Бірінші бөлім – соғыс кезіндегі Қарулы күштерді медициналық қамтамасыз етуді ұйымдастырудың жалпы негіздері.

Бұ л бө лім басқ а ү ш бө лімге ә дістемелік жә не жалпы теориялық негіз болып табылады, оларда соғ ыс кезең деріндегі Қ арулы кү штердің қ ұ рама бө лімшелері мен жекелеген тізбектерінің медициналық қ амтамасыз етуді ұ йымдастыру мә селелері қ арастырылады жә не зерттеледі.

Екінші бө лім- ә скер тү рлері жә не Қ арулы кү штердің тү рлер қ ұ рамалары жә не бө лімдерді (корабльдерді) медициналық қ амтамасыз етуді ұ йымдастыру.

Шінші бө лім – Қ арулы кү штер тү рлерінің оперативті жә не оперативті-стратегиялық бірлестіктерді медициналық қ амтамасыз етуді ұ йымдастыру.

Тө ртінші бө лім – Қ арулы кү штердегі медициналық қ амтамасыз етуді ұ йымдастырудың стратегиялық сұ рақ тары.

МҚ Ұ Т ә скери медицинаның қ ұ рама бө лігі бола тұ рып, оның тармақ тарымен тығ ыз байланысты. Ә рқ айсысы ө з жетістіктерімен МҚ Ұ Т дамуына белігілі тү рде ә сер етеді.

Ө з кезегінде МҚ Ұ Т ө зімен туыстас ә р тармақ тарғ а ә сер етеді.

Бір анығ ы, негізгі ұ йымдастыру – тактикалық қ ағ идаларды ө з дә режесінде есепке алмай ұ рыс жағ дайындағ ы кү рделі шарттарында медицина ғ ылымының жетістіктері мен жаң алық тарын дұ рыс жә не ө те ұ тымды қ олдана алмаймыз. Бұ дан басқ а, МҚ Ұ Т ә скери ғ ылыммен жә не ә скери қ ұ рылыстың тә жірибелерімен тығ ыз байланысты, ә сіресе оның бір маң ызды қ ұ рама бө лігі - ә скери ө нер.

Ә скерді медициналық қ амтамасыз етуді ұ йымдастыру аумағ ында міндеттерді дұ рыс шешу ұ рыс табиғ атын, операцияларды жә не соғ ысты жалпы алғ анда білмей ұ рыс жағ дайының шарттарын жә не олардың медициналық қ ызметтің тіршілігіне ә сер етуін ұ ғ ынбай, мү мкін емес.

Медициналық қ ызметтің жұ мыс мазмұ нына ә скери техника ү лкен ә сер етеді, соның ішінде қ арсыластың қ олданатын қ аруының талқ андау қ асиеттері.

Ә скери медициналық қ амтамасыз етудің осы не басқ а ұ йымдастыру қ алыптарын ғ ылыми дамытуда жә не ісжү зілік таң дауда осы ә серді тү пкілікті тү сіну жә не есепке алу міндетті.

МҚ Ұ Т мазмұ ны Қ арулы Кү штерді медициналық қ амтамасыз етуді ұ йымдастырудың ғ ылым ретінде соғ ыс кезінде жаң а дамытулармен жә не жетістіктермен ерекше толық ты, ал ғ ылым ө з кезегінде ә скери ө нердің тармағ ы ретінде белгілі сипаттарғ а ие болды.

Азақ стан Республикасы Қ арулы Кү штерін медициналық қ амтамасыз етуді ұ йымдастырудың негізгі даму кезең дері.

Скери медицинаның пайда болуы тұ рақ ты ә скерлердің қ ұ ру кезең деріне тұ стас, олар орталық тандырылғ ан мемлекеттің сырт жауларымен кү ресінде жә не де ө з астындағ ыларды бағ ындырып ұ стауда берілген қ ұ рал болып қ ызмет етеді.

Ә скери медицинаның бастапқ ы элементтері ерте дү ниеде табылғ ан.

Мұ нымен бірге ә скери медицинаның дамуы ең алдымен ә скери істің эволюциясы, мемлекеттің Қ арулы кү штерінің қ ажеттіліктерімен анық талғ ан.

Ә лбетте осы қ ажеттіліктер ә рқ ашан басымды болғ ан, жең іске жеткен соғ ыстарда, ә скери медицинаның дамуы жалпы медициналық ғ ылым мен ісжү зіліктің жетілуіне мү мкіндік туғ ызғ ан.

Антикалық Грецияның шарық тауы грек-парсы соғ ыстарында жең іске жеткенде ғ ылым мен ө нердің, ұ лы Гиппократ бастағ ан ғ ылыми медицинаның шарық тауымен тұ стас болды.

Хирургия, соның ішінде ә скери хирургия ү лкен жетістіктерге жетті. Науқ астарғ а жә не жарақ аттанғ андарғ а кө мек жә не жанашырлық ету мемлекетке жү ктелді, ө з тұ сында ол сол ү шін соғ ыс жә не індет кезең дерінде қ осымша жинауды (салық салуды) іс жү зіне асырды.

Ә рбір Афиндық ө зінің денесін шынық тыру жә не ә скери жаттығ улармен қ атар жарақ ат алғ анда алғ ашқ ы кө мекті кө рсету тә сілдерін де ү йренді.

Грек дә рігерлері ә скердің қ ұ рамында болды (1000 жауынгерге 1 дә рігер), олар ұ рыс даласында кө мек кө рсетті, бұ дан кейін жарақ ат алғ андар туғ ан жеріне тасымалданды, кей кезде оларды ә скер соң ынан арбағ а салып тасып отырды. Туғ ан жерінде олар жеке меншік ү йлерде орналастырылды жә не мемлекеттің есебінен емделді.

Ұ тымды ә скери-гигиеналық міндеттерге ерекше мә н берілді. Ә скери медицинаның пайда болуы 14ғ. аяғ ы 17ғ. басында жә не орталық тандырылғ ан мемлекет пен оның Қ арулы кү штерінің пайда болуына байланысты.

1581 жылы Иван VI-ның жарлығ ы бойынша Ресейде «Аптекарлық бұ йрық» (Аптекарлық ү й) жасақ талды – бұ л патшалық ауланың жә не орыс ә скерінің медициналық қ амтамасыз ететін мемлекеттік орын.

Олардың міндеттерінде: «... жарақ ат алғ ан ә скерлерге кө мек кө рсету, оларғ а тегін дә рі-дә рмек беру...». Бірінші рет полк қ ұ рамында тұ ратын штаттық емші туралы 1615 жылы айтылғ ан.

1607-1621 жж кезең дерінде: «Ә скерлік, пушкалық жә не басқ а істер, ә скери ғ ылымғ а ә сері бар туралы Жарғ ы» жасалынды, онда «емші» дә рі-дә рмегін жә не қ ажетті қ ұ ралдарын таситын арбасы туралы мағ лұ маттар кездеседі.

1654 жылы «Аптекарлық бұ йрық» тұ сында емшілерді дайындауғ а арналғ ан алғ ашқ ы мектеп ашылды, олар соң ынан кө біне атқ ыштар полкіне арналды.

Соғ ан қ арамастан 17 ғ. ә скердің медициналық қ амтамасыз ету жү йесі орыс ә скерінде енді-енді пайда болып келе жатты.

Ә скерді медициналық қ амтамасыз етудегі ұ йымдастыру қ алыптарының дамуы 18 ғ асырдың 1-ші ширегінде едә уір ө рлеу Петр 1-нің ә скери ө згерістер жасауы нә тижесінде болды. Тұ рақ ты орыс ә скерін жасақ тауғ а кірісу (1699ж.) медициналық қ ызметті ұ йымдастыруды қ алыптастыру қ ажеттілігін туғ ызды.

Петр 1 «Ә скери Жарғ ысында» (1716ж.) ә скери-медициналық ұ йымдастыру сол кезде орыс ә скерінде болғ аны нақ ты кө рсетілген.

18 ғ. ортасында, ә сіресе екінші жартысында Ресейдің экономикасында ү лкен алғ а жылжулар болды. Ө ндіріс кү штерінің ө суі ә скери істің кө терілуіне ә сер етті, қ ару-жарақ жетілдірілді, ә скердің ұ йымдастырылуы ө згерді, ұ рыс жү ргізу тә сілдері ұ штастырылды. Ә скерді медициналық қ амтамасыз ету жү йесі ары қ арай ө з дамуына ие болды.

Соғ ыстарында жарақ аттанғ андарды жә не науқ астарды «орнында» емдеу кө бірек болды, яғ ни (госпитальдарда) ұ рыс қ имылдары ауданына жақ ын жерлерде орналасқ ан госпитальдерде. Осы жерде емдеу аяқ талатын, себебі сол кезде жоспарлы тү рдегі жарақ аттанғ андарды жә не науқ астарды бір госпитальден екінші госпитальге сатылы тасымалдау болмағ ан.

Тек жетіжылдық соғ ыс кезең дерінде 1756-1763 жж, ә сіресе орыс-тү рік соғ ысында 1768-1774 жж «Тасымалдау жү йесінің» алғ ашқ ы элементтері пайда бола бастады: қ олданыстағ ы ә скердің қ атынастарындағ ы аралық не кезең дік госпитальдердің (лазареттердің) жасақ талуы, «жақ ын»-дивизиондық жә не «алыс» - армиялық дала госпитальдерінің арасында қ ызметтік айырмашылық тар пайда болуы, ө те ауыр жарақ ат алғ андарды «жақ ыннан» «алыс» дала госпиталіне тасымалдауда қ айтатын тасымалдау кө лігін жә не жергілікті елдің кө ліктерін жоспарлы тү рде пайдалану.

Ә скери медицинаның дамуына атақ ты оқ ымыстылар-ә скери дә рігерлер П.З.Кондоиди, Д.С.Самойлович, М.Я.Мудров, А.А.Чаруковскийлер ерекше ү лес қ осты. Олардың жасағ ан ә скерді медициналық қ амтамасыз ету заң дылық тары медицина қ ызметінің келешектегі іс-ә рекетінің дамуына негіз болды.

18ғ. соң ы 19ғ. басындағ ы ә скери ө нерге тә н ә скердің саны мен қ озғ алысының ұ лғ аюы жә не осығ ан байланысты тасу жү йесі дамуы ә скерді емдеумен қ амтамасыз ету жү йесіндегі Тасымалдау беталыстарының ә рі қ арай кү шеюіне алғ ышарттар жасады.

Сонымен қ атар қ олданыстағ ы ә скер санының ұ лғ аюы, ә скердегі жеке қ ұ рамның санитарлық шығ ынының анағ ұ рлым ө суіне ә сер етті, жарақ аттанғ андарды жә не науқ астарды тылғ а жү йелі тү рде тасымалдауғ а мә жбү р етті, себебі оларды ұ рыс даласында емдеу ә скердің қ озғ алыстарын баяулатты.

Басында (1800-1860 жж) – «сызық тық сің гіш тасымалдау» жү йесі толық қ анды пайда болды – жарақ аттанғ андар мен науқ астарды тасымалдау жолдарында госпитальдерден бө лек, аралық кезең дер –«бекеттер» ұ йымдастырыла бастады.

19 ғ асырдың екінші жартысы медициналық қ амтамасыз етудің ұ йымдастыру қ алыптарының дамуында бірқ атар маң ызды оқ иғ алармен ерекшеленеді.

Бұ л Ресейдің экономикалық дамуымен, ә скердің санының артуы жә не қ ару-жарақ тың жетілдіруімен, жү ргізген соғ ыстарымен, (Қ ырым соғ ысы 1853-1856жж, Орыс-тү рік соғ ысы 1877-1878жж) жә не де медицинадағ ы бірқ атар ашылғ ан жаң алық тармен ерекшеленді.

Осының барлығ ы «Тасымалдау жү йесінің» ә рі қ арай дамуына алғ ышарттар жасады, осы кезең дегі «шашырау» жү йесі (1861-1916жж) орын алды.

Осы жылдары алғ ашқ ы рет кең ауқ ымды ә скерді медициналық қ амтамасыз етуде жарақ аттанғ андар мен науқ астарды қ орғ ау қ оғ амы кү штері мен қ ұ ралдары қ атысты (1879 жылдан – Ресейдің Қ ызыл крест қ оғ амы)

«Шашырау» жү йесінің негізі мынадай, жарақ аттанғ андарғ а бірінші дә рігерлік кө мек алғ ы шептегі таң у бө лімдерінде, содан олар басты таң у бө лімдеріне жеткізіледі, олар бірнеше дивизиондық лазареттердің кү шімен жайылады.

Ә рі қ арай тасымалдау бірнеше кезең дерден, ә скери-уақ ытша госпитальдерден ө теді, олар темір жол бойында терең тылғ а дейін орналасады, ол жерден елдің ішкі аймақ тарына емдік мекемелерге- «шашырау» басталады.

Ә скерді медициналық қ амтамасыз етудегі ұ йымдастыру қ алыптарының дамуына Н.И.Пироговтың ерен ең бегі ерекше орын алады. Қ ырым соғ ысы кезінде, ұ рыс даласынан жарақ аттанғ андарды алып шығ у ісінде белгілі бір тә ртіп орнатты, қ олданыстағ ы ә скердің ә скери-медициналық мекемелерінің жұ мыстарына мейірбикелерді тарту, далалық емдеу мекемелері мен таң у бө лімдерінің ұ йымдастырылуы мен жұ мысында іріктеуді қ олдану –ұ йымдастыру шараларының толық емес тізімі, осылардың маң ызын негіздеуде ә скери медицина Н.И.Пироговқ а міндетті.

Ұ рыс-дала медицинасының мынадай маң ызды мә селелерін дамыту сол кісіге тиесілі, олар соғ ыс кезіндегі жансыздандыру, аяқ -қ олды аяушылық пен емдеу, гипсті таң уды қ олданып тасымалы бекітуді қ олдану жә не де кө птеген басқ алары.

Ол кісінің ең бектері: «Ұ рыс-дала хирургиясының жалпы бастамалары» (1865ж), «1870ж. Германия, Лотарингия, Эльзастың ә скери-санитарлық мекемелерінде болу туралы есеп беру» (1871ж.), «1877-1878жж. Қ олданыстағ ы ә скердің тылындағ ы жә не Болгариядағ ы соғ ыс майданындағ ы ә скери-дә рігерлік іс жә не жеке кө мек»(1879ж.).

Н.И.Пироговты тек қ ана ә скери-дала хирургиясының жасаушысы емес жә не де медициналық қ ызметтің ұ йымдастыру мен тактикасының негізін салушы етіп кө рсетеді.

Н.И.Пирогов, басқ адан ө згеше, соғ ыстағ ы ә скерлерді медициналық қ амтамасыз етудің мә селелеріне ауқ ымды да жан-жақ ты қ арайды, медицина қ ызметінің іс-ә рекетінің ұ йымдастыру жағ ын бірінші дә режелі екенін қ аншама рет атайды.

Жоғ арыдағ ы айтылғ аннан, 19 ғ асырда қ олданыстағ ы ә скердің медициналық қ амтамасыз етуді ұ йымдастыру жоғ арғ ы дең гейге кө терілгенін кө реміз.

1904-1905жж. Орыс-жапон соғ ысында орыс ә скерінің емдеу-тасымалдауды қ амтамасыз етуінің басты идеясы болып тасымалдау табылды. Жең іл жарақ ат алғ андар мен жең іл сырқ аттанғ андардың аз ғ ана бө лігі емделу ү шін далалық қ озғ алғ ыш госпитальдерінде қ алды. Барлық қ алғ андарын қ озғ алыстағ ы ә скердің тылындағ ы жә не ішкі ә скери аймақ тарда орналасқ ан емдеу мекемелеріне тасымалдануы.

Орыс-жапон соғ ысында бұ рынғ ығ а қ арағ анда ұ рыс даласында ө зіне-ө зі жә не ө з ара кө мек кең ірек қ олданыла бастады, ә рбір жауынгерге жеке «асептикалық» (таң у) пакет берілді.

Бұ л соғ ыста қ олданыстағ ы ә скердің тылында госпитальдердің мамандануы ә зірге аз кө лемде болды. Хирургиялық жә не жұ қ палы аурулар госпитальдері ерекше орын алды, жә не де психиатриялық госпиталь (Қ ызыл Крест), жыныстық аурулар госпиталі жә не кейбір басқ алары ұ йымдастырылды.

Жең іл жарақ ат алғ андар (жең іл науқ астанғ андар) дә режелері бө ліне бастады.

Жиын пункттері – тасымалдау госпитальдерінің баламалары пайда бола бастады.

Орыс-жапон соғ ысы кезінде армиялық қ ұ раманың медициналық қ ызметінің ұ йымдастырылуының қ алыптастырылуы бастама алды. Армияның медициналық қ ызметінің қ ұ рамында госпитальдер, санитарлық кө ліктер жә не індетке қ арсы мекемелер болды. Медициналық қ ұ рамның жұ мысы тә рбиесінде ә скерді санитарлық -гигиеналық жә не індетке қ арсы қ амтамасыз етудің ғ ылыми негізделген ә дістемелері орын ала бастады.

1914-1918жж. Бірінші дү ниежү зілік соғ ыстың басында ә скердің медициналық қ амтамасыз етуді ұ йымдастыру ә дістері ө згеріске ұ шырай қ оймады.

Қ олданыстағ ы ә скердің медициналық қ амтамасыз етуді ұ йымдастырудағ ы негізгі кемшілік – жарақ аттанғ андар мен науқ астарды емдеу барысы мен оларды тасымалдаудың ортасында ү зілістің болуы. Медициналық тасымалдау ә кімшілік орындарына жү ктелді, тасымалдаудың «қ алай да болмасын» принципі.

Осымен бірге медициналық берілгендер, тасымалдау кезіндегі жоспарлы медициналық шараларды жү ргізу қ ажеттілігі кө бінесе екінші қ атарғ а ысырылды.

1914-1918жж. Бірінші дү ниежү зілік соғ ыстағ ы ә скерді медициналық қ амтамасыз етуді ұ йымдастырудағ ы кемшіліктер кө птеген дә рігерлерге айдан анық болды.

Ә скери медицинаның ең мық ты ө кілдері ә скерді медициналық қ амтамасыз етудің ұ тымды қ алыптарын табуды ойластырды.

Ә скери-медициналық академияның профессоры, атақ ты ә скери-дала хирургі В.А.Оппельдің ең бектері ерекше кө ң іл аударарлық (1872-1932жж.).

Жылы В.А.Оппель алғ ашқ ы рет емдеу жә не тасымалдау шаралары байланысының қ ажеттілігін негіздеді, олар ө зара кезең дік емдеумен сабақ тастырылды.

Ол былай деп жазды: «Менің тү сінігімде кезең дік емдеу мынадай емдеу, ол тасымалдаумен бұ зылмайды, ол тасымалдаудың бө лінбес қ ұ рамды бө лігі болып табылады (Орыс дә рігері, 1916ж, 17).

Бірақ В.А.Оппельмен шығ арылғ ан кезең дік емдеудің принциптерінің бар жаң ашылдығ ына қ арамастан ә скерді медициналық қ амтамасыз етудің іс-жү зілігінде қ олданыс таппады.

В.А.Оппельмен басқ а да ойшыл идея айтылды: ө з тә жірибесінің негізінде ол емдеу мекемелерінің мамандарының ұ тымдылығ ын атады.

Бірінші дү ниежү зілік соғ ысы кезінде Н.Н.Бурденко да, осы идеяны – емдеу мекемелерінің мамандануын жү ргізді. Бірақ та, мамандандырылғ ан кө мекті ұ йымдастыру жағ дайлары (мамандардың қ ажетті саны, арнайы медициналық қ ұ ралдардың, жылдам жү ргіш кө ліктің) Ресейде ә лі болмады.

Медициналық кө рсеткіштерді есепке алмай жаппай тасымалдауғ а ұ мтылу жә не белгілі бір дә режедегі іріктеудің болмауы мынағ ан ә келіп соқ тырды: жең іл аурулардың басым кө пшілігі терең тылғ а бағ ытталды.

Бү тіндей алғ анда 19ғ. орыс ә скерінің медициналық қ амтамасыз етудің ұ йымдастыру қ алыптарының дамуы, ә сіресе 20ғ. басында басқ а да кезең дермен қ атар тасымалдаудың дамуы ә скердің емдеу тасымалдаудың дамуы ә скердің емдеу-тасымалдауды қ амтамасыз етудің қ ұ рамды бө лігі болып ерекшеленеді.

1918 жә не 1919 жж. Азаматтық соғ ыс жылдарында Республиканың революциялық ә скери кең есінің жә не Денсаулық Сақ тау халық комитетінің бұ йрық тары шығ арылды, осылармен ә скердің медициналық қ амтамасыз етуді ұ йымдастырумен анық талады. Азаматтық жә не ә скери денсаулық сақ тау біріктірілген болатын. Індеттермен кү рес ең маң ызды мемлекеттік міндет болды, ең кезек кү ттірмес жә не тө тенше шаралар қ олғ а алына бастады, осының қ орытындысында елде жә не ә скерде аурудың ауқ ымын кү рт тө мендетуге мү мкіндік болды.

Емдеу-тасымалдауды қ амтамасыз етуді ұ йымдастыруда барлық медициналық -ә кімшілік биліктің жә не тасымалдау ісінің дә рігерлердің қ ұ зырына орталық тандыру оң қ ызмет атқ арды.

Азамат соғ ысы жылдарындағ ы медициналық қ ызметтің жұ мысының ерекшелігі болып эпидемиялық жағ дайдың қ олайсыздығ ына байланысты жаралылар мен науқ астар ұ рыс майданынан алысқ а тасымалданбады.

Азамат соғ ысы жылдарындағ ы ұ рыстарды медициналық қ амтамасыз етудің тә жірибесін ашық та еркін зерртеу кү н тә ртібінде болды, себебі сол кездегі соғ ыс қ имылдарын медициналық қ амтамасыз етудің кө п сипаттары қ азіргі кезең ге тә н тө менгі қ арқ ындағ ы қ арулы қ ақ тығ ыстардың ерекшеліктерімен табиғ аты ұ қ сас болып кө рінеді.

Азаматтық соғ ыс біткеннен кейін Жұ мысшы-Шаруа Қ ызыл Ә скерін (ЖШҚ Ә) қ айта қ ұ ру кезінде, Оппель ұ сынғ ан кезең дік емдеу кө зқ арасын жасауғ а мү мкіндік туды.

Скерді медициналық қ амтамасыз етуді ұ йымдастыру қ алыптарын дамытуда Леонардов Б.К. ү лкен қ ызмет атқ арды. Ө з ең бектерінде ол жаралылар мен науқ астарды арналуына байланысты тасымалдау негізінде кезең ді емдеу жү йесін қ айта қ ұ ру қ ажеттілігін негіздеді.

Бірақ та Леонардовтың Б.К. сол кезең дегі ұ сыныстары кейбір обьективтік себептерге байланысты іс жү зіне асырылуы мү мкін емес еді (дә рігер-мамандардың жетіспеушілігі, медициналық қ ызметтің жеткіліксіз техникалық қ амсыздандырылуы жә не т.б.)

Қ ызыл Армия ә скерлерінің медициналық қ амтамасыз етуді ұ йымдастыру негіздері «Жұ мысшы-шаруа Қ ызыл ә скерінің ә скери-санитарлық қ ызмет Жарғ ысында» бекітілген (1933ж).

Осы уақ ытта ә скери дә рігерлермен ү лкен ғ ылыми-зерттеу жұ мыстары жү ргізілді, 30-шы жылдар соң ындағ ы ә сери қ ақ тығ ыстардың медициналық қ амтамасыз етуді тә жірибесі қ орытылды. Тек 1940 жылдың ө зінде 600 ғ ылыми жұ мыс басылып жә не басылымғ а тапсырылды, 100-дей диссертация қ орғ алды, соның ішінде 17-і докторлық болды.

Атап айтқ анда ә скери медицинаның тарихы осы кезең гі жан-жақ ты зерттеулердің негізінде былайша айтқ анда бірың ғ ай ә скери-медициналық доктрина қ ұ рылды, ол 1941-1945 жж. Ұ лы Отан соғ ысы жылдары ө мірге ендірілді.

Бұ л доктринаның негізіне қ ойылғ андар: