылады:

с жә не а – аспап биіктігі

есептердің айырмасы

Нү ктелерді беру қ ателігі 2; 4мм дә лдікпен жасалады.

Негізгі жұ мыстардың біріне инженерлік қ ұ рылысты бө лу жұ мысы жатады. Инженерлік қ ұ рылысты бө лу не жобадан жерге шығ ару деп жер бетінде болашақ қ ұ рылыстың планы мен биіктігі бойынша орнын анық тау ү шін жасалатын геодезиялық жұ мыстардың кешенін айтады. Ол келесі кезең дерден тұ рады:

1. Жер бетіне қ ұ рылыстың басты жә не негізгі осьтерін шығ ару.

2. Басты жә не негізгі осьтерден аралық осьтерді толық бө лу

3. Монтажды осьтерді шығ ару жә не технологиялық қ ұ рылғ ыларды жобағ а байланысты орналасуын геодезиялық бақ ылау.

Бө лу жұ мыстары бір-бірімен байланысқ ан қ ұ рылыс-монтаждау істерінің бө лінбейтін бір бө лігі болып саналады. Сондық тан бө лу жұ мыстарының барлығ ын ұ йымдастыру жә не оның технологиясы ә р сатысына тікелей байланысты

Биіктік ғ имараттарды салу кезіндегі геодезиялық жұ мыстарғ а осьтерді жобалау жә не белгілерді монтажды горизонтқ а беру жұ мыстары жатады. Қ ұ рылыс тә жірибесінде осьтерді вертикаль бойынша берудің 2 ә дісі қ олданылады:

Пландық геодезиялық торлардың классификациясы. Биіктік торлардың классификациясы

Геодезиялық тор деп – координаталары мен биіктіктері анық талғ ан жер бетінде бекітілген нү ктелер жү йесі аталады. Геодезиялық торлар ү лкен жә не кіші аймақ тарда қ ұ рылады, сонедық тан оларды келесі тү рлерге жіктеуге болады:

1) глобальды геодезиялық тор

2) мемлекеттік геодзиялық тор

3) жиілету торлары

4) геодезиялық тү сіру торлары

Геометриялық тү рі бойынша геодезиялық торларды пландық, биіктік жә не кең істік торларғ а бө леді.

Торды қ ұ рғ анда «жалпыдан жекеге ауысу» принципі қ олданылады.

Глобальды геодезиялық тор ғ арыштық геодезия ә дістері арқ ылы жобаланады. Пункттердің орналасу жағ дайы тік бұ рышты геоцентриялық жү йеде анық талады. Бұ л жү йенің басы жердің салмақ орталығ ымен бірлескен Z осьі ретінде жердің айналу осьі алынғ ан. Ал, ZY жазық тығ ы ретінде бастапқ ы меридианның жазық тығ ы алынғ ан.Глобальды геодезиялық торды жоғ арғ ы геодезияда, геодинамикада, астрономияда жә не басқ а да ғ ылымдардың ғ ылыми жә не ғ ылыми-техникалық мә селерін шешуге қ олданылады. Осындай мә селелерге мыналар жатады:

1) фундаментальды геодезияның тұ рақ ты шамалары,

2) жердің гравиметрияялық аясын жә не фигурасын зерттеу,

3) жер бетінің деформациясын, жылжуын зерттеу (литосфералық қ абаттар)

Мемлекеттік геодезиялық тордың пландық жағ дайы жалпылама мемелекеттік координаталық жү йеде, ал биіктіктер бірегей мемлекеттік жү йеде анық талады.

Мемлекеттік геодезиялық тор деп мемлекеттің территориясында координаталардың таралуын қ амтамасыз ететін жә не басқ а да геодезиялық торларды қ ұ руғ а негіз бола алатын геодезиялық торды айтады.

Мемлекеттік геодезиялық торлар 3 тү рге бө лінеді:

1) мемлекеттік геодезиялық тор (пландық)

2) нивелирлік тор (биіктік)

3) мемлекеттік гравиметриялық тор.

Пландық геодезиялық торларды негізінен триангуляция, трилатерация, полигонометрия, сонымен қ атар осы ә дістердің аралас ә дістерімен қ ұ рады.

Мемлекеттік пландық геодезиялық тор триангуляция, трилатерация жә не полигонометрия ә дістерінен қ ұ рылып 1, 2, 3, 4 класқ а бө лінеді де, бір-бірінен бұ рыштарды жә не ұ зындық тарды ө лшеу дә лдігімен, ү шбұ рыштардың ө лшемдері, жү ріс ұ зындық тары жә не оларды қ ұ ру ретімен ерекшеленеді.

Триангуляция ә дісі. Ең бірінші рет 1614 жылы Снеллиспен ұ сынылғ ан. Бұ л ә діс барлық мемлекеттерде таралғ ан. Бұ л ә дістің мағ ынасы: жер бетінің басың қ ы биіктіктеріне ү шбұ рыш торларын қ ұ райтын геодезиялық пункттер жү йесін бекітеді. Бұ л торда бастапқ ы пункт координаталары ә рбір ү шбұ рышта горизонталь бұ рыштары, базистік қ абырғ а ұ зындығ ы жә не азимуты анық талады. Базистік қ абырғ а азимуты тордың масштабын жә не бағ дарлау ү шін қ ажет. Триангуляция торы жеке ү шбұ рыштар қ атары ретінде ү шбұ рыштар қ атарының жү йесі ретінде қ ұ рылады. Триангуляция торы элементі ретінде ү шбұ рыштар ғ ана емес, сонымен қ атар кү рделі фигуралар, геодезиялық тө ртбұ рыштар, орталық жү йелері бола алады.

Триангуляция ә дісінің негізгі артық шылық тары болып ә ртү рлі физико-географиялық жағ дайларды қ олдану мү мкіндігі, кө п мө лшерде ө лшеулерді алу, яғ ни далалық жағ дайда ө лшеулерге бақ ылау жасауғ а болады, тордың қ ос пункттер арасында олардың ө зара орнын анық тау дә лдігі жоғ ары болып келеді. Бұ л ә діс негізінен мемлекеттік геодезиялық торларды қ ұ ру кезінде кең таралғ ан.

Полигонометрия ә дісі. Бұ л ә діс геодезиялық торлар қ ұ ру ү шін ХХ ғ. 60 жылдарынан бастап кең қ олданылды. Бұ л кезде геодезия ө ндірісінде дә лдігі жоғ ары жарық жә не радио ұ зындық ө лшегіштер кең қ олданылды. Бұ л ә дістің мағ ынасы келесіде: жер бетінде жеке жү рістерді немесе қ иылысатын жү рістердің жү йесін қ ұ райтын геодезиялық пункттердің жү йесі бекітіледі. Бұ л торларды пункттер арасында арақ ашық тық тары, пункттерде бұ рылу бұ рыштары ө лшенеді. Қ алалық жерлерде жә не қ ұ рылыс салынғ ан жерлерде бұ л ә діс триангуляция ә дісіне қ арағ анда экономикалық жағ ынан тиімді жә не тез орындалады.

Полигонометрия ә дісінің келесі кемшіліктері бар: далалық жағ дайдаө лшеулерге бақ ылаутриангуляциғ а қ арағ анда аз болады, полигонометрия торы триангуляцияғ а қ арағ анда дә лдігі тө мен болып келеді, полигонометрия торлары триангуляция торларына қ арағ анда қ атаң геометриялық қ ұ рулар аз болады.

Трилатерация ә дісі. Бұ л ә діс ү шбұ рыштар қ атары ретінде, геометриялық тө ртбұ рыштар жә не орталау жү йелері ретінде қ ұ рылатын геодезиялық тор. Ү шбұ рыштарда барлық қ абырғ алары ө лшенеді. Торды бағ дарлау ү шін кейбір қ абырғ алардың азимуттары анық талады. 1 жә не 2 класты мемлекеттік геодезиялық торларды қ ұ ру кезінде бұ л ә діс қ олданылмайды.

Геодезиялық жиілету жә не тү сіру торлары

Геодезиялық жиілету торлары мемлекеттік геодезиялық торлардың негізінен дамиды. Олар ірі масштабты тү сірістередің, сонымен қ атар қ ала мен елді-мекендерде, ірі ө ндіріс объектілерінің қ ұ рылыс алаң дарында жә не т. б. орындалатын инженерлік геодезия жұ мыстарының негізі ретінде қ олданылады.

Пландық геодезиялық жиілету торлары 1 жә не 2 разрядты триангуляция жә не полигонометрия торлары тү рінде қ олданылады.

Геодезиялық тү сіру торлары

Топографиялық тү сірістерді орындауды қ амтамасыз ету ү шін торларды тығ ыздап қ ұ руғ а негізделіп жасалады. Тү сіру торларының тығ ыздығ ы тү сіріс масштабы ме нжердің рельефінің ө згерісі арқ ылы анық талады, сонымен қ атар инженерлік қ ұ рылысты ізденіс, салу жә не пайдалану кезінде геодезиялық жұ мысты қ амтамасыз етуге байланысты болады.

Тү сіру негіздері мемлекеттік жә не геодезиялық жиілету торларының пункттерінен дамиды. Тү сіру негіздері тү сіру триангуляциялық торлар, теодолиттік, тахеометрлік жә не мензулалық жү рістер, тура, кері жә не біріккен қ иылыс ә дістері арқ ылы қ ұ рылады. Тү сіру негіздерін дамытқ анда нү ктелердің пландық жә не биіктік жағ дайлары бірдей анық талады.