Реферат

Тақ ырыбы:

«Девианттық мінез-қ ұ лық жә не оның негізгі формалары»

Орындағ ан: ПжП-12-2 тобының студенті

Жұ маділова Г.А.

Тексерген: ағ а оқ ытушы

Жапанова Р.Н.

Қ арағ анды 2015ж.

Жоспар:

1. Девианттық мінез-қ ұ лық тың мә ні.

2. Ауытқ ушылық тардың пайда болу себептері.

3. Девианттық мінез – қ ұ лық тың негізгі формалары.

Қ азақ стан Республикасының Президенті Нұ рсұ лтан Назарбаевтың «Қ азақ стан – 2050» Стратегиясы – қ алыптасқ ан мемлекеттің жаң а саяси бағ ыты» деп аталатын ө з халқ ына арналғ ан биылғ ы Жолдауында адамдардың дұ рыс мінез-қ ұ лқ ының дамуына баса назар аударды. Бү гінгі кү нде ә леуметтік, саяси нормалар саласы ү лкен ө згерістерге ұ шырауда.

Ә р қ оғ амның ә леуметтік, саяси норма туралы ө з тү сінігі бар, демек, девиация туралы да ө з тү сінігі бар деген сө з.

Сонымен, мінез-қ ұ лық, қ оғ амдық пікірден қ олдау таппайтын, девианттық деп аталады. Бұ л: билетсіз жол жү руден бастап адам ө лтіруге, Отанын сатуғ а дейінгіні қ амтитын мейлінше кең қ ұ былыстар тобы. Девиант кең мағ ынасында – жолдан тайғ ан немесе нормадан ауытқ ығ ан кез келген адам. Мә селені осылай қ ойғ ан кезде ауытқ удың тү рлері мен кө лемдері туралы да айту жө н. Девианттық мінез-қ ұ лық тың тү рлеріне қ ылмыс, алкоголизм, нашақ орлық, жезө кшелік, гомосексуализм, қ ұ мар ойындар, психикалық бұ зылу, ө зіне-ө зі қ ол салу (суицид) жатады.

Тар мағ ынада девианттық мінез-қ ұ лық қ а қ ылмыстық жауапқ а тартылмайтын ауытқ ушылық тар жатқ ызылады. Басқ аша айтқ анда, бұ лар заң ғ а қ айшы келмейтін ауытқ ушылық тар. Заң ғ а қ арсы қ ылық тар немесе қ ылмыстар жиынтығ ы ә леуметтануда – делинквенттік (сө збе-сө з – қ ылмыстық) мінез-қ ұ лық деген ерекше атқ а ие болады.

Кең мағ ынадағ ы девианттық мінез-қ ұ лық деп – қ оғ амдағ ы қ абылданғ ан нормалар мен ә леуметтік стереотиптерге сай келмейтін кез келген іс-қ имылды айтамыз. Бұ л жағ дайда девиацияны жағ ымды жә не жағ ымсыз деп екі тү рге бө луге болады.

Девианттық мінез-қ ұ лық –балалар мен жасө спірімдердің ә кімшілік шараларын қ олдануғ а ә келіп соғ атын қ ұ ық бұ зушылық тарды жасауғ а бейімділігі, яғ ни оқ удан, жұ мыс жасаудан ә дейі жалтаруы; отбасынан немесе тү рлі оқ ыту-тә рбиелеу ұ йымдарынан ү немі кетіп қ алуы жә не қ оғ амғ а қ ауіпті ә рекеттер жасауы.

Жағ ымды девианттық мінез-қ ұ лық – бұ л кө пшілік ә деттен тыс, таң ғ аларлық деп қ абылдаса, кейбіреулер теріс деп қ арамайтын ғ ана қ ұ былыстар болуы мү мкін.

Жағ ымсыз девианттық мінез-қ ұ лық, керісінше, кө п адамдарда мақ ұ лдамау, жеккө ру, сезімдерін туғ ызатын мінез-қ ұ лық ауытқ ушылық тары.

Девианттық мінез- қ ұ лық ү лкен екі категорияғ а бө лінеді. Біріншіден, ашық немес жабық психопатологиясы бар, психикалық саулық нормасынан ауытқ итын іс-ә рекет. Екіншіден, қ ұ қ ық тық ә леуметтік жә не мә дени нормаларды бұ затын ә леуметтік емес іс-ә рекет. Егер бұ л ә рекет еленбейтін болса, оларды қ ұ қ ық бұ зушылық деп, ал егер назар аударатындай жә не оларды жазаланатын болса-қ ылмыс деп атайды. Жастар арасында соң ғ ы жылдары тә ртіп бұ зушылық, нашақ орлық, ұ рлық жасаушылық, ішімдікке салынушылық, жезө кшелік кең орын алуда. Жасө спірімдердің жан дү ниесі нә зік, сезімтал. Ү лкендердің айтқ анын, іс-ә рекеттерін, ақ парат қ ұ ралдарын (теледидар, тү рлі тү сті бейресми журналдар, т.б.) кө ргендерін тез қ абылдайды. Міне, сондық танда алғ ан ақ парат пен телехабарла беріліп тұ ратынқ ылмыс хроникасы жағ ымсыз мә ліметтер жастарды қ атыгездік пен жү генсіздікке ұ рындыруда.

Девианттық мінез-қ ұ лық – бұ л кө пшілік танығ ан қ ұ қ ық, саясат, мораль, ә дет-ғ ұ рып, салт-дә стү р нормаларынан ауытқ у, кө пшілік мойындағ ан нормаларды, ережелерді бұ зуғ а жеткізетін жә не ә леуметтік топтар, халық немесе қ оғ ам тарапынан оғ ан басқ аша жауап беру қ ажеттігін тудыратын адамдардың немесе олардың топтарының ә леуметтік-саяси ә рекеті, қ ылығ ы.

Девиантты мінез-қ ұ лық (лат. deviatio - ауытқ у) - жалпығ а ортақ ережелерден ауытқ итын ә леуметтік іс-ә рекет, осы ережелерді бұ затын адамдар мен ә леуметтік топтардың қ ылық тары; қ абылданғ ан қ ұ қ ық тық немесе моральдық нормаларды бұ зғ ан адамның мінез-кұ лқ ы.

Қ оғ амдық нормалар мен ережелердің бұ зушылығ ының барлығ ы девианттық мінез-қ ұ лық қ а жатады. Осыдан кейін девианттық мінез-қ ұ лық ә ртү рлі формаларғ а бө лінеді. Қ азіргі жағ дайда девианттық мінез-қ ұ лық тың негізгі формаларына, қ ылмысты, ішімдікке салынуды, нашақ орлық ты, ө зіне-ө зі қ ол салуды, психологиялық ауытқ уды жатқ ызуғ а болады.

Қ азіргі заманда ө ткір ә леуметтік­саяси кү йзеліс тұ сындағ ы келең сіз ауытқ улар, соның ішінде қ ылмыс барынша кең тарағ ан. Қ ылмыстың жаң а ерекше қ ауіпті формасы пайда болды немесе тарап отыр. Соның ішінде мемлекет ішкі жә не халық аралық дең гейлердегі қ ылмыстар (трансұ лттық монополиялардың қ ылмысы), қ ызметкерлердің сыбайлас жем­қ орлығ ы, ө нер туындыларын ұ рлау, есірт­кімен байланысты қ ылмыс, халық ара­лық лаң кестік, тұ тынушыларғ а қ арсы қ ылмыстар (жасанды ө німдер),

Отбасы тә рбиесіне қ атысты тә лім –тә рбиелік идеялар қ азақ тың халық педагогикасында Қ орқ ыт ата кітабында, Ә бу насыр ә л-Фараби, Жү сіп Баласағ ұ н, Махмұ т Қ ашғ ари, Ахмет Иассауи ең бектерінде, қ азақ ақ ын-жыраулары Абай Қ ұ нанбаев, Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы т.б. мұ раларынан да елеулі орын алғ ан.

Мінез –қ ұ лық тағ ы қ иындық жә не қ иын балалар ұ ғ ымы 1920-1930 жылдары пайда бола бастады. Ұ ғ ым бастапқ ыда ғ ылымда емес, кү нделікті ө мірде қ олданып жү рді. Біраз уақ ытқ а ұ мытылып, XX ғ асырдың 50-60 жылдарында қ айтадан қ олданысқ а енді. Алғ ашқ ылардың бірі болып бұ л салада зерттеу жү ргізгендердің бірі - П.П. Бельский. Проблеманы алғ аш болып кө терген белгілі Ресей педагогы П.П. Блонский. Ғ алым қ иын балалардың жеке басылық ерекшеліктерінің ө мір жағ дайларымен, тә рбиемен ө зара ә рекеттестігін есепке алып, кешенді тү рде зерттеулер жү ргізіп, оны тә жірибеде қ олдану жолдарын анық тады.

Баланың отбасынан қ ашық тап, оның ық палынан сырт қ алуының психикалық ә серін Т.В. Лодкина, А.В. Захаров, В.С. Мухина, З. Матвейчик, Е.О. Смирновалар атап кө рсеткен.

Белгілі психолог ғ алым Б.Г. Ананьев тұ лғ аның мінез-қ ұ лқ ының дең гейіне жә не кү рделілігіне қ арамастан, оларда:

- Адамдар туралы ақ парат пен тұ лғ аралық қ арым-қ атынас арасында;

- Адамның қ арым-қ атынас процесіндегі қ ылық тарын ө здігінен реттеуі мен коммуникация арасындағ ы;

- Тұ лғ аның ө зіндік ішкі ә лемін ө згертуі сияқ ты қ арым-қ атынастар тү рлері болатындығ ын дә лелдейді.

Ә леуметтенудегі девиантты мінез-қ ұ лық тұ жырымдамасын қ алыптастырғ ан француз ә леументтанушысы Эмиль Дюркгейм. Ол ә леуметтік девиацияны тү сіндіру ү шін аномия тұ жырымдамасын ұ сынды. «Аномия» термині француз тілінен аударғ анда ұ жымның, заң ның болмауы.

Ал, Роберт Мертон мінез-қ ұ лық ауытқ ушылығ ының себебін қ оғ амның мә дени мақ саттары мен оғ ан жетудің ә леуметтік мақ ұ лданғ ан жолдарының арасындағ ы ү йлеспеушілік деп тү сіндіреді.

Девиантты мінез-қ ұ лық тың сыртқ ы физикалық жағ дайларына климаттық, геофизикалық, экологиялық факторларды енгіземіз. Мысалы, шу, геомагниттік, ө згеріс, таршылық, т.б жағ дайлар ү рей туғ ызып агрессивті жә не басқ а да қ ажетсіз мінез-қ ұ лық тың кө рінуінің бір себебі болады. Сонымен бірге ә леуметтік орта ә серлері де ө з ық палын тигізеді:

• қ оғ амдық ү рдістер (ә леуметтік-экономикалық жағ дай, мемлекеттік саясат, салт дә стү р, бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары, т.б.);

• тұ лғ а бар ә леуметтік топ мінездемесі (этикалық қ ұ рылым, ә леуметтік мә ртебе, референтті топ,);

• микроә леуметтік орта (отбасының ө мір стилі жә не дең гейлері, отбасындағ ы ө зарақ арым-қ атынас типі, отбасындағ ы тә рбие стилі, достар, басқ а да маң ызды адамдар).

Девиация бірнеше типтен тұ рады: девианттық, делинквенттік жә не криминалды мінез-қ ұ лық. Девианттық мінез-қ ұ лық - ә леуметтік нормалар мен ережелерге сә йкес келмейтін мінез-қ ұ лық ты айтады. Ол ауытқ ығ ан мінез-қ ұ лық тың бір тү рі. Кейбір ә дебиеттерде бұ л типті «антидисциплиналық» деп те атайды.

Девианттық мінез-қ ұ лық тың кө рсеткіштеріне: агрессия, демонстрация, оқ удан, ең бектен бет бұ ру, ү йден кету, алкоголизм, наркомания, қ оғ амғ а жат қ ылық тар, жыныстық жат мінез-қ ұ лық, суицид т.б. жатады.

Девиацияның екінші тү рі - делинквентті мінез-қ ұ лық. Ол заң бұ зушылық пен ерекшелінеді. Оның мынадай типтері бар:

1. Агрессивті-зорлаушылық мінез-қ ұ лық. Бұ л жеке тұ лғ ағ а кө рсетілетін дө рекілік, тө белес, кү йдіріп-жандыру сияқ ты жағ ымсыз іс-ә рекеттерде кө рініс береді.

2. Ашкө здік мінез-қ ұ лық (корыстное поведение): майда ұ рлық тар, қ орқ ытып-ү ркіту, автокө лік ұ рлау т.б. жалпы материалдық пайдакү немдікке байланысты жат мінез-қ ұ лық.

3. Наша сату жә не тарату.

Криминалды мінез-қ ұ лық заң бұ зушылық болып табылады. Балалар сот ү кімі арқ ылы жасағ ан қ ылмысының ауырлығ ына байланысты жазаланады.

Девиацияның негативті формалары ә леуметтік патология болып табылады: алкоголизм, токсикомания, нашақ орлық, жезө кшелік, суицид, заң бұ зушылық жә не қ ылмыскерлік. Олар жалпы қ оғ амғ а, айналадағ ы адамдарғ а жә не ең бірінші ө здеріне ү лкен зиян келтіреді.

Девиацияны зерттеуші кө птеген ғ алымдар девиантты мінез-қ ұ лық тың пайда болу факторларын тү рліше тү сіндіреді. Біріншілері оларды екі ү лкен топқ а ішкі жә не сыртқ ы факторлар деп бө лсе, екіншілері оларды бө лмей:

• жанұ яда берекенің болмауы;

• ата-ананың «ерекше» қ амқ арлығ ы;

• тә рбие берудегі кемшіліктер;

• ө мірде кездесетін қ иыншылық тар мен кү йзелістерді жең е алмау;

•ө мірлік дағ дының болмауы, айналысындағ ы адамдармен, қ ұ рбыларымен жарасымды қ атынасқ а тү се алмауы;

• сырттан келген қ ысымғ а тө теп бере алмау, ө з бетінше шешім қ абылдай алмау, сынаушылық ойды дамыта алмау;

• психоактивті заттарды жиі пайдалануы;

• агрессиялық жарнаманың ық палды болуы;

• мектептерде психологиялық кө мек кө рсету қ ызметінің нашар дамуы;

• балалар мен жасө спірімдердің бос уақ ытының проблемалары, - деп кө рсетсе, ү шіншілері оларды негізгі бес факторғ а бө ліп қ арастырады. Оларды жекеше қ арастыратын болсақ:

1. Биологиялық факторлар – баланың ә леуметтік бейімделуіне кедергі жасайтын физиологиялық жә не анатомиялық жағ ымсыз ерекшеліктер. Оларғ а мыналар жатады:

- ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а берілетін немесе ананың жү кті болғ анда дұ рыс тамақ танбауы, арақ -шарап, нашақ орлы заттарды пайдалануы, темекі тартуы, ананың физикалық, психикалық т.б. сырқ аттары себеп болатын генетикалық факторлар: ақ ыл-ой дамуының бұ зылуы, есту, кө ру кемшіліктері, жү йке жү йесінің зақ ымдауынан пайда болғ ан денедегі кемшіліктер.

- психофизиологиялық факторлар: психофизиологиялық кү ш, дау-жанжал, келіспеушілік жағ дайлар, адам организмдеріне кері ә сер ететін, қ оршағ ан ортаның химиялық қ ұ рамы, соматикалық, аллергиялық, токсикалық ауруларғ а душар ететін энергетикалық технологияның жаң а тү рлері;

- физиологиялық факторлар: сө йлеу дефекттері, адам бойындағ ы соматикалық кемшіліктер.

Бұ лардың бә рі адамның қ оршағ ан ортағ а, жеке адамдарғ а деген жағ ымсыз қ арым-қ атынасын тудырады, ал балалар болса, ө зіндік сезім мен танымдық дең гейіне байланысты, қ ұ рбы-қ ұ рдастары арасында, ұ жымда еркін сезіне алмайды, қ атынасы бұ зылады.

2. Психологиялық факторлар. Бұ ғ ан баладағ ы психопатологиялар мен мінездегі кейбір қ асиеттердің басым болуы т.б. жатады. Бұ л ауытқ ушылық тар жү йелік-психикалық ауруларда, психопатияда, неврастенияда т.б. кө рінеді. Акцентуациялық сипаттағ ы мінезді балалар ө те ашушаң, дө рекі болады. Оларғ а міндетті тү рде ә леуметтік-медициналық реабилитация, сонымен қ оса, арнайы ұ йымдастырылғ ан тә рбиелік жұ мыстар жү ргізу керек.

Баланың ә рбір даму сатысында, олардың психикалық қ асиеттері, тұ лғ алық жә не мінездегі ерекшеліктері қ алыптасып, дамып отырады. Бала даму барысында ә леуметтік ортағ а бейімделуі немесе керісінше бейімделмей, жатсынып кетуі мү мкін.

Егер, балағ а ата-ананың жылуы, махаббаты, ық ыласы жетіспесе, онда, ол ата-анасынан шеттеніп кетеді. Шеттену - невротикалық реакциялар, қ оршағ ан ортамен қ атынастың бұ зылуы, сезімдік (эмоциалық) тепе-тең сіздік жә не суық тық, ашуланшақ тық, психикалық аурулар жә не психологиялық патологиялар сияқ ты жағ ымсыз мінез-қ ұ лық тың пайда болуына жол ашады. Егер, балада адамгершілік қ ұ ндылық тар қ алыптаспаса, онда, ол пайдакү немдік, қ анағ атсыздық, зорлаушылық, дө рекілік т.б. сияқ ты жағ ымсыз қ асиеттерге бейім тұ рады.

3. Ә леуметтік-педагогикалық факторлар. Олар мектептік, отбасылық, қ оғ амдық тә рбиедегі кемшіліктердің нә тижесінде, баланың оқ удағ ы ү лгермеушілігіне байланысты. Мұ ндай балалар кө бінесе мектепке дайындығ ы жоқ, ү йге берілген оқ у тапсырмаларына жә не бағ аларғ а парық сыз қ арайтындар. Бұ ның бә рі баланың оқ удағ ы бейімсіздігін кө рсетеді.

Балағ а кө рсетілген қ атыгездік қ атынасқ а жататындар: қ инаушылық, физикалық, эмоционалды, жыныстық зорлық -зомбылық. Қ атыгездік ү йде, далада, мектепте, балалар ү йлерінде, ауруханада кө рсетілуі мү мкін. Мұ ндай іс-ә рекетке душар болғ ан балалар қ алыпты тү рде даму кө рмей, қ оршағ ан ортағ а бейімделе алмай қ алады. Соның ә серінен, бала ө зін жаман, керексізбін деп сезінеді. Баланың қ аттыгездікке жауап беру тү рі баланың жасына, тұ лғ алық ерекшелігіне, ә леуметтік тә жірибесіне байланысты. Психикалық реакциялардан басқ а (қ орқ ыныш, ү рей, ұ йқ ының бұ зылуы, тә беттің болмауы т.б.) балалардың мінез-қ ұ лқ ы да ө згереді: агрессия жоғ арылайды, тө белескіш, ө зіне сенімсіз, ұ ялшақ, ө зіне деген бағ асы ө те тө мен болады. Зерттеулерге қ арағ анда, зорлық -зомбылық ты кө п кө рген балалар ө скенде зорлаушы рө лінде болуды қ алайды.

4. Ә леуметтік-экономикалық факторлар. Ә леуметтің тең сіздігі, қ оғ амның кедей жә не бай болып бө лінуі, жұ рттың кедейленуі, жұ мыссыздық, инфляция, ә леуметтік кернеу, т.б.

5. Моралді-этикалық факторлар. Қ азіргі қ оғ амның адамгершілік қ асиеттерінің дең гейі тө мен болуы, рухани қ ұ ндылық тардың бұ зылуы.

Девиантты мінез-қ ұ лық ты балаларды тү зету кү рделі ә рі қ иын ә рі ұ зақ процесс. Оны іске асыруда кө п шыдамдылық пен белсенділік қ ажет. Қ азіргі, осы саладағ ы ә леуметтік, педагогикалық талаптар мен жү зеге асырылып жатқ ан тә жірибелер негізінде, бұ л саладағ ы тә рбие міндеттерін жү зеге асыруда мынадай шарттарды орындау қ ажеттігі туады:

• балағ а ілтипатпен, ізгі тілектестікпен қ арау;

• оның жағ ымды қ асиеттеріне сү йену;

• оның адамгершілік кү шіне, потенциалды мү мкіндіктеріне сену;

• оқ ушыларды салауатты ө мір салтын қ алыптастыру ү шін жасалғ ан жалпы білім беретін бағ дарламаларды тиімді пайдалану;

• салауатты ө мір салтын қ алыптастыруғ а, қ ауіпсіз тіршілік етуге бағ ытталғ ан тә рбиелік бағ дарламаларды ұ штастыра пайдалану;

• девиантты мінезге ие балалардың білім алуы мен бос уақ ытын пайдалы іс-ә рекеттермен ө ткізу жолдарын қ арастыратын жаң а кешенді бағ дарламалар қ ұ ру;

Девиацияның барлық формаларының кө рінуі экономикалық, демографиялық, мә дени жә не де басқ а да кө птеген факторларғ а да байланысты болады. Бү гінде бұ л мә селе ТМД елдерінде аса шиеленісіп тұ р, ө йткені мұ нда қ оғ амдық ө мірдің барлық салаларында айтарлық тай ө згерістер болып, бұ рынғ ы мінез-қ ұ лық нормалары қ ұ нсызданып отыр. Ә рекеттің бұ рынғ ы тә сілдері тиісті нә тиже бермеуде. Кү тілетін нә тиже мен шын нә тиженің арасындағ ы айырмашылық қ оғ амда шиеленіс туғ ызып, адамдардың ө з мінез-қ ұ лқ ының моделін ө згертуге дайын болуын, сө йтіп қ алыптасқ ан нормадан шығ уына иетрмелеп отыр. Ә леуметтік экономикалық шиеленіскен жағ дайда нормалардың ө зі де ө згеріске тү суде. Кейде мә дени шектеулер іске аспай, ә леуметтік бақ ылаудың жү йесі бә сең деуде. Осылайша, қ ұ қ ық бұ зушылық -бұ л қ оғ амдық ө мір туғ ызып отырғ ан ө мірлік кикілжің дер, сә тсіздіктер, ә леуметтік драмалар мен трагедиялардың бейнесі.

Пайдаланылғ ан ә дебиеттер тізімі:

1. Орысша-қ азақ ша тү сіндірме сө здік: Педагогика / О 74 Жалпы редакциясын басқ арғ ан э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: " ЭКО" Ғ Ө Ф. 2006. - 482 б. ISBN 9965-808-85-6

2. Саяси тү сіндірме сө здік. – Алматы, 2007.

3. Биекенов К., Садырова М. Ә леуметтанудың тү сіндірме сө здігі. — Алматы: Сө здік-Словарь, 2007. — 344 бет