Лексіка сучаснай беларускай мовы паводле паходжання: агульнаславянская, усходнеславянская, уласнабеларуская. Спрадвечна беларуская і запазычаная лексіка.

Спрадвечна беларускаялексіка — гэта словы, якія перайшлі ў беларускую мову з агульнаславянскай і агульнаўсходнеславянскай моў або ўтварыліся на аснове ўласна беларускага лексічнага матэрыялу рознымі спо-сабамі.

Агульнаславянская лексіка — пэўны пласт слоўнікавага складу сучасных славянскіх, у тым ліку і бела-рускай, моў, атрыманы ў спадчыну ад праславянскай мовы. У яго ўваходзяць словы агульнаславянскага паходжання: маці, сы н. брат, нос. дом. птушка, дзверы, п арог, б елы, я, тры. У тэматычным плане~аіульнаславШісТсая~лексіка~ахоп-~-лівае разнастайныя сферы матэрыяльнага і духоўнага жыцця: назвы асоб, у тым ліку паняцці роднасці і сваяцтва: чалавек, дзед, свёкар^с ястра. унук: частак цела: рука^мока, ндс: жывой і нежывой прыроды: бык, рыба, заяц, пчала, ма-~~рдз, ~вада, снег, вецер; раслін і іх сукупнасцей: лес, мох, трава, гарох; пораў года і адрэзкаў часу: зіма, лета, дзень, ноч, ра-ніца; геаграфічных аб'ектаў: зямля, возера, рака; прылад: нож, барана, каса, серп; прадметаў зброі: лук, страла; пра-дуктаў харчавання: хлеб, мёд, піва; адцягненых паняццяў: воля, жыццё, радасць, бяда; дзеянняў: ісці, несці, плесці, спяваць; лікаў: сем, два, дзесяць, сто; колераў і якасцей: белы, малады, хітры. Многія з прыведзеных слоў і зараз ужываюцца ва ўсіх славянскіх мовах (або ў большасці іх), параўн.: бел. галава, рус. голова, укр. голова, пол. еіоша, чэш. Ыауа, балг. глава. Да агульнаславянскай лексікі адносіцца большасць_злймеішікаў \ службовых слоў (прыназоўнікі, ■ злучнікі).

" —^Г^-беларускай мове агульнаславянскія словы набылі своеасаблівае фанетычнае аблічча. Яны характарызуюцца поўнагалоссем, дзеканнем, цеканнем, яканнем, прыстаўны-мі гукамі: галЯва, дзед, несці, пячы, восень. Па колькасці гэты гістарычны пласт лексікі адносна невялікі (прыкладна чвэрць усіх слоў, якімі мы карыстаемся), але па частаце ўжывання — адзін з самых актыўных (агульнаславянскія словы складаюць 50 працэнтаў з тысячы найбольш частых слоў беларускай мовы).

У с х о д н _е_іС-Д-а в я н ек-а~я—я-е-к~с4-к- а — пэуны п ла ст слоўшкавага складу беларускай, рускай і ўкраінскай моў, утварэнне якога адносіцца да перыяду выдзялення і сама-стойнага жыцця ўсходніх славян. У ^го ўваходзяць агуль-наславянскія словы, якія выйшлі з ужытку ў паўднёва-і заходнеславянскіх мовах: ганец, лугт, лог, сабака, сям'я, сорак, дзевяноста₁_харопіы^.ііоваўтварэпш, зыходнай базай якіх быў агульнаславянскі лексічны фонд, і якія або ўзнікалі адначасова ва ўсіх усходнеславянскіх мовах, або пранікалі з адной мовы ў другую і станавіліся агульным здабыткам: вотчына, пісар, намеснік, карчма, дваранін. Да ўсходне-славянскай лексікі належаць таксама словы аднаго гукавога афармлення, але рознага значэння ў кожнай мове: бел. буйны (вялікі, значны), рус. буйный (буян), укр. буйный (пышны) або ўтвораныя ад розных каранёў, але якія існуюць ва ўсіх усходнеславянскіх мовах для выражэння адных паняццяў: бел. палохаць, рус. пугать, укр. лякаты. У тэматычным плане ўсходнеславянская лексіка багатая і разнастайная: гэта і назвы жывой і нежывой прыроды: леу*_кашка, ка мар, корань, к ара; раслін і іх сукупнасцей: асіна, вяз, сад, куст; і словы, звязаныя з гаспадарчай дзейнасцю чалавека, земляробствам, жывёлагадоўляй, паля-ваннем: плуг, пшаніца, баран, карова, свіння, даіць, стрыгчы і інш. Усходнеславянская лексіка разам з агульнаславян-скай складае найбольшую і самую ўстойлівую частку слоўніка вага запасу беларускай мовы. __

Уласна беларуская лексікаУ - пэўны пласт ўнікавата ~складу беларускан мовы, якгўтварае яе нацыя-нальную спецыфіку ў параўнанні з лексікай блізкароднас-ных усходнеславянскіх моў. Уласнабеларускія словы пачалі ўзнікаць у перыяд фарміравання беларускай народнасці (XIV—XVII ст.), а потым і нацыі (XIX—XX ст.). Да ўлас-набеларускай лексікі адносяцца словы, якія ўжываліся на большай частцы ўсходнеславянскай тэрыторыі, але агульна-ўжывальнымі сталі толькі ў беларускай мове: абапал, ачу- н яць, ухапіць, поспех, волат; словы, утвораныя%д агульна-славянскіх каранёў пры дапамозе ўласнабеларускіх слова-ўтваральных сродкаў: сейбіт, араты, пазасяваць; словы з беларускіх гаворак: вусны, сківіца, высалапіць, хустка, асі- ла к. гаспадар; сл овы. якія абазначаюць уласнабЕларускТя этнічныя паняцці і рэаліі: крыжачок, лявоніха — беларускія народныя танцы, голікі, дранікі. канюшы — стравы з буль-бы; словы, якія адлюстроўваюць далейшы рост прадукцый-ных сіл, вытворчасці беларускай нацыі, яе грамадскіх адно-сін, культуры, эканомікі: вытворчасць, данаможнік, практы-каванне, ветравей.

62. Запазычаная лексіка ў беларускай мове

Запазычаная лексіка — пэўныпластслоўнікавага складу беларускай мовы, які фарміраваўся на працягу

ўсяго гістарычнага перыяду яе развіцця, рознымі шляхамі пры ўзаемадзеянні з іншымі мовамі. Дрычына запазычання слоў-—^ацыяльна^эканамічныя, дзяржаў на - па лі тыч ныя зносіны паміж народамі. Папаўненнс лексікі іншамоўнымі * словамі адбываёцца нетюсрэдна з моў-крыніц і праз пасрэд-ніцтва іншых моў двума шляхамі: вусным (у выніку не-пасрэдных моўных зносін) і пісьмовым (праз кнігі, газеты, афіцыйныя дакументы, пераклады, прыватную перапіску). Адрозніваюць запазычанні з неславянскіх і са славянскіх моў.

Пранікненне запазычаных слоў у беларускую мову пача-лося яшчэ ў часы ўсходнеславянскага адзінства..

Лексіка беларускай мовы няспынна развіваласмя на працягу многіх стагоддзяў. І, натуральна, што яна ўбірала набыткі розных гістарычных эпох і перыядаў, адлюстроўваючы ў ім змены грамадскага, гаспадарчага жыцця і побыту. У выніку адны словы дайшлі да нас з часу агульнаславянскага моўнага адзінства, другія належыць да часоў усходнеслвянскай еднасці, трэція ўзніклі ў перыяд фарміравання беларускай нацыі.

Агульнаславянская лексіка (пачатак 3 тысячагоддзя да н.э. – сяр. 1 тыс. н.э.)

- назвы частак цела людзей (чалавек, галава, вока, унук)

- назвы адрэзкаў часу (дзень, месяц)

- назвы геаграфічных аб’ектаў і з’яў прыроды: вецер

- назвы расліннага свету: бяроза

к. XVIII ст. -XIX ст.	- 1795 г. - далучэнне беларускіх зямель да Расійскай імперыі; - афіцыйная мова - руская; - нацыянальна-вызваленчы рух на тэрыторыі Беларусі. ! Адраджэнне беларускага пісьменства;
пачатак XX ст.	- уступкі царскага ўрада ў на-цыянальным пытанні (1905 г. -закон аб друку, развіццё выдавецкай справы);
20-я гады	- новы этап дзяржаўнасці - аб-вяшчэнне незалежнасці Беларусі.! Беларуская мова зноў набы-вае статус дзяржаўнай.! Выпрацоўка беларускай тэр-міналогіі;
канец 30-х гг.	- звужэнне сферы выкарыстання беларускай мовы;
канец 80-х -пачатак 90-х гг.	- набыццё Рэспублікай Беларусь суверэнітэту; - 26 студзеня 1990 г. - «Закон аб мовах у Беларускай ССР». ! Беларуская мова становіцца адзінай дзяржаўнай мовай;
з 1995 г.	- пасля рэспубліканскага рэфе-рэндуму руская мова набыла статус другой дзяржаўнай і стала дамінаваць у афіцыйным ужытку.

 

 

- Назвы жывых істот: кот

 

- назвы прылад працы: барана

- назвы прадуктаў харчавання: блін, хлеб, сала

- назвы пабудаў і іх частак: харомы, двор

- назвы прадметаў побыту: стол, бочка

- з’явы грамадска-палітычнага жыцця: дзяржава, дружына, войска

- назвы абстрактных паняццяў: вера, воля

- назвы дзеянняў: везці, несці

- назвы колераў, якасцей: салодкі, добры

- назвы лікавых велічынь: адзін, два

- займеннікі: я, ты, мы

- невытворныя прыназоўнікі і злучнікі: ад, пад, над.

Усходнеславянская лексіка (6-13, 14 ст.)

- назвы птушак, звяроў, свойскіх жывёл: кошка, сабака, зяблік

- назвы прадметаў і гаспадарчых прылад: багор, вяроўка, самавар, клін

- назвы грамадстка-палітычнага характару: сям’я, пасол, слуга, дань

- назвы страў, прадуктаў харчавання: корж, пірог, калач

- назвы расліннага свету: асака, куст

- назвы людзей паводле заняткаў, роднасці: ганец, пісар, конюх

- Назвы з часавымі значэннямі: сёння, пасля

- назвы колераў, якасцей, уласцівасцей: буры, карычневы, зоркі, цёмны

- Назвы дзеянняў і працэсаў: бурліць, брадзіць

- лічэбнікі: сорак, дзевяноста