Ажайып таулы өлкелер

Жер ана – кіршіксіз пә к, тең десіз сұ лу, сырлары кө п таң ғ ажайып. Ол перзенттерін ө зінің биік таулы ө лкелерімен, мө лдір ақ қ ан суларымен, асығ а қ ұ лайтын сарқ ырамаларымен, ә сем флорасымен ә лі кү нге дейін таң ғ алдырып келе жатыр. Осылардың ішінде таулы ө лкелердің сырлылығ ы, қ ұ діреттілігі мені кө п таң қ алдырады.

Алысқ а кетпей-ақ, ө зіміздің Қ азақ стандағ ы таулы ө лкелер туралы айтсақ, жалпы, таулы таулы ө лке дегенді мен белгілі бір биіктігі бар, белгілі бір аумақ ты қ амтитын, бірнеше жылдар бойы қ алыптасқ ан қ ыраттар. Жергілікті тұ рғ ындардың «Қ азақ стандық Швейцария» деген атына ие болғ ан орталық Қ азақ стандағ ы Сарыарқ а тауы – Сарыарқ аның негізгі жауһ ары. Одан бө лек Қ азақ станның ең тө менгі нү ктесінде орналасқ ан, ә лем бойынша тө мендігінен -133метрмен 5 орында тұ рғ ан Маң ғ ыстау таулары халқ ымыздың мақ таныштарының бірі. Сонымен қ атар, Қ ытай мен Қ азақ станды байланыстырып жатқ ан, биіктігі 3580м. Қ ұ райтын, тарихшыларды ә лі кү нге дейін ерте кезде салынғ ан қ орғ андарымен, тасқ а салынғ ан суреттерімен қ ызық тырып жү рген Жоң ғ ар Алатауы туралы айта кету мү мкін емес. Аталғ ан таулы ө лкелердің бә рі мен ү шін ғ ажайып.

Жер ананы қ ұ рметтеп, сыйлағ ан ғ ажайыптарына қ амқ ор болып аялау біздің парызымыз!

22. «Қ азақ станның мемлекеттік шекарасы»

Кең естік дә уірде қ азақ тың қ азіргі қ алыптағ ыдай толық қ анды мемлекеттік шекарасы болғ ан жоқ. Кү ллі ә лем қ ауымдастығ ы мойындағ ан, мемлекеттік шекаралары халық аралық қ ұ қ ық нормалары бойынша біржола бекіген, кө рші мемлекеттердің барлығ ымен жер дауы шешілген мемлекеттің болуы бірінші рет екенін бә ріміз мойындауғ а тиіспіз. Мұ ндай мемлекет қ ұ ру біздің буынның маң дайына, қ азақ тың заманнан озық туғ ан перзенті Нұ рсұ лтан Назарбаевтың пешенесіне жазылғ ан бақ болды.

1991 жылы еліміз тә уелсіздігін жариялағ ан сә тте Қ азақ станның алдында іргелес кө ршілермен мемлекеттік шекарасын айқ ындап, бекіту турасындағ ы аса кү рделі, ә рі ұ зақ қ а созылар міндет тұ рды.

Тә уелсіздіктің алғ ашқ ы кү ндерінде Мемлекет басшысы Нұ рсұ лтан Назарбаев: «Біз ү шін Қ азақ станның тә уелсіздігі мен аумақ тық тұ тастығ ын сақ таудан маң ызды міндет жоқ», — деген болатын. Еліміздің аумақ тық тұ тастығ ын қ амтамасыз ету ү шін Мемлекет басшысы шын мә нінде орасан зор жұ мыстар атқ арып, ақ ыр-аяғ ында біздің мемлекеттік шекарамызды толық айқ ындап, келісіп, заң дық тұ рғ ыдан кө ршілерге ғ ана емес, халық аралық қ ауымдастық қ а біржола мойындатты.

Шетелдік дипломатиялық корпус ө кілдерімен кездесуде Елбасының: «Біз барлық кө рші елдермен мемлекеттік шекара мә селесін реттеп, шештік. Біздің сыртқ ы шекарамыз – тату кө ршілік пен ынтымақ тастық шекарасы» деуі де сондық тан.

Ә лемдік тә жірибеде заң дық тұ рғ ыдан айқ ындалғ ан аумағ ы мен мемлекеттік шекарасы қ андай да бір елдің ең басты мемлекеттік белгілердің бірі. Сондық тан Қ азақ станның шекарасын делимитациялау жә не демаркациялау жұ мыстары мемлекеттік егемендігіміздің аумағ ы мен шегін бекіту бағ ытындағ ы стратегиялық шара болатын. Мемлекеттік шекараны анық таудың маң ызын терең ірек тү сіну ү шін Қ азақ станның бұ рын, яғ ни Қ азақ хандығ ы кезінде де, Кең ес Одағ ының қ ұ рамындағ ы одақ тас республика болғ ан уақ ытында да нақ ты, заң ды бекітілген, халық аралық -қ ұ қ ық тық тұ рғ ыдан мойындалғ ан дербес мемлекеттік шекарасы болмағ анын айтуымыз керек. Сө з басында айтқ анымыз да осы мә селе.

Тә уелсіз Қ азақ стан Республикасы тарихи мұ рагерлік қ ұ қ ығ ы бойынша Кең ес Одағ ының қ ұ рамындағ ы Қ азақ ССР-інің аумағ ы мен шекарасына иелік етті. Алайда тә уелсіздікті жариялағ аннан кейін алдан аса кү рделі екі мә селе шық ты. Біріншіден, қ олда бар мемлекеттік шекараны жаң а, халық аралық дең гейде делимитациялап, бекіту қ ажеттігі туындады. Екіншіден, осы ү рдіс барысында туындағ ан тү йткілдердің барлығ ын кө рші елдермен келісе отырып, бейбіт жолмен шешу қ ажет болды.

1993 жылдың 13 қ аң тарындағ ы «Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы» заң мемлекеттік шекара ел аумағ ының қ ұ рлық тағ ы, судағ ы, жер қ ойнауындағ ы жә не ә уедегі шегін анық тайтын сызық екенін жә не шекара тек қ ана Қ азақ стан Республикасының халық аралық келісімшарттарымен анық талатынын айқ ын ұ қ тырды.

Қ азақ стан Республикасының қ ұ рлық тағ ы мемлекеттік шекарасының ұ зындығ ы —13 400 шақ ырым.

1992 жылы Қ азақ стан Қ ытай Халық Республикасымен шекараны анық тау бойынша келіссө здерді бастады. Сол келіссө здердің қ орытындысы ретінде 5 халық аралық келісімшарт жасалып, Қ азақ стан мен Қ ытай арасындағ ы шекара ұ зындығ ы 1782 шақ ырым деп кө рсетілген.

Ал Кең ес Одағ ы кезінде Одақ тас республикалардың арасындағ ы шекара ішкі ә кімшілік-аумақ тық шекара ретінде белгіленіп, тек карталарда ғ ана кө рсетілетін. Шекара бойында ондай ешбір бө лу сызығ ы болмайтын. 1999 жылдың қ ыркү йек айында қ ұ рылғ ан Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік шекарасын делимитациялау жө ніндегі ү кіметтік комиссия Қ ырғ ызстанмен шекара — 1242 шақ ырымды, Тү ркіменстанмен арадағ ы шекара — 426 жә не Ө збекстанмен 2351 шақ ырымды қ ұ райтынын анық тады.

Қ азақ стан мен Ресей арасындағ ы шекара қ ұ рлық тағ ы ең ұ зын шекара болып саналады, оның жалпы ұ зындығ ы 7591 шақ ырым. Шекараны делимитациялау Каспий тең ізінің жағ асынан басталып, Еділ ө зенін жағ алай отырып, шығ ысқ а бұ рылады дағ ы, Сарыарқ а мен Сібір жазығ ының ортасын кө ктей ө тіп, Қ азақ стан, Ресей, Қ ытай ү шеуінің шекаралары тү йісетін тұ ста, Алтай тауының ең биік жоталарында аяқ талады. Осыны нақ тылау ү шін Қ азақ стан Республикасының Президенті Нұ рсұ лтан Назарбаев пен Ресей Федерациясының Президенті Владимир Путин «Қ азақ стан-Ресей мемлекеттік шекарасы туралы» келісімге қ ол қ ойды. Бұ л келісім еліміздің мемлекеттік аумағ ы мен егемендік кең істігінің шегін айқ ындап, бекіту бағ ыты бойынша Қ азақ станның сыртқ ы саясатындағ ы айрық ша маң ызды қ адам болды, екі елдің ө зара қ атынастарының тарихына алтын ә ріптермен жазылды.

Бү гінгі таң да мемлекеттік шекараны бекіту жұ мыстарымен бірге еліміздің аумақ тық тұ тастығ ының мызғ ымастығ ын қ амтамасыз етудің аса жауапты міндеті абыроймен атқ арылғ анын сеніммен айта аламыз. Ұ лттық қ ауіпсіздігіміз бен алдағ ы талай мың жылдық тарғ а жалғ асатын тұ рақ ты дамуымызғ а қ ажетті негіз толық тай қ аланды. Осының арқ асында тө скейде малы қ осылғ ан іргелес кө ршілеріміздің барлығ ымен бауырластық қ атынас орнаттық.

Осылай, ө зінің сан мың жылдық тарихында қ азақ халқ ының мемлекеттігі тұ ң ғ ыш рет халық аралық қ ұ қ ық нормаларымен заң ды тү рде бекітілген мемлекеттік шекарағ а ие болды.

Бү гінгі таң да біздің шекарамыз – достық пен тату кө ршілік шекарасы. Ол бізге ізгі ниетпен келетін барлық елдерге айқ ара ашық. Бұ л ретте біз ендігі жерде ұ лан-байтақ Еуразия қ ұ рлығ ының қ ақ жү регінде ә лем қ ауымдастығ ы мойындап, қ ұ рмет тұ татын, аумағ ы жө нінен жер бетінде 9-шы орын иеленетін жаң а мемлекет – Қ азақ стан бар екенін мақ тан тұ тамыз.

Биыл еліміз тарихында тұ ң ғ ыш рет жаң а мемлекеттік мейрам – Тұ ң ғ ыш Президент кү нін атап ө ткелі отырғ анда, біз Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік шекарасын мызғ ымастай етудегі Елбасы Нұ рсұ лтан Назарбаевтың тең дессіз тарихи рө лін мақ танышпен атап ө туге тиіспіз!

23. «Наурыз – ұ лттық мейрам»

Қ азақ станда ресми тү рде Наурыз 1988 жылдан бері тойланып келеді. Бұ л мерекені Шығ ыс елдері Ө збекстан, Қ ырғ ызстан, Ауғ анстан, Тә жікстан, Пә кстан ерте кезден ө ткізеді. Бұ л мереке табиғ ат пен адамның ү ндестігін кө рсетеді. Наурыз кү н мен тү ннің тең елген кү ні. Кө ктемгі кү н тоғ ысы наурыз айының 21-нен 22-не ауысқ ан тү ні болды. Осы уақ ыттан бастап кү н ұ зарып, тү н қ ысқ арады.

Наурыз - жыл басы. Парсы тілінде " нау" - " жаң а", " руз" - " кү н" деген ұ ғ ымдарды білдіреді. Халық наурыз мерекесіне алдын - ала дайындалады. Дә стү р бойынша ү йге қ ос шырақ жағ ылады, ыдыстар ернеуіне дейін айранмен, сү тпен немесе бұ лақ суымен толтырылады. Бұ л - тоқ шылық тың белгісі. Табиғ атпен байланыс кү н Анағ а деген тағ зымнан кө рінеді. Бұ л кү ні бұ лақ тар тазартылып, ағ аштар отырғ ызылғ ан. " Бұ лақ кө рсең, кө зін аш! ", " Бір тал ексең, он тал ек! ", деген сө з осыдан шық қ ан болу керек. Наурыз - достық, ең бек, бейбітшілік мерекесі. Ұ лыстың ұ лы кү ні адамдар бір-біріне деген ренішін ұ мытып ө зіне де, ө згеге де жақ сылық тілеген. Дастарқ анның басты асы наурызкө же болғ ан. Наурызкө же жеті тү рлі тағ амнан жасалғ ан. " Наурыз кө жені тойып ішу керек, сонда жыл бойы тоқ шылық болады! " деген сенім бар. Дастарқ ан басында жастар ү лкендердің батасын алғ ан. Бата - ү лкендердің ө зінен жасы кішілерге беретін ық ыласты тілегі. Ақ сақ алдар: " Ұ лыс оң болсын! Ақ мол болсын, қ айда барса жол болсын! " - деп бата береді.

Дә стү р бойынша Наурыз айтыс ө ткізіледі. Бұ л жақ сылық пен жамандық тың, суық пен жылының, жаз бен қ ыстың айтысы. Мереке қ ызғ ан кезде жастар алтыбақ ан жанында ұ лттық ойындар ойнайды. " Кө кпар", " Бә йге", " Қ ыз қ уу", " Жамбы ату" ойындары аса бір қ уанышпен ө тетін. Кө ң ілді ө ткен Наурыз кү ні ә р адамның есінде кө пке дейін сақ талатын. Жү ректер жылуын таратқ ан кө ктемнің бақ ыт сыйы Наурыз кө п ұ лтты еліміздің бірлесе тойлайтын - Достық мерекесі.

22 наурыз - Ұ лыстың ұ лы кү нi. Бұ л кү нi кү н мен тү н тең еледi. Табиғ ат та, Жер-Ана да, жан-жануар да тү лейдi, жаң арады. Адамзаттың бойында қ ан жү гiрiп, тал-теректер бү ршiк жарады. Қ азақ тың сайын даласын Қ ызыр баба кезiп, адам баласына қ ұ т-береке, бақ -дә улет сыйлайды. Самарқ анның кө к тасы ерiп, қ асиеттi қ ара жер, қ ара топырақ бусанады. Ұ лы даланың тө сiнде қ ызғ алдақ тар қ ұ лпыра ө сiп, бел-белестерге қ ызылды-жасылды кiлем тө селедi. Ұ лан-байтақ Қ азақ станның халқ ы жетi тү рлi дә мнен наурыз кө же жасап, ұ лттық салт-дә стү р, ә дет-ғ ұ рыптарды сақ тап, ай бойы Ұ лыстың Ұ лы кү нiн тойлайды. Бү кiл Шығ ыс халқ ына ортақ бұ л мейрамда араздасқ андар татуласып, дү йiм халық, ел ауызбiршiлiкте болады.

Ынтымағ ы жарасқ ан кө п ұ лтты елiмiздiң осы бiрлiгiн Қ ұ дай ұ зағ ынан сү йiндiргей! Ә рбiр шаң ырақ қ а Қ ыдыр дарып, бақ қ онсын!

Наурыз - кей бiлгiштердiң жаң алық ашып, онысымен жұ ртты адастырып жү ргенiндей, дiни мереке емес. Бұ л бағ зы заманнан қ алыптасқ ан бү кiлхалық тық Жаң а жыл. Оны Иран, Ауғ анстан, Ү ндiстан, Кавказ жә не Орта Азия халық тары тө л мерекесi ретiнде тойлайды. Алайда, «Ә р елдiң салты басқ а, итi қ ара қ асқ а» демекшi, дә стү р ө згешелiгi де орын алғ ан. Халқ ымыз жаң а жылғ а ертеден дайындалатын. Қ ысқ ы соғ ымның ә бден сү рленген қ адiрлi мү шелерiн осы кү нi қ азанғ а саламын деп сақ тағ ан.
Жас келiндер, бойжеткендер болса, кесте, орамал тiгiп, бозбалалар жағ ы ағ аштан тұ рмыс бұ йымдарын жасап, темiрден сә ндiк бұ йымдарын соқ қ ан. Мұ ның бә рi - кү н мен тү н тең есетiн шақ та кә деге асатын «ұ йқ ыашар», «селт еткiзер» жоралғ ыларының сый-тартулары. Кө ктемгi «ө лiара» ө тiсiмен, ата-бабамыз ү й айналасын тазартып, қ алың қ ар тiгiсi сө гiлген жайылымғ а мал шығ арғ ан. «Жаң а жыл мұ нтаздай таза ү йге кiрсе, ол ү й ауру-сырқ аудан, пә ле-жаладан аман болады» деген сенiм бойынша, ү й-iшiн де қ ағ ып-сiлкiп, отпен аластайды.